رابەر تەڵعەت

^{قۆناغی گەشەكردنی ناسیۆنالیزم و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپادا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەكانی هەژدە و نۆزدە، ئەوروپا لەو ماوەیەدا توندوتیژترین ژان و قۆناغەكانی لەدایكبوونی ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی نەتەوەیی تێپەڕاند، دوا قۆناغیشی بە دوو جەنگی جیهانیی یەك لەدوای یەك بەڕێ كرد.} بەو مانایەی پرسی گەشەپێدانی دەوڵەت لەسەر بنەمای تیۆرەكانی دیموكراسی و لیبراڵیزم، مافەكانی مرۆڤ و پاراستنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و بیرۆكەی لیبراڵیزم و لیبراڵ دیموكراسی و ئابووریی بازاڕ و دامەزراندنی دەوڵەتی خۆشگوزەران، لە ئەوروپادا بەشێوەیەكی سیستەماتیك لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە سەری هەڵداوە، بەتایبەتیش لە سەرەتای ساڵانی 1950 كە یەكەم دەسپێشخەری بۆ لێكنزیككردنەوەی وڵاتانی ئەوروپا لەلایەن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی فەرەنسا رۆبێرت شیومانەوە دەكرێت، پاشان رێككەوتننامەی خەڵوز و ستیل لەنێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا ئیمزا دەكرێت و دواجاریش بە قۆناغ، ئەنجامەكەی دەبێتە لەدایكبوونی ئەوەی كە ئێستا ئێمە بە یەكێتی ئەوروپا دەیناسین.

^{سەبارەت بە وڵاتانی رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا، نەمانی كۆمۆنیزم و گەڕانەوە بۆ باوەشی یەكێتی ئەوروپا و ناتۆ ئەوانی رووبەڕووی دوو تەحەدا و سەركێشیی گەورە كردەوە‌، یەكەم دەبوو جارێكی دیكە خۆیان وەك وڵاتانێكی سەربەخۆ و خاوەن سیادە لەسەر بنەمای}

^{رێبوار کەریمی}

^{كۆمەڵگەی ئێمە بووەتە كێڵگەی نائومێدی و نەفرەت و بەدگومانی. چارەكە سەدەیەك دوای ''ئەزموونی ئازادی''، بۆچی گەیشتووین بەم خاڵە ترسناكە؟ من لەڕێی چەمكی ''شەیتانیزاسیۆن''‌‌‌‌‌‌ـەوە،  هەوڵێك بۆ نزیكبوونەوەیەكی جیاواز‌ لە وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەم. لە زمانی ڕۆژانەدا، شەیتانیزاسیۆن بریتییە لە پڕۆسەی ڕەشكردن و بەدێوكردن. شەیتانیزاسیۆن وەكوو مێتافۆرێك، ڕەوتێكە لەپێناوی پێكهێنانی قەلەقێكی ئەخلاقی دژی كەس یان گرووپێكی نەخوازراو. شەیتانیزاسیۆن لە بواری سیاسیدا، تەكنیكێكی كارای پڕۆپاگەندەیە بۆ وێناكردنی لایەنی نەیار وەكو مەترسیدارترین سەرچاوەی شەڕ و خراپە. شەیتانیزاسیۆن هەم دەبێتە هۆی هەڵخڕاندنی ڕق و نەفرەت بەرامبەر بە لایەنی شەیتانیزەكراو، هەم شەرعیەت بەو ڕێكارانە دەبەخشێ كە ‌بۆ لێدان و لەناوبردنی دەگیردرێنە بەر. لەباری مێژووییەوە، مێژوونووسی ناوداری یۆنانی، پوكیڤیدیس‌، هێندێك نموونەی وای تۆماركردوون كە مێژووی شەیتانیزاسیۆن دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی یۆنانی كەونارا.}

^{لەبنەڕەتدا چاوگەی شەیتانیزاسیۆن (demonization) دەچێتەوە سەر ئەقڵانیەتێكی ئایینی و، بڕوا بە هەبوونی دوو هێزی‌ هاودژی خێر و شەڕ. شەیتانیزاسیۆن بەتایبەتی لە نەریتی كریستیانەتیدا توێژینەوەی زۆری لەسەر كراوە. هەڵبەت شەیتانیزاسیۆن لە ئایینەكانی دیكەی تاكخودایی و ئایینە ئاسیاییەكانیشدا بەدی دەكرێت. ئەدەبی جیهانی لێوانلێوە لەو نموونانەی پشت بە فانتازیای شەیتانیزاسیۆن دەبەستن. ئەم دیاردەیە لەئەدەبدا بەدوو شێوە دەنوێندرێتەوە: یان}

^{بەرزان فەرەج}

^{دەستگیركردنی پەرلەمانتارانی هەدەپە و پێشێلكردنی پارێزبەندیی ئەو كەسایەتیانە كە بەشێكن لە پرۆسەی سیاسی توركیا و ئیرادەی نوێنەرانیان، بڕیاری پێشوەختی حكومەتی ئاكەپە بوو بە پێناسەكردنیان وەكو تاوانبار نەك پەرلەمانتار. پێش هەموو شتێك گرنگە هەدەپەو ئەو دەنگانەی خوازیاری خەباتی دیموكراسین، نەكەونە داوی ئەو گرەوەی كە ئەردۆغان گەمەی لەسەر دەكات بە پێناسەكردنی هەدەپە وەكو باڵی سیاسی پەكەكە لەناو پەرلەمانی توركیا و خەنجەرێك لەناو دڵی سیستەمەكەیدا و لێرەشەوە پەكەكە نەبێتە بەشێك لەو گەمەیەو هەڕەشەی گڕتێبەردانی توركیا نەكات و كلیلی بردنەوەی گرەوەكە نەداتە دەست ئەردۆغان كە هەر بەتەنیا هەدەپەی نەكردووەتە ئامانج ، بەڵكو ئەم كارە بەردەوامیی هەڵمەتێكی داڕێژراوی فراوانە لە توركیادا كە لە دوای كۆدێتا شكستخواردووەكەی 15ی تەممووزەوە دەستی ئەردۆغانی واڵا كردووە دژی هەموو ئەوانەی بە مەترسی بۆ سەر ئارامیی خۆی و باڵادەستیی حیزبەكەی دەزانێت. ئەمەش پێشینەیەكی ترسناكە بۆ سەر ئایندەی توركیا.}

^{ئەردۆغان دوژمنەكانی خۆی لەناو هەموو جومگەكانی كۆمەڵگەی توركیادا دەبینێتەوە تا ئەو رادەیەی ریزەكانی حیزبەكەی خۆی و وەفادارانیشی لێ دەرنەكردووە. ئەو پرۆسەیەی بە پاكتاوكردن یان كۆدێتا بەسەر كۆدێتادا ناسراوە، ئەردۆغان بە نیعمەتی خوای دانا كە لە ئاسمانەوە بۆی هات تا نەیارانی خۆی لە كۆمەڵگەی توركیادا رابماڵێ. چاوەڕوان ناكرێت ئەم نیعمەتە}

^{عارف قوربانی}

^{زۆربەی ناوەندەكانی توێژینەوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كە بایەخ بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدەن، زۆرترین ئەو دەزگا و دامەزراوانەی چاودێریی شەڕی داعش دەكەن، بەشێك لە چاودێران و كارەكتەرەكانی ناوەندی بڕیاری جیهانی و ناوچەكە، خوێندنەوەی جیاجیا بۆ ئەو ئەگەر و پێشهاتانە دەكەن كە لە دوای داعش، لە عێراق و سووریا گریمانەی روودانیان هەیە.} لە ناوخۆی كوردستانیش زۆر جار باس لە عێراقی دوای داعش و ئایندەی سووریا دەكرێت، بەڵام نە لەسەر ئاستی دەرەوە و نە خۆشمان سەرنجمان نەخستووەتە سەر ئەو پێشهات و ئەگەرانەی كە لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان ئەگەری ئەوەیان هەیە رووبدەن.

^{سەرباری ئەوەی زۆرترین بۆچوونەكان بەو جۆرەن كە كۆتایی داعش، ئەم ناوچەیە وەكوو خۆی ناهێڵێتەوە و كۆمەڵێك لێكەوتە و دەركەوتەی تازە بەدوای خۆیدا دێنێت، بەڵام لەبەر ئەوەی هەر گۆڕانكارییەك لە هاوكێشە و نەخشەی سیاسی عێراق و سووریا تاڕادەیەكی زۆر پەیوەندی بە هاوكێشە گشتیەكەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و هاوسەنگیی هێزی ناوچەكەوە هەیە، بۆیە ئەگەری ئەوەش هەیە هیچ گۆڕانكارییەك لە نەخشەی سیاسی ناوچەكەدا روونەدات و جارێكی دیكە بە هەمان شێوەی ئێستا بسەپێندرێنەوە.}

ئاڤا هۆما

خەباتی بەردەوامی ژنان لە سەردەمی شۆرشی مەشرووتەوە تا ئێستا بۆ سڕێنەوە ئەو نادادپەروەری و نایەکەسانیانەی کە لەسەر بنەمای جەندەر بەسر ژنانداسەپێنراوە بێ ئەنجام ماونەوتەوە. لەسەرەتای دەیەی 1930 زاینیدا ژنان لە ئێران خاوەنی 14 گۆڤار بوون و  دەیان توانی لە رێگەی  ئەو بڵاوکراوانەوە باس لە ماف و کێشە کۆمەڵایەتیەکانیان بکەن؛ لە ساڵەکانی دەیەی حەفتای زانینیدا ژنان تۆانیان هەندێ ئازادی و مافی خوێند بۆ خۆیان دەستلەبەر بکەن و توانیان هەندێک لە بەربەستە کۆمەڵایەتیەکان تێکبشکێنن و بەشداری بکەن لە ژیانی گشتی کۆمەڵگای ئەوکاتدا. بەڵام دوابەدوای شۆڕشی گەلانی ئێران لەدژی حکومەتی پەهلووی ئەو مافانە دیسان لە ژنان وەرگیرانەوە.

پاش لە سەدەیەک لە خەبات، ژنان هێشتا لە چاوی دەسەڵاتەوە وەکو مرۆڤ چاویان لێناکرێ، ئەوان هێشتا ساددەترین مافگەلێکی وەک مافی تەڵاق وەرگرتن و مافی بەخێوکردنی منداڵەکانیانیان لێ زەوت کراوە. هەرەوها ئەوان رێگەیان پێ نادرێ بە بێ رەزامەندی هاوسەرەکانیان وڵات بەجێ بهێڵن و سەفەر بکەن.  لە مێژووی ئێراندا، حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان بنەمای دەسەڵاتی خۆیانیان لەسەر چەوساندنەوەی لەشی ژنان داڕشتووە. لە ژێر دەسەڵاتی رەزا شای پەهلووی لە ساڵەکانی 1925 تا 1941 لە ژێر ناوی ”بە رۆژئاوای کردنی“ کۆمەڵگای ئەوی دەم، ژنان حیجابیان بە زۆر پێ وەلانرا، دواتریش دوای سەرکەوتنی شۆرشی گەلانی ئێران بۆ ”بە ئیسلامی کردنی“ کۆمەڵگا دیسان ژنان حیجاب بە زبر و زەنگ پێ لەبەر کرایەوە. هاوچەشن لەگەڵ هەڵسوکەوتی دەسەڵات بەرامبەر بە ژنان، تاکی پیاویش لە ناو کۆمەڵگادا دەسەڵاتی خۆی لە رێی کنترۆڵکردنی ژنەوە دەسەلمێنێ و پێوەری دەسەڵاتی پیاو لە رێ ئاستی کنترۆڵی ئەوەوە

رێبوار کەریمی

<sup>زۆر جار ده‌نگۆی مردنی فیدێل كاسترۆ بڵاوده‌كرایه‌وه‌. جارێكیان كاسترۆ به‌گاڵته‌وه‌ گوتبووی؛ كاتێك دواجار من ده‌مردم، ئیتر كه‌س بڕوا به‌ مردنم ناكا! ئه‌مڕۆ كه‌ ڕائۆڵ كاسترۆ هه‌واڵی كۆچی دوایی ''سه‌رۆكی باڵای شۆڕش''ی بڵاوكرده‌وه‌، یه‌كه‌م شت كه‌ من بیرم كه‌وته‌وه‌، وته‌كانی گابریل گارسیا ماركێز بوو. ماركێز كه‌ هاوڕێیه‌كی نزیكی كاسترۆ بوو به‌سه‌رسامییه‌وه‌ باس له‌ وزه‌ی بێبڕانه‌وه‌ و ئاستی به‌رزی ڕۆشنبیریی كاسترۆ ده‌كا. 

ماركێز ده‌گێڕێته‌وه‌،‌ جارێكیان كه‌ كاسترۆ بێتاقه‌ت دیاربوو ناوی چه‌ند كتێبێكم پێ پێشنیار كرد تا بیانخوێنێته‌وه‌. كاتی به‌سه‌ردا هات و پێم وابوو ئیترله‌ جه‌نجاڵی كار و تێكۆشانیدا هه‌ر له‌بیریشی نه‌ماوه‌‌ كتێبه‌كان داوا بكات چبگا به‌وه‌ی بیانخوێنێته‌وه‌. كه‌چی كاتێك دووباره‌ بینیمه‌وه‌، سه‌رم سووڕما كاتێك بینیم نه‌ك هه‌ر كتێبه‌كانی خوێندبوونه‌وه‌، به‌ڵكو ڕه‌خه‌نه‌یه‌كیشی له‌ سه‌ر نووسیبوون!</sup>

^{رێبوار كەریم وەلی}

^{لە بنەڕەتدا، هەردوو پەیامەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان(باشیك 16ی نۆڤەمبەر و هەولێر20ی نۆڤۆمبەر) وەكو یەكن و هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر هەڵوێستی پارتی و بارزانیدا نەهاتووە، بگرە بەرامبەرەكانی پارتی كە لە دەرفەتێك دەگەڕان بۆ ئەوەی لە گۆشەگیریی سیاسی دەرچن وەكو دەرفەت سەیری دەكەن.} لە هەردوو پەیامەكەدا، تەئكید لەوە كراوەتەوە كە ئیدی بزووتنەوەی گۆڕان و پەرلەمانییەكان، بەم سیاغ و سیاتەی ئێستایان لە هاوكێشەی حوكمڕانیدا جێگەیان نابێتەوە، پەیامەكە وەك پەیامی جۆرج بووش وابوو كە دوای یازدەی سێپتەمبەر پێشكەشی كرد، بارزانیش گووتی:"یان لەگەڵ پارتی، یان دژی پارتی"! پوختەی كەلام ئەوە بوو. ئینجا بارزانی كە زانی پەیامەكەی بە باشی نەگەیشتووە، پەیامی دووەمیشی بڵاوكردەوە.

^{یەكگرتوو، كۆمەڵی ئیسلامی(كە دەمێكە حەز دەكات بێتەوە ناو بازنەوە) و باڵی ناوەندی بڕیار پێشوازییان لە پەیامەکەی دووەم كرد و، هەوڵیان دا وای نیشان بدەن كە شتی تازەی تێدایە! ئەڵبەتە بزووتنەوەی گۆڕان باش لە مەغزای پەیامەكە تێگەیشتووە و، دەزانێ بارزانی مەبەستی چییە، بۆیە لە وەڵامیاندا بۆ پەیامەكە (كە تەناقوزاتی زۆری تێدایە)، جارێ پێش هەموو شتێك، وەڵامی بڕگە بە بڕگەی پەیامەكەی بارزانییان داوەتەوە.}

بەیان عەزیزی

 خوێندنەوەیەک بۆ کوشتنی ژنان لەسەر "شەرەف"
لە سادەترین پێناسە دا دەتوانین باس لەوە بکەیین کە" کوشتن لەسەر بنەمای شەرەف" جۆرێکە لە توندوتیژیی جنسی کە هەم پیاوان و هەم ژنان دەگرێتەوە، بەڵام بە پێی ئامارەکانی "unwomen" زۆرترین رێژە، واتە ٩٠%، تاوانی کوشتن لەسەر شەرەف ژنان دەگرێتەوە نەک کوشتنی پیاوان. زۆربەی جار بەرامبەر بە کچانی لاو یان ژنانێک کە لە مێردەکانیان جیابوونەوتەوە و بە دەستی مێرد، باوک، برا و پیاوانی خزم یان نزیکەکانیانەوە ئەنجام دەدرێت.

ئەم توندوتیژییانە بەدرێژایی مێژوو و لە زۆربەی کۆمەڵگە جیاجیاکانی جیهاندا هەبوون، هەر لە ئەوروپاوە تا کولتورەکانی ئەفریقا و باشور ورۆژهەڵاتی ئاسیاو ئەمریکای لاتین. میتوای گۆڵدێستۆن، توێژەری ئامریکایی باس لەوە دەکات کە کوشتن لەسەر شەرەف لە رۆمی کۆندا رێزی لێگیراوە و لە سەردەمی حەموورابی و شارستانیەتی ئاشووردا، کە دەگەرێتەوە بۆ ١٢٠٠ساڵ بەر لە مەسیحیەت، بوونی ژن پەیوەست بووە بە خێزانەکەیەوە و ئیزن دراوە بە پیاوان کە هەر ژنێکی لادەر لەم سیستمە بکوژن و ئەم کوشتنە شەرەف دەگەرێنێتەوە بۆ پیاوان و خێزانەکەیان. بەم شێوەیە دەردەکەوێت کە کۆمەڵگەی کوردی و کولتوورە ئیسلامییەکان لەم جۆرە توندوتیژییەدا تەنها نین و زۆر خەسڵەتی هاوبەشی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی هەیە لە نێوان ئەو شوێن و کۆمیونیتیانەی کە توندوتیژی و کوشتن لەسەر بنەمای شەرەف پیادە دەکەن، بەڵام سەرەڕای ئەو فۆرمە هاوشێوەیانەی

رەحمان غەریب

^{بانگهێشتكردنی لایەنەكان بۆ چارەسەری قەیرانی سیاسیی هەرێمی كوردستان لە رێگەی گفتوگۆ و كاراكردنەوەی پەرلەمان و هەڵبژاردنەوەی سەرۆكایەتییەكی تازە بۆی و، رێككەوتن بۆ دامەزراندنی حكومەتێكی نوێ، دەستنیشانكردنی كەسێك بۆ سەرۆكایەتیی هەرێم هەتا كاتی هەڵبژاردن، گرنگترین خاڵەكانی پەیامەكەی بارزانی بوون. ئێ ئێستا تۆپەكە هەر لە گۆڕەپانی بارزانییە ؟}

^{بۆ تێپەڕاندنی ئەم دۆخە چەقبەستووە، دەكرێت پەیامەكەی سەرۆك بارزانی بكرێتە هەنگاو بۆ ئامادەكاری و سەرەتایەك بۆ بەستنی چەند كۆبوونەوەیەكی ئامادەكاری و بیروبۆچوونەكانی تێدا نزیكبكرێنەوە، هەروەها ژینگەیەكی لەبار بۆ راستكردنەوەی رێڕەوی پرۆسەی سیاسی بڕەخسێت. دە دانیشن لەسەر مێزی گفتوگۆ و كۆببنەوە، بەڵام كۆبوونەوەی كار نەك پرۆتۆكۆلی.} با پەیامەكە بكرێتە فرسەتێك بۆ دەربازبوون لە قیرانەكان و نۆژەنكردنەوەی ماڵی كوردستانی، وەك هەنگاوێك بۆ كاراكردنەوەی دامەزراوە شەرعییەكانی لێكبدیەنەوە، سەرتایەكیش بێت بۆ پرۆسەی گواستنەوە لە قۆناغی دەستبادان و هەوڵی ملكەچكردنی ئەوی دی، بەرەو گفتوگۆی بنیاتنەرانە، تەنانەت بۆ ئاشتبوونەوەی نیشتمانیش. بۆ نا؟

ڕێبوار سیوه‌یلی

^{ئه‌گه‌ر قسه‌مان به‌ ته‌نیا له‌سه‌ر كورد بێت، ئه‌وه‌ كورد نه‌یتوانیوه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی دیكه‌ هه‌بێت له‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌، بۆیه‌ بوونی كورد جیاوازه‌ له‌ بوونی میلله‌تێكی دی، ئه‌م جیاوازییه‌ ده‌ستنیشانی شێوازی بوونی ئه‌م ده‌كات و ئه‌مه‌ش وا ده‌خوازێت سه‌ربه‌خۆ لێی بكۆڵدرێته‌وه‌ تا شێوازی بوونه‌كه‌ی وه‌ك خۆی ده‌ركه‌وێت، نه‌ك له‌ په‌یوه‌ندیی به‌ بوونی ئه‌وانی تره‌وه‌، یان وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌وانی تر بۆی ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن و به‌سه‌ریدا ده‌یسه‌پێنن‌.}

^{مادام كوردبوونی خۆی ده‌ژی، ئه‌وه‌ بوونی ئه‌و به‌و جۆره‌ی كه‌ هه‌یه‌ شیاوی توێژینه‌وه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی شوناسی جه‌وهه‌ریی ئه‌و له‌سه‌ر ئاستی جیاوازیی بناسین، نه‌ك له‌سه‌ر ئاستی جیاكردنه‌وه‌. شكۆی كوردبوون به‌ به‌راورد به‌ كه‌مكردنه‌وه‌ له‌ شكۆی ئه‌وانی تر ده‌ستنیشان ناكرێت، به‌ڵكو ده‌ستنیشانكردنه‌كه‌ی پابه‌نده‌ به‌و شێوه‌ژیان و بوونه‌ی له‌ خۆیدا وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌. بۆیه‌ توێژینه‌وه‌ له‌ بوونی كورد ده‌بێت ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌مان بداتێ ده‌ستنیشانی شكۆی كوردبوونی بكه‌ین. مادام كورد نه‌یتوانیوه‌ به‌شێوه‌یه‌كی دی هه‌بێت له‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌، كه‌واته‌ ده‌بێت وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌ لێی بكۆڵینه‌وه‌. به‌م جۆره‌ش حه‌ق به‌شێكه‌ له‌ بوونی بوونه‌وه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌ و شتێكی پێشینه‌ییه‌، وه‌ك حه‌قی ژیان و پاراستنی كه‌رامه‌ت، ئاواش مرۆڤبوونه‌كه‌ی حه‌قی ئه‌وه‌ی ده‌داتێ به‌ شێوه‌یه‌كی سیادییانه‌ حوكمڕانیی خۆی بكات.}