زریان رۆژهەڵاتی

لە ماوەی كەمتر لە دوو دەیەی رابردوودا، دوو جەنگی گرنگ رێگایان بۆ گۆڕانكاریی گەورە لە عێراق خۆش كرد، ئەوانیش: جەنگی 2003 و جەنگی داعش بوون. جەنگی یەكەم عێراقی گۆڕی، بەڵام ناسەقامگیری كرد. بە ئەگەری زۆر، جەنگی دووەمیش باری ناسەقامگیری عێراق بەلایەكدا دەخات و ئایندەی دیاری دەكات. چۆن دەركەوتنی "داعش" گۆڕانكارییەكی گەورەی لە سیاسەتی ناوخۆیی عێراق و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا دروست كرد، كۆتایی جەنگەكەیشی دەتوانێت خاڵێكی وەرگۆڕان دروست بكات.

عێراقی دوای داعش لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا

تەراتێنی چەكدارەكانی داعش وەك "دەوڵەت"ێكی بێ سنوور، لە نێوان سووریا و عێراق نیشانەی نزیكبوونەوەی كۆتاییەكانی سایكس-پیكۆ بوو. كاتێك داعش وەك ئەكتەرێكی تەگەرەساز بۆ سیاسەتی نێودەوڵەتی، قەڵەمڕەوی سەرزەمینی لە عێراق و سووریا بەدەست هێنا، رێگای بۆ كاریگەری و دەستوەردانی سیاسی و سەربازیی وڵاتانی دەرەوە لە عێراق خۆش كرد و دوای ئەوەش سوپای ئەمریكا كە 2011 عێراقی جێهێشتبوو، جارێكی دیكە گەڕایەوە. لەلایەكی دیكەوە، ئێران لە تەنیشت كاریگەری و نفوزی سیاسیدا، وجودی سەربازییانەی خۆی لە عێراق راگەیاند و توركیا لە ملی باكوورەوە هێزی سەربازیی رەوانەی باشیك كرد. ململانێی سیاسی لە نێوان توركیا- عێراق و توركیا- ئێران گەیشتە لوتكە و رەجەب تەیب ئەردۆغان، حەشدی شەعبی بە كاركردن بۆ بەرژەوەندیی"فراوانخوازیی فارسی" لە مووسڵ تاوانبار كرد. هاوكات لەگەڵ ئەوەشدا ململانێی سعودیە- عێراق و سعودیا- ئێران زیاتر بوون كە جگە لە بواری سیاسی- سەربازی و هەژموونی ناوچەیی، رەهەندێكی شوناس و ئایدیۆلۆژیا و كێشمەكێشی شیعی - سوننیشی هەیە. بە ئەگەری زۆر، لە دوای دەركردنی داعش، بەریەككەوتنی بەرژەوەندیی ئەو وڵاتانەی لەسەر عێراق كاریگەرییان هەیە، زیاتر دەبێت و هەوڵ دەدەن لەڕێی هاوپەیمانە ناوخۆییەكانیانەوە بەرژەوەندییەكانیان بپارێزن. لەوانەیە رەنگی ئەمەش تا ماوەیەكی زۆر بە روخساری عێراقەوە بمێنێتەوە.

 جەنگ و شكستی دەوڵەت لە عێراق

ئەوەی ئێستا بە رواڵەت و بە رەسمی، دەوڵەتی عێراقی لەسەر پێ هێشتووەتەوە، هاوسەنگیی سیاسەتی نێودەوڵەتییە. ئەگەر "نەمانی ئاسایش، پەككەوتنی دامەزراوەی رەوا، لاوازیی دەسەڵات و حكومەت، قەیرانی رەوایی، ناسەقامگیریی ئابووری، بەردەوامیی توندوتیژی" و نەبوونی توانای دابینكردنی خزمەتگوزاری گشتی و نەبوونی كۆنترۆڵ بەسەر بەشێكی وڵاتەوە و شەڕی ناوخۆیی بە گرنگترین پێوەرەكانی شكستخواردوویی دەوڵەتێك دابنێین، ئەوا كارنامەی دەوڵەتی عێراق لە دوای2003وە، شكستێكی گەورەی تێدایە. لەلایەكی دیكەوە جەنگی داعش شكستی دەوڵەتی لە عێراق گەورەتر كرد و بە كردەوە كۆتایی پێ هێنا. حكومەتی بەغدا كۆنترۆڵی بەشێكی زۆر لە خاكی وڵاتەكەی لەدەست دا، شەڕ و توندوتیژی گەیشتە لوتكە و بە ملیۆنان كەس ئاوارە بوون و ئەگەری گۆڕینی دێمۆگرافیای وڵات هاتە ئاراوە. دامودەزگا رەسمییەكانی وڵات، وەك سوپا و حكومەت تووشی گرفت بوون و ناكۆكی و كێشمەكێشی تایفی و نەتەوەیی زیاتر بوون.

لە گریمانەیەكدا سەبارەت بە كاریگەریی جەنگ لەسەر دەوڵەت لە عێراق، دەتوانین بڵێین جەنگی یەكەمی جیهانی رێی بۆ دروستبوون و دامەزراندنی دەوڵەتی پادشایی لەم وڵاتە خۆش كرد. دواتر كودەتا وەك جۆرێكی جەنگی ناوخۆیی، یان لانیكەم زەمینەیەكی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی، رێگای گۆڕینی رژێمی سیاسی لە پادشاییەوە بۆ كۆماری تەخت كرد. جەنگی دەركردنی سەدام لە كوەیت كەلێنێكی گەورەی لە سیستەمی سیاسی عێراق دروست كرد و لەتی كرد. جەنگی 2003، دەوڵەتی عێراقی بەرەو شكستێكی گەورەتر برد و جەنگی داعشیش ئەو دەوڵەتەی گۆڕی.

جەنگ و بەهێزبوونی میلیشاكان

جەنگی داعش پرۆسەی دروستكردنی میلیشیای نوێی لە عێراق بەهێز كرد. دروستبوونی حەشدی شەعبی و حەشدی وەتەنی، یەبەشە و چەندین گرووپی چەكداریی ورد و درشت، دەتوانێت كاریگەری لەسەر داهاتووی عێراق دابنێت و رێگا بۆ ناسەقامگیریی سەربازی، ئەمنی و سیاسی و دابەشبوونی دەسەڵات بكاتەوە. وەك پەرچەكردارێك بەرامبەر دروستبوونی حەشدی شەعبی، بەشێك لە سوننەكان بە تایبەتی نوجێفییەكان، حەشدی وەتەنی- یان دامەزراند كە دواتر ناوەكەیان بە حەرەسی نەینەوا گۆڕی. هەرچەندە باسەكانی پشتیوانیی توركیا و رێپێدانی هەرێمی كوردستان بە حەرەسی وەتەنیی نەینەوا گەرموگوڕن، بەڵام تا ئێستا رۆڵێكی سەربازییانەی بەرچاوی نەگێڕاوە.

 لەوانەیە ناڕەزایی سوننەكان و نیگەرانییەكانیان لەبارەی حەشدی شەعبی، دواجار رێگا بۆ ئەوە بكاتەوە كە ئەوانیش هاوشێوەی كورد (پێشمەرگە) و شیعە (حەشدی شەعبی)، هێزێكی چەكداریی تایبەت بە خۆیان هەبێت. ئەگەر ئەمەش رووبدات، سیستەمی سیاسی لە عێراق بەكردەوە دەگۆڕێت.

سیستەمی سیاسیی عێراق لە دوای داعش

یەكێك لە سیناریۆكانی عێراقی دوای داعش، دروستكردنەوەی سیستەمێكی ناوەندییە. ئەم ئەگەرە لاوازە، بەڵام بەهۆی فاكتەری شیعەوە لە ئارادایە و باس دەكرێت‌. لەم وەختانەدا سوننەكانیش ‌بزوێنەری سەرەكیی سیناریۆی گشتگیركردنی فیدراڵیی عێراقن. لەوانەیە فیدراڵیی بۆ بەشە عەرەبییەكەی عێراق چارەسەرێكی گونجاو بێت، بەڵام ئەمە كێشەكانی كورد چارەسەر ناكات. بۆیە لەم بارودۆخەدا، فیدراڵی بۆ عێراق و كۆنفیدراڵی بۆ كوردستان وەك چارەسەرێكی گونجاو دێتە پێش چاو. دەشێ پێگەی ئێستای هەرێمی كوردستان بەكۆنفیدراڵییەكی دیفاكتۆ روون بكرێتەوە. هێشتا كێشە سیاسییەكانی ناوخۆ و سیاسەتی نێودەوڵەتی تەگەرەن بۆ ئەوەی كۆنفیدراڵییە دیفاكتۆكەی هەرێمی كوردستان بۆ كۆنفیدراڵییەكی دیجۆر بگۆڕێت، بەڵام وەك‌ ئەگەرێكی بەهێز لە ئارادایە. جگە لەوە، ئەگەر كۆتایی بە قەیرانە پەیتا پەیتاكانی عێراق نەیەت كە هێشتا ئاسۆیەكی روون بۆ چارەسەربوونیشیان دیار نییە، ئەوسا لەوانەیە چیتر فاكتەری هاوسەنگیی سیاسەتی نێودەوڵەتی نەتوانێت بەرگەی پاراستنی عێراق بگرێت و بەوەش كۆتایی بەو دەوڵەتە بێت.

كاریگەریی جەنگ لەسەر پەیوەندییەكانی هەولێر و بەغدا

لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە هەتا دەركەوتنی داعش، پەیوەندییەكانی بەغدا و هەولێر بە دوو قۆناغی گرنگدا تێپەڕ بوون:

1-قۆناغی گوزەر كە ساڵانی نێوان 2003- 2006 دەگرێتەوە. لەم ساڵانەدا حكومەتی ناوەندیی عێراق گیرۆدەی ناسەقامگیریی سیاسی و ئەمنیی قووڵ ببوو. ئەمەش دەرفەتی بۆ بەهێزبوونی پێگەی هەرێمی كوردستان رەخساند.
2-سەردەمی مالیكی كە 2006-20014 دەگرێتەوە. مالیكی بەدەر لە ساڵە سەرەتاییەكانی حوكمی خۆی، هەركاتێ‌ پێگەی خۆی قایم كرد و بە یارمەتی ئەمریكا توانی بارودۆخی ئەمنیی عێراق باشتر بكات و پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر گەشە پێبدات، ناكۆكیی سیاسی رۆژانە و كێشمەكێشی سیاسیی پایەداری خۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئاشكرا كرد.

جەنگی داعش و كێشمەكێشی بەغدا و هەولێر

ئەگەر داعش دەرنەكەوتایە، پێكدادانی سەربازیی هەولێر- بەغدا دوور لە چاوەڕوانیی نەبوو. جەنگی داعش گۆڕانكارییەكی ریشەیی لە بارودۆخی سیاسی عێراقدا دروست كرد و چەندین بابەتی گرنگ لە پەیوەندییەكانی هەولێر- بەغدادا، شكڵێكی جیاوازتر لەسەردەمی پێش داعشیان وەرگرت. گرنگترینەكانیشیان بریتین لە:

1-لاچوونی مالیكی لە دەسەڵات كە وەك نەیارێكی گرنگی هەرێمی كوردستان دەركەوتبوو
2-دابڕینی جوگرافیایی هەرێمی كوردستان لە عێراق.
3-هەڵپەساردنی ناكۆكی و كێشمەكێشەكانی بەغدا- هەولێر لە سایەی پەیدابوونی دوژمنێكی هاوبەش، واتا داعش.
4-پشتگوێ‌ كەوتنی دۆسیەی فرۆشتنی راستەوخۆی نەوت لەلایەن هەرێم و ئاساییبوونەوەی لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی.
5-    رێخۆشكردن بۆ یەكلاكردنەوەی دۆسیەی خاكی هەرێمی كوردستان لەڕێی كۆنترۆڵكردنی بەشێكی زۆر لەو ناوچانەی بە"جێی ناكۆكی" ناسراون.

 ئەگەری بەردەوامیی كێشەكان لە دوای داعش

مانەوەی عێراق بە فیدراڵی كە هێشتا ئەگەرێكی بەهێزە، واتای بەردەوامیی كێشمەكێش و ناكۆكییەكانی هەرێمی كوردستان و عێراق دەدات كە رەنگە جارجار پێكدادانی سەربازیشی تێبكەوێت. لێرەدا بابەتەكانی دۆسیەی فرۆشتنی نەوت، داهاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، كێشەی بودجە و ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و دەسەڵاتی سیاسی و یاسایی دووبارە دەردەكەونەوە. لەوانەیە لە داهاتوودا بەهۆی هەبوونی سوپای عێراق لە بەشێك لەو ناوچانەی كە پێشمەرگە لەدەستی داعش رزگاری كردوون، هەروەها لەبەر ئەگەری بەهێزبوونی داعش، مەترسییە سەربازییەكانی سەر ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم زیاتر بن. ئەگەر هەولێر و بەغدا لەسەر فرمولێك بۆ "كۆنفیدراڵی" و "سەروەریی یەكسان" رێككەون، یان دابەشبوونێك لە عێراق رووبدات، ئاستی كێشەكانی نێوان هەردوولا كەم دەبێتەوە، بەڵام كۆتایی نایەت. رەنگە لەوكاتانەدا ئیدی بابەتی بودجە و فرۆشتنی نەوت، هێزی پێشمەرگە و دەسەڵاتەكان لە رۆژەڤی هەردوولادا دەربكەون، بەڵام ناكۆكی لەسەر خاك - سنوور دەمێنێتەوە.‌ بەڵام تا گەیشتن بەوە، رێگایەكی سەخت و دژواریان لەبەردەم دەبێت.

ئەنجام

بەئەگەری زۆر سیستەمێكی ناوەندیی بەهێز لە عێراق دانامەزرێتەوە. لەوانەیە هاوسەنگیی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی وابكات تا لەسەر سیستەمێكی فیدراڵیی گشتگیر پێداگری بكرێت، بەڵام ئەمە واتای چارەسەربوونی كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا نادات. بۆیە باشترین رێگا ئەوەیە، عێراق بەشێوەیەكی ئاشتییانە كۆتایی پێبێت و كورد رێگای خۆیان جیابكەنەوە.

هەڵبەت، كێشەی ناوخۆیی و رێگریی نێودەوڵەتی تەگەرە بۆ ئەمە دروست دەكەن. لێرەدا كۆنفیدراڵی دەتوانێت رێگایەكی قەدبڕ بێت تا بەشێكی زۆر لە كێشەكانی هەولێر - بەغدا چارەسەر بكرێن. ئەو وەختە هەرێمی كوردستان دەتوانێت دەوڵەتێك دابمەزرێنێت و لەگەڵ عێراقدا لەسەر چۆنیەتی كۆنفیدراڵییەكەیان دانوستاندن بكەن. مۆدێلی یەكێتی ئەوروپا یاخود یەكێتی سۆڤیەتی جارانیش دەتوانێت بۆ ئەمە رێپیشاندەر بێت. لەم حاڵەتەدا یەكلاكردنەوەی كێشەی سنوور و خاكیش بە دانوستاندنی دوولایەنە یان بە ناوبژیوانیی وڵاتێكی سێیەم ئاسان دەبێت.

13/01/2017