هیوا حاجی

 ترەمپ لە چ كانییەك ئاو دەخواتەوە؟
دۆناڵد ترەمپ لە هەندێك رووەوە نوێنەرایەتی ڤێرژنێكی پەڕگیری لیبراڵیزمی نوێ یان كۆنسێرڤاتیڤی نوێ دەكات. ئەم فەلسەفە سیاسیە دەوەستێتە سەر چەند بنەمایەكی فكری، لەوانە: دەستوەرنەدانی دەوڵەت لە بازاڕ، رەخساندنی كەشی لەبار بۆ بزنس لەڕێی كەمكردنەوەی باج، بەتایبەتی باج لەسەر دەوڵەمەندان، هاندانی بازرگانیی نێودەوڵەتی، كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەت بەتایبەتی لە بواری بیمەی كۆمەڵایەتی و تەندروستی، بچووكبوونی هەیكەلی حكومەت و هەروەها هەڵنەكردن یان كەیف نەهاتن بە یەكێتی و دەستە و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان. لە رووی ئەخلاقیشەوە، كۆنسێرڤاتیڤە نوێیەكان دژی مافی لەباربردنی كۆرپەلە و هاوڕەگەزبازین و لەسەر ئەو دوو بابەتە لەگەڵ لیبراڵەكان ناكۆكن. ئەمانە باوەڕی بەهێزیان بە سەپاندنی ئاسایشی ناوخۆیی و برەودان بە بەها ئەخلاقییەكان هەیە.

ئەم بنەما فكریانە، لە زۆر جێ، بە روونی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ترەمپەوە دیار بوون. ترەمپ بە دیاریكراوی لایەنگری كەمكردنەوەی باجی سەر بزنسە. ئەو پێیوایە، بەرزبوونی ئاستی باج لە ئەمریكا بووەتە هۆی ئەوەی ئەمریكییەكان ژمارەیەكی سەرسوڕهێنەری دەرفەتی كاریان لەدەست بچێت. بە دیدی ئەو، سەرمایەگوزارانی ئەمریكی، لەبەر بەرزبوونی ئاستەكانی باج، سەرمایەی خۆیان بۆ دەرەوەی ئەمریكا گواستەوە و لەوەوە دەرفەتەكانی كار و گەشەپێدان لە كیس ئەمریكییەكان چوون.

بۆیە لە دوای هەڵبژاردنی، دەستكاریی سیستەمی باج بەشێوەیەك دەكات كە ببێتە هاندەرێك بۆ گەڕانەوەی سەرمایەی ئەمریكی بۆ ناو ئەمریكا و رەخساندنی دەرفەتی كار بۆ ئەمریكییەكان. ترەمپ، وەك كۆنسێرڤاتیڤێكی

رێبوار كەریمی

<sup>كۆچی دوایی هاشمی رەفسەنجانی، سەرۆكی جڤاكی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندیی رێژیم لە كۆماری ئیسلامیی ئێران، كاردانەوەیەكی بەرینی جەماوەریی بەدوای خۆیدا هێنا. ئەوانەی لە مەراسیمی ناشتنەكەیدا بەشدارییان كرد، بە سەدان هەزار كەس مەزندە دەكران. حكومەتی ئێران بۆ خۆی باسی لە دوو ملیۆن و نیو حەشیمەت كرد. ئەم رێژە گەورەیەی بەشداریی لە ناشتنی كەسایەتییەكدا، لە دوای كۆچی دوایی ئایەتوڵڵا خومەینییەوە، وێنەی نەبووە. 
هاوسۆزی و هاوخەمییەكی ئاوا بەرین لەگەڵ كۆچی دوایی كەسایەتییەك كە یەكێك لە ئەندازیارە سەرەكییەكانی دامەزراندن و پێگرتنی كۆماری ئیسلامییە، بۆ زۆر كەس، بەتایبەتی ئەوانەی قوربانیی سەركوتكارییەكانی ئەو سیستمە بوون، مایەی سەرسوڕمانێكی تێكەڵ بە داخ و خەفەت بوو. پرسیارەكە ئەوەیە چۆن خەڵكێك كە بۆ خۆیان قوربانیی سەركوتكارییەكانی سیستمێكن، رەفسەنجانی كۆڵەكە سەرەكییەكەی بووە، ئاوا بە پانەوە ''شین بۆ جەللادی خۆیان دەگێڕن''؟!

لەڕاستیدا، لە چەند ساڵی ڕابردوودا، هەڵوێستەكانی رەفسەنجانی بۆنی خۆدوورگرتن لە سیاسەتە نەریتییەكانی كۆماری ئیسلامییان لێ دەهات. هێندێك كەس ئەمەیان وا لێكدایەوە كە رەفسەنجانی هاتووەتە‌ ''بەرەی گەلەوە''. راستییەكەش ئەوە بوو كە رەفسەنجانی لە بەرەی گەل نزیك ببووەوە، بەڵام</sup>

ئاکۆ محەممەد

^{نووسین و بەرزكردنەوەی ناوی "دەوڵەتی ئیمام عەلی " لەنێو شاری موسڵدا ، نیشانەی ئیمان و باوەڕ نییە بە ئایینی ئیسلام ، بەڵكو نیشانەی ململانێ یاخود وردتر بڵێین نیشانەی جەنگێكی مەزهەبییە.} ئەو ململانێیە مێژوویەكی درێژی هەیە. یەكێك لە هۆكارەكانی بێهێزیی دەوڵەتی عێراق، دامەزراندنی بوو لەسەر بناخەیەكی مەزهەبی. چەوساندنەوەی مەزهەبی (شیعە) و لەنێوبردنی نەتەوەیی (كورد)، هۆكاری سەرەكی رووخانی دەوڵەتی عێراق بوون. بەڵام هەڵەكە لە"عێراقی نوێ"دا كۆتایی نەهات ، بەڵكو زۆر بەربڵاوتر دەركەوتەوە ، بەتایبەتی لەڕووی مەزهەبییەوە. لەدوای 2003وە شەڕێكی مەزهەبی گەورە لەعێراقدا بەرپابووە ، لەدوای "بەهاری عەرەبی " و بەتایبەتی لەساڵی 2011 ەوە ، ئەو شەڕە بووەتە شەڕێكی زۆر گەورەی هەرێمایەتیش.

^{هیوایەك هەبوو كە لەگەڵ ئۆپەراسیۆنی موسڵ و دوای دەركردنی داعش لە موسڵ ، كۆتاییەك بۆ ئەو شەڕە دابنرێت ، چونكە هۆكاری بنچینەیی و سەرەكی دروستبوونی داعش و كارەساتەكانی بەهۆی ململانێ و جەنگی سوننە و شیعە بوو لە عێراقدا ، كە ئەو شەڕە لەسەردەمی دوو خولی سەرۆك وەزیرایەتی نووری مالیكیدا بەربڵاوتربوو . ئێستاش دەركردنی سوننە لە بەغدا و سامەڕا بەجۆرەها شێوە ، باس و ئازاری سەرزاری هەموو عەرەبێكی سوننەیە، كە ئەنجامی سرووشتی ئەوەیە ئەوانیش بێدەنگ نەبن و كاردانەوەیان هەبێت.}

هێمن عەبدوڵڵا

^{لەوەتەی شەڕی دژی داعش دەستیپێكردووە، كورد شانازی بە یەك شتەوە دەكات، ئەویش ئەوەیە كە بەقەولی خۆی، "لەجیاتی هەموو جیهان شەڕی تیرۆر دەكات". بەڵام پێناچێ لە جیهانەكەی دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی نوێی ئەمریكادا حیسابێكی جیاواز بۆ كورد كرابێت. بۆیە لە یەكەم هەفتەی سەرۆكایەتییەكەیدا بڕیاری دا عێراقییەكان، بە كوردیشەوە، بۆیان نییە سەردانی ئەمریكا بكەن.} واتە ئەو كوردەی ئەگەر خۆیشی پێشمەرگە نەبێ و كەسێكی نزیكی لە بەرەی شەڕ بێت بۆئەوەی لەجیاتی جیهان شەڕی تیرۆر بكات، لە چاوی ترەمپ و ئیدارەكەیدا لێی چاوەڕوان دەكرێت كە سەردانی ئەمریكای كرد، ببێتە تیرۆریست! هەر بەڕاست سەردەمی ترەمپ هیچ رەحمەتی بۆ كورد تێدا دەبێت؟

^{كاك مەسعود بارزانی لە نوێترین هەڤپەیڤینەكانیدا بەئاشكرا باسی ئاشنایەتی سەركردایەتیی كوردستان و ئەندامانی ئیدارەكەی ترەمپ دەكات. كەسێكی ئاگادار پێیگوتم: تەنانەت لەگەڵ ترەمپیش پەیوەندیی دۆستایەتی تووندوتۆڵ هەیە و سەركردەیەكی ناسراوی كوردستان هاوڕێیەتی. بەڵام دوو شت گرنگن: یەكەم، سەرۆك ترەمپ لەگەڵ ترەمپی بازرگان چەندە جیاواز دەبێ و چەندەش پەیوەندییە كەسییەكان بە گرنگتر دەزانێ لە بەرژەوەندیی ویلایەتە یەكگرتووەكان؟ دووەمیش، ئەمریكای سەردەمی ترەمپ، كە بانگەشەی كەمتر سەرقاڵبوونی ئەمریكا بە كێشەكانی دەرەوە و زۆرتر خۆسەرقاڵكردن بە كێشە نێوخۆییەكان دەكات، تاچەند بەلایەوە گرنگ دەبێت كە كوردستان لەم ناوچەیەدا بپارێزێ و بۆ هەنگاوی ئایندەیی گەورە پشتی بگرێت؟}

عەبدوڵڵا عاڵایی

^{لە پرسی جودابوونەوەی میللەتان و بنیاتنانی دەوڵەتی سەربەخۆ و خودشكۆیی نەتەوەدا، دوو رەوت و تەوژم، لە سەردەمی مۆدێرنێتە، بە زەقی دژایەتییان لە بەرانبەردا بەرپا كردووە. بزاڤی چەپی رادیكاڵ لەنێو بزووتنەوەی ماركسیستی بە نوێنەرایەتی (رۆزا لوكسمبۆرگ، پانەكۆك، وشتراسەر) بەوە دەناسرێنەوە كە لە دژی جیابوونەوە و سەربەخۆیی گەلە ستەمدیدەكانن لە بنیاتنانی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆیان، ئەمەیش لەپێناو ئینتەرناسیۆنالیزمی پرۆلیتاریدا ئەم هەڵوێستەیان دەنواند.}

^{دیدگەی چەپی رادیكاڵ، بەتایبەت دیدی ترۆتسكی و لوكسمبۆرگ، لەبەرانبەر مافی سەربەخۆیی و جیابوونەوەی گەلە ستەمدیدەكان، پەیوەستیی بە ئیكۆنۆمیستی (ئابووریگەری)یەوە هەیە، كە پێیانوابوو لە كاروانی پێشكەوتنی شۆڕشی كرێكاریی یەكناگرنەوە. پرسی یەكیەتیی پرۆلیتاریاش خاڵێكی دیكەی ئەم دیدە بوو، نموونەی (لوكسمبۆرگ) كە یەكیەتیی نێوان پرۆلیتاریای رووسیا و پۆڵەندای بە (هێزی پۆڵاینی پێداویستیی مێژوویی) دادەنا.}

^{تەوژمی دووەم: رەوتی ئیسلامیزم‌ (ئیسلامی سیاسی) بوو. دوای رووخانی خیلافەتی عوسمانی، بزاوە ئیسلامییەكان ئاڵای یەك ئۆمەتی (الامە الواحدە)یان بەرزكردەوە. ئەگەرچی وڵاتە عارەبییەكان، هەر یەكە و لەڕاست خۆیەوە بوو بە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و ناسیۆنالیزمی وەك}

سه‌ڵاح حه‌سه‌ن پاڵه‌وان

^{درۆ ، ئه‌و باسه‌ گرنگه‌یه‌ سام هارس له‌م كتێبه‌دا به‌قووڵی چووه‌ته‌ نێو كون و كه‌له‌به‌ره‌كانیه‌وه‌، زۆر وردبینانه‌ باس له‌ هۆكار و سه‌رهه‌ڵدان و سیفه‌ته‌كانی ئه‌م زاراوه‌یه‌ ده‌كات، له‌ زۆربه‌ی به‌شه‌كانی ئه‌م كتێبه‌دا وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه‌ ده‌داته‌وه‌، ئایا درۆ چییه‌؟ جیاوازییه‌كانی درۆ چین و په‌یوه‌ندیی ئه‌م زاراوه‌یه‌ به‌ بڕوا و متمانه‌وه‌ چییه‌. ده‌نووسێ له‌نێوان زۆر له‌ پارادۆكسه‌كانی مرۆڤ شتی سه‌یروسه‌مه‌ره‌ ده‌بینین، كه‌سانێكی زۆر به‌ رێگاگه‌لێكدا ده‌ڕۆن ئه‌و رێگایه‌ له‌ ئه‌نجامدا به‌ره‌و دڵته‌نگییان ده‌بات، زۆر له‌ ئێمه‌ به‌و رێگایانه‌دا ده‌ڕۆین كه‌ په‌شیمانیی به‌دواوه‌یه‌. پاشان هه‌ستكردن به‌ گوناه و په‌شیمانی وامان لێ ده‌كات ته‌سلیمی نه‌هامه‌تییه‌كان بین، زۆر له‌وانه‌ی كه‌ رێگای تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن و ناگه‌نه‌ ئه‌نجام ده‌ڵێن:}

^{ئێمه‌ ئه‌م رێگایه‌مان هه‌ڵبژارد بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ڵامی پرسیاره‌ گرنگه‌كانی ژیان بده‌ینه‌وه‌، به‌ڵام درۆ ده‌كه‌ین و به‌ خه‌ڵكیش راده‌گه‌یه‌نین درۆ نایابترین رێگایه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن. نووسه‌ر سه‌ره‌تای كتێبه‌كه‌ی به‌م پرسیاره‌ ده‌كاته‌وه‌: ئایا درۆكردن كارێكی هه‌ڵه‌یه‌؟ له‌ یه‌كه‌مین روانگه‌دا ئه‌م پرسیاره‌ ره‌نگه‌ سه‌یر بێت، به‌ڵام خه‌ڵكانێكی زۆر بڕوایان وایه‌ درۆكردن كارێكی خراپه‌، هه‌ندێ كه‌سی تر پێیان وایه‌ درۆكردن له‌ هه‌ندێ هه‌لومه‌رجی تایبه‌تدا ده‌كرێ بكرێ. خودی نووسه‌ر راشكاوانه‌}

^{"رووسیا هەڕەشەیە"، "ئەمریكا دەبێ پابەند بێت بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە"، "حكومەتی ئەمریكا نابێ خەڵك ئەشكەنجە بدات"، "قەدەغەكردنی هاتنی موسڵمانان بۆ ئەمریكا هەڵەیە"، "دروستكردنی دیوار لەسەر سنووری مەكسیك كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێ"، "كێشەی گەرمبوونی گۆی زەوی هەڕەشەیەكی راستەقینەیە". ئەمانە قسەی كۆمەڵێك كۆنگرێسمانی دیموكرات، رۆژنامەنووسی تووڕە و چالاكڤانی مەدەنی، سیاسی و ژینگەپارێز نین، بەڵكو وەڵامی وەزیرە پێشنیازكراوەكانی سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكان لەبەردەم لیژنەكانی ئەنجوومەنی پیران. هەمووشیان پێچەوانەی ئەو بەڵێن و دروشمانەن كە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی هەڵبژێردراوی ئەمریكا، دابووی.}

^{ژەنەراڵ جەمیز مەتیس، كاندیدی پۆستی وەزیری بەرگریی ئەمریكا، لە دانیشتنی پرسیار و وەڵامی لیژنەی سەربازیی ئەنجوومەنی پیراندا گوتی، ئەمریكا دەبێ پابەند بێت بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی نێوان گرووپی 5+1 و ئێران، هەرچەندە رێككەوتنەكە كەموكوڕیشی هەبێ‌. لەمبارەیەوە مەتیس بە لیژنە سەربازییەكەی راگەیاند "كاتێك ئەمریكا بەڵێن دەدات، دەبێ بەڵێنەكەی خۆی بەرێتەسەر و لەگەڵ هاوپەیمانەكانیدا هاوكاری بكات". ترەمپ پێشتر رایگەیاندبوو رێككەوتنەكەی ئێران خراپترین رێككەوتنی ئەمریكایە و پێویستە "پارچە پارچە بكرێت" یان "پێداچوونەوەیەكی تەواوی بكرێت".}

^{فه‌رید زامدار} 

^{هه‌ر له‌دوای ڕاپه‌ڕینه‌ جه‌ماوه‌رییه‌ مێژووییه‌كه‌ی كوردستان و دوای ئه‌وه‌ی حكوومه‌تی به‌عس ده‌زگا ئیدارییه‌كانی خۆی له‌ سه‌رجه‌م شار و شارۆچكه‌كانی كوردستان كشانده‌وه‌ و هه‌موو مووچه‌ و مافه‌ دارایی و ئیدارییه‌كانی له‌ كوردستان بڕی و بۆشاییه‌كی ئیداری و یاسایی فراوانی له‌ كوردستان دروست كرد، (به‌ره‌ی كوردستانی) كه‌ له‌ هه‌موو حزبه‌ شۆڕشگێڕه‌كانی كوردستان (پێش ڕاپه‌ڕین) پێكهاتبوون، ئه‌و بۆشاییه‌ ئیداری و یاساییانه‌ی پڕكرده‌وه‌. ئه‌و به‌ره‌یه‌ له‌ ماوه‌یه‌كی كه‌مدا توانی په‌رله‌مانی كوردستان و حكوومه‌تی هه‌رێم له‌ ساڵی (1992) پێك بهێنێ و ته‌نیا له‌سه‌ر داهاتی ناوخۆ و گومرگه‌كان و باج و شتی تر مووچه‌ و مافه‌كانی فه‌رمانبه‌ران به‌ هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت دابین بكات و مووچه‌خۆرانیش هیچ گله‌ییه‌كی ئه‌وتۆیان نه‌بوو.}

^{له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌وتینه‌ ناو ئه‌زموونێكی نوێ و قۆناغێكی نوێ له‌ حوكمڕانیی كوردستان و متمانه‌ی حزبه‌ كوردستانییه‌كان به‌ یه‌كتری دوور له‌ هه‌موو گومان لێكردنێكی سیاسی. ئه‌ركه‌ ئیداری و داراییه‌كانی كوردستانیان به‌ڕێوه‌ ده‌برد و وه‌زاره‌ته‌كانیش هه‌ریه‌كه‌ و به‌پێی ئیمكانیاتی خۆی كادیری ئیداری و ئابووریی دابین كردبوو، به‌ ئیراده‌یه‌كی سیاسی و ئیداریی به‌هێز ڕووبه‌ڕووی كێشه‌كانی ئیداره‌دان و كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌میی دارایی بووبووه‌وه‌.}

رابەر تەڵعەت
ناوهێنانی پرۆژەی ناسیۆنالیستی لە سەردەمی گڵوباڵیزم و سەردەستەیی دیموكراسیدا، هەڵگری پانتاییەكی فرەڕەهەندی گفتوگۆی فیكری و سیاسییە. بە دیوە نەخوازراوەكەیدا ئەگەر خوێندنەوەی بۆ بكرێت، ناسیۆنالیزم هاوكاتە لەگەڵ پرۆژەگەلێكی ئێتنیكیی تاكڕەهەند و بەرهەمهێنانی توندوتیژیی رەگەزپەرستی و رەتكردنەوەی فرەیی و پلۆرالیزم. رووە باشەكەشی ئەگەر نیشان بدرێت، ئەوا ناسیۆنالیزم هاوشانە لەگەڵ خەباتی ئەو نەتەوانەی كە لە مافەكانیان بێبەش كراون و لەپێناوی هێنانەدی یەكسانی و سیستەمێكی دادپەروەر و دیموكراسی كە مافەكانیان دەستەبەر بكات، تێدەكۆشن. بە وەرگرتنی هەردوو بۆچوونەكانیش بۆمان دەردەكەوێت كە پەیوەندییەكی دینامیكی و هۆكاربەندی لەنێوان ناسیۆنالیزم و دیموكراسیدا هەیە.

پرسیارەكە ئەوەیە، بۆ كورد یانیش بەتایبەتتر بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق، كامە لەو دوو بۆچوونەی سەرەوە راستە، یاخود باشتر دەتوانێت گوزارشت لە حاڵی ئێمە بكات؟ حاڵی كورد لە هەرێمی كوردستاندا ئەگەر قابیلی بەراوردكردن بێت، ئەوا دەكرێ بەراوردی بكەین لەگەڵ وڵاتانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو یان پاش كۆمۆنیزم لە رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپادا. ساڵی 1990 دوابەدوای هەرەسی یەكێتی سۆڤیەت و كۆمۆنیزم، ئەو وڵاتانە بەشێوەیەكی زۆر كتوپر و لەناكاو لە سیستەمێكی تۆتالیتارەوە گواستیانەوە بۆ سیستەمی دیموكراسی، ئەو گواستنەوەیە هاوكات بوو لەگەڵ پرسی گەشەكردنی ناسیۆنالیزمیش لەو وڵاتانەدا، بەڵام ئەوەی

ژیلەمۆ عەبدولقادر
لەدوای دامەزراندنی بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتان، دەرچوونی یاسای تایبەت بە پاراستنی خێزان لە توندوتیژی، هەروەها كردنەوەی چەند شوێنێك بۆ ئافرەتانی هەڕەشەلێكراو، رۆژ بەڕۆژ ژمارەی تۆماركردنی سكاڵا لەلایەن ئافرەتانەوە بەرەو هەڵكشان دەچێ‌، بەڵام هێشتا هەندێك ئافرەت بێدەنگییان هەڵبژاردووە دەرحەق بەو توندوتیژیانەی بەرامبەریان دەكرێت و ئامادە نین سكاڵا تۆمار بكەن.

زۆر هۆكار هەن لەپشت بێدەنگبوونی ئەو ئافرەتانەوە كە بە پلەی یەك پەیوەندی بە دابونەریتەوە هەیە. هەندێك كەس تا ئێستاش نەك بۆ ئافرەت، تەنانەت بۆ پیاویش بە عەیبە و شەرمەی دەزانن بچێتە بنكەیەكی پۆلیس و سكاڵا تۆمار بكات.

زۆر لەو ئافرەتانەی كە كێشەیان هەبووە و سكاڵایان تۆمار نەكردووە، بیانووی جۆراوجۆریان هەبووە. یەكێكیان دەڵێت پیاوەكەم رزقی ماڵ و منداڵ پەیدا دەكات، ئەگەر سكاڵام لەسەر تۆمار كرد و گیرا، كێ‌ منداڵەكانم بەخێوبكات؟

یەكێكیان دەڵێت سكاڵام لەسەر مێردەكەم تۆمار نەكرد، چونكە دەترسام تەڵاقم بدات. یان یەكێكیان دەڵێت ناتوانم لە مێردەكەم جیاببمەوە، چونكە منداڵەكانم لەدەست دەچن. بێ‌ ئاگا لەوەی كە بەپێی یاسا ئەو منداڵانە تاوەكو تەمەنی 18 ساڵی لەلای دایكیان دەمێننەوە.

گرفتێكی دیكە كە وا لە ئافرەتان دەكات سكاڵا تۆمار نەكەن، ترسە لەوەی كەسوكاریان پشتیان تێبكەن، زۆرجار ئافرەتان كە كێشەی خۆیان بۆ دایك و باوك و خوشك و براكانیان باس دەكەن، خێرا پێیدەڵێن نابێ‌ جیاببیتەوە، یان پێیدەڵێن جیاببەوە، بەڵام رازی نین "منداڵی