هیوا حاجی

 بەهەر هۆكارێك بێت، جارێكی دیكە گۆمە مەنگەكە جوڵەیەكی تێكەوتەوە. حیزبە سیاسییەكان لە دوای دابڕانێكی نیمچەدرێژ، ئامادەن جارێكی دیكە و بەبێ مەرج گفتوگۆ بكەن. بۆئەوەی گفتوگان بگەنە شتێكی جیاواز لەوەی تا ئێستا هەبووە، پێویستە چەند هەڵەیەك دووبارە نەكرێنەوە:

هەڵەی یەكەم: گفتوگۆ وەك ئازارشكێن نەك چارەسەر

مەترسی هەرە گەورە لەبەردەم هەر گفتوگۆیەكدا كە لەدوای جەنگ یان كێشمەكێشێكی ناوخۆییەوە دێتە پێش، بریتییە لە بەكارهێنانی گفتوگۆ وەك هێوركەرەوەیەك بۆ دۆخەكە بەبێ ئەوەی گرینگییەكی ئەوتۆ بە چارەسەری كێشە بنەڕەتییەكان بدرێت. ئەو لایەنانەی لە گفتوگۆدان رێكدەكەون لەسەر ئەوەی شەڕی راگەیاندن رابگرن یان تەنگ بە لایەنگرانی یەكدی هەڵنەچنن. رەنگە لە سەرەتادا هەندێ لەو شتانە گرنگ بن، بەڵام نابێ ئەوە لەبیر بكرێ كە شەڕی راگەیاندن یان ئەشكەنجەدانی لایەنگرانی لایەنێك، كێشە بنەڕەتییەكە نییە. سەرنجدانێكی خێرا لە مێژووی بیست و پێنج ساڵی رابردوو پێمان دەڵێ كە راستە ئێمە هەندێ جار ئارامیی سیاسیمان هەبووە، بەڵام كێشە بنەڕەتیە سیاسیەكان وەك خۆیان بە دەستلێنەدراوی ماونەتەوە. لە راپەڕینەوە كێشەی دەستەوەستانیی حكومەتمان لە ئاست حیزبدا هەبووە و تائێستاش هەمانە، بۆ یەك چارەكە سەدەیە كێشەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خاوێن و دەوریمان هەیە، وەك چۆن لە ساڵی 1992 ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمان قەبوڵ نەكرا، بە هەمان شێوە لە 2013ش ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان قەبوڵ نەكرا. لە هەموو ئەو ماوەیەدا نەتوانرا

عارف قوربانی
چەند رۆژێكە بەهۆی ئامادەكارییەكانی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق بۆ پرۆژە یاسای بودجەی 2017، لەلایەك لەناو كوتلە شیعییەكان لە بەغدا و لەلایەكی تریشەوە لەناو فراكسیۆنە كوردییەكان و لەنێو حیزبەكانیشدا لە هەرێمی كوردستان، مشتومڕێكی دوور لە عەقڵانی دروست بووە كە خەریكە رێگە دروستەكانی گفتوگۆ و لێكگەیشتن دەبەزێنێ‌ و سەردەكات بۆ تەخوینی یەكتری.

لەڕاستیدا مەسەلەكان لە پرسی بودجە قووڵترن و بابەتی پرۆژە یاسای بودجە كراوە بە رووپۆشی ناكۆكییەكان. ئەسڵی كێشەكە ململانێی جەمسەربەندییەكانی ناوچەكەیە، هێز و كارەكتەر و گرووپەكان، شەڕی بە وەكالەت بۆ خەڵكی تر دەكەن. دیوە شاراوەكانی ململانێكە شتێكی ترە، ناكۆكییەكان لەسەر بودجە ئەو رووە ئاشكرایەیە كە بۆ راكێشانی سەرنجی خەڵك پێویستیان پێیەتی. لەبەر ئەوەی ئێستا هەموو سەرنجەكان لەسەر دیوە دیارەكەی ناكۆكیەكانن، ئێمەش قسەكردن لەسەر دیوی پشتەوەی رووداوەكان هەڵدەگرین بۆ كاتی دیكە و سەرنجێك دەخەینە سەر رووی ئاشكرای ململانێكان.

ئەوەی پەیوەندی بە ناكۆكیی نێوان شیعەكانەوەیە لەسەر بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان، ئەوەیە كە مەیلێك هەیە لەناو ماڵی شیعی بەدوای دەروازەیەكدا دەگەڕێت بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كێشەكانی هەولێر و بەغدا و پرسی بودجە بە رێكارێكی باش دەبینێت بۆ كردنەوەی دەرگا بە رووی چارەسەردا. تەرەفێكی تری شیعەش دەیەوێ‌ بە سوودوەرگرتن لە كێشە داراییەكانی هەرێم و بەهۆی پرسی بودجەوە، قەوارەی هەرێمی كوردستان و سەروەرییەكەی بخاتە ژێر

مه‌غدید سه‌پان

تا سەرەتای سەدەی بیست، پەیوەندی جنسی لە نێوان ژن و پیاو بە ژیانی خێزانی بەسترابۆوە. ئەوان لە ڕوانگەی ئایینەوە دەیانڕوانییە خێزان و لە ئایینیش مومارەسەی جنس پێش شوکردن ڕێگای پێنەدراوە.

باسکردنی جنس لە سەدەکانی ناوەڕاست شەرم بووە و بە چاوی سووک سەیر دەکرا، لەهەمان کات پیاو بۆ تێرکردنی ئارەزووەکانی خۆی یان مەعشوقی هەبووە یانیش سەردانی بۆردێل و ژنی لەشفرۆشی کردووە. لەوکات و هەندێک دواتر و پێشتر، ژن بێ ماف و بێ دەستەڵات کۆیلە یان نیمچە کۆیلە دەژیا.

لە نێوان 1668 – 1675 لە وڵاتی سوید 116 پیاو لەگەڵ 856 ژن بە بیانۆی جادوکردن و فاڵچێتی بە مەرگ حوکمدران. زۆر لەو ژنانەی بەر ئەو حوکمە کەوتن، خوێندەواربوون، یارمەتی خەڵکیان دەدا، پزیشکی میللی بوون و بە تەنها دەژیان. تاوانی بەشێکی زۆری ئەو ژنانە حوکمی مەرگیان بەسەردرا، خوێندەواری و لێهاتوویی و پێگەی دیاری ئەوان بوو لەناو کۆمەڵ... کەنیسە و دەستەڵاتی ئەوکات و پێشتر و دواتریش، ڕقیان لە ژنی خوێندەوار بوو، لێیان دەترسان، گۆڕانکاری و شۆڕش دژ بە حوکمی ئەوان بکەن.

تا سەدەی نۆزدە زۆر لەو کتێب و گوتارانەی تێیاندا باس لە سێکس دەکرا، سێکیان بە ژیانی خێزانی بەستبۆوە. سێکس لەگەڵ ژیانی هاوسەری لێک گرێدرابوو، ئەگەر چی ژیانی هاوسەری لەوکات کورت بوو. لە سەدەی هەژدە تەمەنی پێکەوە ژیانی ژن و مێرد 15ساڵ بوو، لە سەدەی بیست گەیشتە 23 ساڵ، لە سەدەی بیست و یەک ئەم ڕێژەیە بۆ 40 ساڵ بەرزبۆوە. ژن

^{هێمن عەبدوڵڵا}

^{مالیكی دەیەوێ ببێتەوە سەرۆكوەزیرانی عێراق. ئەو پیاوەی هەم سەددامی لەسێدارە دا و هەم مووسڵی تەسلیمی داعش كرد، توانیویەتی درزێك بخاتە نێو ماڵی كورد لە بەغدا كە پێشتر پێشینەی نەبووە. بەڵام پرسیار ئەوەیە: مالیكی بگەڕێتەوە یان نەگەڕێتەوە چی لە حاڵی كورد لە عێراق دەگۆڕێت؟} مێژووەكە دوور نییە و هێشتا لەبیرمانە مالیكی لەسەر بنەمای رێككەوتنی هەولێر (واتە بە موبارەكەی كورد) بووەوە سەرۆكوەزیران. ئەوكات میدیا رۆژئاواییەكان دەیاننوسی: "كوردەكانی عێراق شاسازن". واتە ئەوان بڕیار دەدەن كێ لە عێراقدا دەبێتە دەسەڵاتدار. ئەو رێككەوتنە نووسراو و گشتگیرەی كورد لەگەڵ مالیكی هەیبوو و دواتر لێی پاشگەز بووەوە، زۆر تۆكمەتر و بەهێزتر بوو لەوەی ئێستا لەگەڵ عەبادی هەیەتی. ئەوكاتیش وەك ئێستا ئەو كێشانەی دەبووایە رێككەوتنی سیاسیی كۆنكرێتییان لەسەر بكرێت و گەرەنتیی جێبەجێبوون و پەشیماننەبوونەوەشیان بەڕوونی دیار بكرێت، نەكران و هەڵگیران بۆ ئەو لیژنانەی پاشتر پێكدێن و یەكلایی دەكەنەوە چۆن ئەو كێشانە چارەسەر ببن.

^{كاتێك عەبادی بووە سەرۆكوەزیران، زۆر لەوانەی لە بەغدا بوون و لە پەرلەمان ئیشیان كردبوو، دەیانگوت عەبادی لە مەسەلەی بڕینی بودجە و مووچەی كوردستاندا هیچی لە مالیكی كەمتر نەبووە و ئەویش شەریكە تاوانە. واتە بەكورتییەكەی كاتێك دێتە سەر باسی كوردستان و كێشەكانی لەگەڵ بەغدا، جیاوازییەكی وایان نییە و حەسەن كەچەڵ و كەچەڵ حەسەن هەر یەكن.}

رابەر تەڵعەت

^{قۆناغی گەشەكردنی ناسیۆنالیزم و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی لە ئەوروپادا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەكانی هەژدە و نۆزدە، ئەوروپا لەو ماوەیەدا توندوتیژترین ژان و قۆناغەكانی لەدایكبوونی ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی نەتەوەیی تێپەڕاند، دوا قۆناغیشی بە دوو جەنگی جیهانیی یەك لەدوای یەك بەڕێ كرد.} بەو مانایەی پرسی گەشەپێدانی دەوڵەت لەسەر بنەمای تیۆرەكانی دیموكراسی و لیبراڵیزم، مافەكانی مرۆڤ و پاراستنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و بیرۆكەی لیبراڵیزم و لیبراڵ دیموكراسی و ئابووریی بازاڕ و دامەزراندنی دەوڵەتی خۆشگوزەران، لە ئەوروپادا بەشێوەیەكی سیستەماتیك لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە سەری هەڵداوە، بەتایبەتیش لە سەرەتای ساڵانی 1950 كە یەكەم دەسپێشخەری بۆ لێكنزیككردنەوەی وڵاتانی ئەوروپا لەلایەن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی فەرەنسا رۆبێرت شیومانەوە دەكرێت، پاشان رێككەوتننامەی خەڵوز و ستیل لەنێوان ئەڵمانیا و فەرەنسا ئیمزا دەكرێت و دواجاریش بە قۆناغ، ئەنجامەكەی دەبێتە لەدایكبوونی ئەوەی كە ئێستا ئێمە بە یەكێتی ئەوروپا دەیناسین.

^{سەبارەت بە وڵاتانی رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا، نەمانی كۆمۆنیزم و گەڕانەوە بۆ باوەشی یەكێتی ئەوروپا و ناتۆ ئەوانی رووبەڕووی دوو تەحەدا و سەركێشیی گەورە كردەوە‌، یەكەم دەبوو جارێكی دیكە خۆیان وەك وڵاتانێكی سەربەخۆ و خاوەن سیادە لەسەر بنەمای}

^{رێبوار کەریمی}

^{كۆمەڵگەی ئێمە بووەتە كێڵگەی نائومێدی و نەفرەت و بەدگومانی. چارەكە سەدەیەك دوای ''ئەزموونی ئازادی''، بۆچی گەیشتووین بەم خاڵە ترسناكە؟ من لەڕێی چەمكی ''شەیتانیزاسیۆن''‌‌‌‌‌‌ـەوە،  هەوڵێك بۆ نزیكبوونەوەیەكی جیاواز‌ لە وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەم. لە زمانی ڕۆژانەدا، شەیتانیزاسیۆن بریتییە لە پڕۆسەی ڕەشكردن و بەدێوكردن. شەیتانیزاسیۆن وەكوو مێتافۆرێك، ڕەوتێكە لەپێناوی پێكهێنانی قەلەقێكی ئەخلاقی دژی كەس یان گرووپێكی نەخوازراو. شەیتانیزاسیۆن لە بواری سیاسیدا، تەكنیكێكی كارای پڕۆپاگەندەیە بۆ وێناكردنی لایەنی نەیار وەكو مەترسیدارترین سەرچاوەی شەڕ و خراپە. شەیتانیزاسیۆن هەم دەبێتە هۆی هەڵخڕاندنی ڕق و نەفرەت بەرامبەر بە لایەنی شەیتانیزەكراو، هەم شەرعیەت بەو ڕێكارانە دەبەخشێ كە ‌بۆ لێدان و لەناوبردنی دەگیردرێنە بەر. لەباری مێژووییەوە، مێژوونووسی ناوداری یۆنانی، پوكیڤیدیس‌، هێندێك نموونەی وای تۆماركردوون كە مێژووی شەیتانیزاسیۆن دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی یۆنانی كەونارا.}

^{لەبنەڕەتدا چاوگەی شەیتانیزاسیۆن (demonization) دەچێتەوە سەر ئەقڵانیەتێكی ئایینی و، بڕوا بە هەبوونی دوو هێزی‌ هاودژی خێر و شەڕ. شەیتانیزاسیۆن بەتایبەتی لە نەریتی كریستیانەتیدا توێژینەوەی زۆری لەسەر كراوە. هەڵبەت شەیتانیزاسیۆن لە ئایینەكانی دیكەی تاكخودایی و ئایینە ئاسیاییەكانیشدا بەدی دەكرێت. ئەدەبی جیهانی لێوانلێوە لەو نموونانەی پشت بە فانتازیای شەیتانیزاسیۆن دەبەستن. ئەم دیاردەیە لەئەدەبدا بەدوو شێوە دەنوێندرێتەوە: یان}

^{بەرزان فەرەج}

^{دەستگیركردنی پەرلەمانتارانی هەدەپە و پێشێلكردنی پارێزبەندیی ئەو كەسایەتیانە كە بەشێكن لە پرۆسەی سیاسی توركیا و ئیرادەی نوێنەرانیان، بڕیاری پێشوەختی حكومەتی ئاكەپە بوو بە پێناسەكردنیان وەكو تاوانبار نەك پەرلەمانتار. پێش هەموو شتێك گرنگە هەدەپەو ئەو دەنگانەی خوازیاری خەباتی دیموكراسین، نەكەونە داوی ئەو گرەوەی كە ئەردۆغان گەمەی لەسەر دەكات بە پێناسەكردنی هەدەپە وەكو باڵی سیاسی پەكەكە لەناو پەرلەمانی توركیا و خەنجەرێك لەناو دڵی سیستەمەكەیدا و لێرەشەوە پەكەكە نەبێتە بەشێك لەو گەمەیەو هەڕەشەی گڕتێبەردانی توركیا نەكات و كلیلی بردنەوەی گرەوەكە نەداتە دەست ئەردۆغان كە هەر بەتەنیا هەدەپەی نەكردووەتە ئامانج ، بەڵكو ئەم كارە بەردەوامیی هەڵمەتێكی داڕێژراوی فراوانە لە توركیادا كە لە دوای كۆدێتا شكستخواردووەكەی 15ی تەممووزەوە دەستی ئەردۆغانی واڵا كردووە دژی هەموو ئەوانەی بە مەترسی بۆ سەر ئارامیی خۆی و باڵادەستیی حیزبەكەی دەزانێت. ئەمەش پێشینەیەكی ترسناكە بۆ سەر ئایندەی توركیا.}

^{ئەردۆغان دوژمنەكانی خۆی لەناو هەموو جومگەكانی كۆمەڵگەی توركیادا دەبینێتەوە تا ئەو رادەیەی ریزەكانی حیزبەكەی خۆی و وەفادارانیشی لێ دەرنەكردووە. ئەو پرۆسەیەی بە پاكتاوكردن یان كۆدێتا بەسەر كۆدێتادا ناسراوە، ئەردۆغان بە نیعمەتی خوای دانا كە لە ئاسمانەوە بۆی هات تا نەیارانی خۆی لە كۆمەڵگەی توركیادا رابماڵێ. چاوەڕوان ناكرێت ئەم نیعمەتە}

^{عارف قوربانی}

^{زۆربەی ناوەندەكانی توێژینەوە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كە بایەخ بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدەن، زۆرترین ئەو دەزگا و دامەزراوانەی چاودێریی شەڕی داعش دەكەن، بەشێك لە چاودێران و كارەكتەرەكانی ناوەندی بڕیاری جیهانی و ناوچەكە، خوێندنەوەی جیاجیا بۆ ئەو ئەگەر و پێشهاتانە دەكەن كە لە دوای داعش، لە عێراق و سووریا گریمانەی روودانیان هەیە.} لە ناوخۆی كوردستانیش زۆر جار باس لە عێراقی دوای داعش و ئایندەی سووریا دەكرێت، بەڵام نە لەسەر ئاستی دەرەوە و نە خۆشمان سەرنجمان نەخستووەتە سەر ئەو پێشهات و ئەگەرانەی كە لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان ئەگەری ئەوەیان هەیە رووبدەن.

^{سەرباری ئەوەی زۆرترین بۆچوونەكان بەو جۆرەن كە كۆتایی داعش، ئەم ناوچەیە وەكوو خۆی ناهێڵێتەوە و كۆمەڵێك لێكەوتە و دەركەوتەی تازە بەدوای خۆیدا دێنێت، بەڵام لەبەر ئەوەی هەر گۆڕانكارییەك لە هاوكێشە و نەخشەی سیاسی عێراق و سووریا تاڕادەیەكی زۆر پەیوەندی بە هاوكێشە گشتیەكەی سیاسەتی نێودەوڵەتی و هاوسەنگیی هێزی ناوچەكەوە هەیە، بۆیە ئەگەری ئەوەش هەیە هیچ گۆڕانكارییەك لە نەخشەی سیاسی ناوچەكەدا روونەدات و جارێكی دیكە بە هەمان شێوەی ئێستا بسەپێندرێنەوە.}

ئاڤا هۆما

خەباتی بەردەوامی ژنان لە سەردەمی شۆرشی مەشرووتەوە تا ئێستا بۆ سڕێنەوە ئەو نادادپەروەری و نایەکەسانیانەی کە لەسەر بنەمای جەندەر بەسر ژنانداسەپێنراوە بێ ئەنجام ماونەوتەوە. لەسەرەتای دەیەی 1930 زاینیدا ژنان لە ئێران خاوەنی 14 گۆڤار بوون و  دەیان توانی لە رێگەی  ئەو بڵاوکراوانەوە باس لە ماف و کێشە کۆمەڵایەتیەکانیان بکەن؛ لە ساڵەکانی دەیەی حەفتای زانینیدا ژنان تۆانیان هەندێ ئازادی و مافی خوێند بۆ خۆیان دەستلەبەر بکەن و توانیان هەندێک لە بەربەستە کۆمەڵایەتیەکان تێکبشکێنن و بەشداری بکەن لە ژیانی گشتی کۆمەڵگای ئەوکاتدا. بەڵام دوابەدوای شۆڕشی گەلانی ئێران لەدژی حکومەتی پەهلووی ئەو مافانە دیسان لە ژنان وەرگیرانەوە.

پاش لە سەدەیەک لە خەبات، ژنان هێشتا لە چاوی دەسەڵاتەوە وەکو مرۆڤ چاویان لێناکرێ، ئەوان هێشتا ساددەترین مافگەلێکی وەک مافی تەڵاق وەرگرتن و مافی بەخێوکردنی منداڵەکانیانیان لێ زەوت کراوە. هەرەوها ئەوان رێگەیان پێ نادرێ بە بێ رەزامەندی هاوسەرەکانیان وڵات بەجێ بهێڵن و سەفەر بکەن.  لە مێژووی ئێراندا، حکومەتە یەک لە دوای یەکەکان بنەمای دەسەڵاتی خۆیانیان لەسەر چەوساندنەوەی لەشی ژنان داڕشتووە. لە ژێر دەسەڵاتی رەزا شای پەهلووی لە ساڵەکانی 1925 تا 1941 لە ژێر ناوی ”بە رۆژئاوای کردنی“ کۆمەڵگای ئەوی دەم، ژنان حیجابیان بە زۆر پێ وەلانرا، دواتریش دوای سەرکەوتنی شۆرشی گەلانی ئێران بۆ ”بە ئیسلامی کردنی“ کۆمەڵگا دیسان ژنان حیجاب بە زبر و زەنگ پێ لەبەر کرایەوە. هاوچەشن لەگەڵ هەڵسوکەوتی دەسەڵات بەرامبەر بە ژنان، تاکی پیاویش لە ناو کۆمەڵگادا دەسەڵاتی خۆی لە رێی کنترۆڵکردنی ژنەوە دەسەلمێنێ و پێوەری دەسەڵاتی پیاو لە رێ ئاستی کنترۆڵی ئەوەوە

رێبوار کەریمی

<sup>زۆر جار ده‌نگۆی مردنی فیدێل كاسترۆ بڵاوده‌كرایه‌وه‌. جارێكیان كاسترۆ به‌گاڵته‌وه‌ گوتبووی؛ كاتێك دواجار من ده‌مردم، ئیتر كه‌س بڕوا به‌ مردنم ناكا! ئه‌مڕۆ كه‌ ڕائۆڵ كاسترۆ هه‌واڵی كۆچی دوایی ''سه‌رۆكی باڵای شۆڕش''ی بڵاوكرده‌وه‌، یه‌كه‌م شت كه‌ من بیرم كه‌وته‌وه‌، وته‌كانی گابریل گارسیا ماركێز بوو. ماركێز كه‌ هاوڕێیه‌كی نزیكی كاسترۆ بوو به‌سه‌رسامییه‌وه‌ باس له‌ وزه‌ی بێبڕانه‌وه‌ و ئاستی به‌رزی ڕۆشنبیریی كاسترۆ ده‌كا. 

ماركێز ده‌گێڕێته‌وه‌،‌ جارێكیان كه‌ كاسترۆ بێتاقه‌ت دیاربوو ناوی چه‌ند كتێبێكم پێ پێشنیار كرد تا بیانخوێنێته‌وه‌. كاتی به‌سه‌ردا هات و پێم وابوو ئیترله‌ جه‌نجاڵی كار و تێكۆشانیدا هه‌ر له‌بیریشی نه‌ماوه‌‌ كتێبه‌كان داوا بكات چبگا به‌وه‌ی بیانخوێنێته‌وه‌. كه‌چی كاتێك دووباره‌ بینیمه‌وه‌، سه‌رم سووڕما كاتێك بینیم نه‌ك هه‌ر كتێبه‌كانی خوێندبوونه‌وه‌، به‌ڵكو ڕه‌خه‌نه‌یه‌كیشی له‌ سه‌ر نووسیبوون!</sup>