یەریڤان سەعید
نامە ئاشكرابووەكەی ئاشتی هەورامی وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەڵگەیەكی تەندروستی ناهاوسەنگیی هێزی گفتوگۆكان پیشان دەدات لەنێوان باشووری كوردستان و توركیا. ئەوانەی كە عوزر بۆ توركیا دەهێننەوە، دەڵێن توركیا وڵاتێكی گەورەی گرنگە، تاكە دەروازەی هەرێمی كوردستانە بۆ دەرەوە، توركیا یەكێكە لە ئەندامانی گرووپی 20 و ئەندامی ناتۆیە و لەڕووی دانیشتووانەوە زیاتر لە 13 هێندەی هەرێمی كوردستانە.
ئەمانەی سەرەوە هەموو راستن و لە كۆنەوە گوتراوە كە هێز یەكلاكەرەوەی جەنگەكانە. لە 400 ساڵ پێش زاینەوە مێژوونووسی یۆنانی سیۆسیدید بە درێژی باسی گرنگیی هێزی كردووە كە دواتر بوو بە بناغەی بیری ریالیزمی زانستە سیاسییەكان. بەڵام ئایا جەنگ هەمیشە دەربارەی هێزە؟ ئەگەر هێز ببێت دەتوانی بیبەیتەوە؟
وەڵامی ئەم پرسیارانە پێویستیان بە شرۆڤەكردنی درێژ و زۆر هەیە كە باسی ئەم نووسینە نییە. بەڵام نموونە زۆرن لە چەند دەیەی رابردوودا كە بەهێز هەمیشە نایباتەوە و هێز بەتەنیا یەكلاكەرەوەی جەنگەكان نییە. ئەگەر ئەمە بە دروست بزانین، دەتوانین بڵێین لە كاتی گفتوگۆشدا، ئەو لایەنەی بەهێزترە لەڕووی ئابووری و سەربازییەوە، مەرج نییە، ئەنجامی گفتوگۆكان بەلای ئەودا بشكێتەوە و ئەو لایەنەی لاوازترە دەتوانێت پێگەی گفتوگۆكانی خۆی بەهێز بكات بەپێی ئەو بارودۆخەی كە تێیدایە، بەڵام ئەمەش مەرجی خۆی هەیە.
هیندستان و نیپاڵ وەك نموونە
هیندستان وڵاتێكی زۆر گەورەیە لەڕووی ئابووری و سیاسی و دانیشتووان و رووبەری هیندستان 40 هێندەی نیپاڵ دەبێت. شادەماری ئابووریی نیپاڵ پەیوەستە بە هیندستانەوە. واتە ئەگەر هیندستان دەروازە سنوورییەكانی دابخات، نیپاڵ لەڕووی ئابوورییەوە هەرەس دێنێت (گرنگە ئاماژە بەوە بكەم كە نیپاڵ یەكێكە لە وڵاتە هەژارەكانی جیهان) و تا ساڵانی نەوەتەكان سیستەمی سیاسی پاشایەتی بێ سنوور بوو.
بەڵام نیپاڵ دەوڵەمەندە بە سەرچاوەی ئاو و هیندستانیش زۆری پێویستە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا، وەك چۆن توركیا لەڕووی نەوت و گازەوە هەژارە و كوردستانی باشووریش دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز. دانوستاندن لە نێوان نیپاڵ و هیندستان دەربارەی دروستكردنی پرۆژەی بەرهەمهێنانی كارەبا بە ئاو لە ساڵانی پەنجاكانەوە دەستی پێكرد و هیندستان لە گفتوگۆكاندا دەیتوانی مەرجەكانی خۆی بسەپێنێت بەسەر نیپاڵدا، پرۆژەكان لەلایەن هیندییەكانەوە بەڕێوەدەچوون و ئەوان بڕیاریان لەسەر كارەبا و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دەدا بۆ ئەوەی بێتە ناو هیندستان. ئەم بەنداوانە زۆرێك لە نیپاڵییەكانیان بێبەش كرد لە ئاو كە پێویستیان بوو بۆ كشتوكاڵ.
هاوكات چوار پرۆژەی بەنداوی دیكەش هەبوون كە نیپاڵ و هیندستان لەسەریان نەگەیشتنە ئەنجام. نیپاڵ پێی وابوو كە بەندەكانی رێككەوتنەكە دادپەروەر نییە، لەبەر ئەوە ئەم چوار پرۆژەیەی وەستاند. نیپاڵ وەستاندنی پرۆژەكانی وەك تاكتیكێك بەكارهێنا دژ بە هیندستان بۆ ئەوەی رێككەوتنێكی باشتری دەستبكەوێت، بەڵام هیندستان دەیزانی كە نیپاڵ هیچی پێ ناكرێت لە ژێر سیستمی پاشایەتیدا و چاوەڕوانی دەكرد كە نیپاڵ لە هەر كاتێكدا بێت خۆی بدات بەدەستەوە.
بەڵام لە هەمان كاتدا فشارە ناوخۆییەكان بۆ سەر حكومەتی نیپاڵ زیادی دەكرد. ساڵی 1991 حكومەتی تازەی نیپاڵ رایگەیاند كە گەیشتوونەتە تێگەیشتنێك لەگەڵ هیندستان بۆ پەرەپێدانی ژمارەیەك پرۆژەی ئاو. ئەم راگەیاندنە تووڕەیی زۆری خەڵكی نیپاڵ و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی بەدوای خۆیدا هێنا كە بووە هۆكاری گۆڕینی سیستەمی سیاسی لە نیپاڵ لە پاشایەتیی بێ سنوورەوە بۆ پاشایەتی دەستووری و حكومەتێكی دیموكراسی.
بێگومان هیندستان بەم گۆڕانكاریانە دڵخۆش نەبوو، لەبەر ئەوەی دەیزانی رێككەوتنەكان دەربارەی ئاو كە وەك سەروەریی نیشتیمانیی نیپاڵە، گۆڕانكاریی بەسەردا دێت و لەبەر گرنگیی ئاو بۆ هیندستان، نیودلهی ناچار دەبێت شێوازی گفتوگۆ و داواكارییەكانی لە كاتماندوو بگۆڕێت.
حكومەتی تازە دەستووری گۆڕی و یەكێك لە كارەكان كە كردی دەركردنی بڕیارێك بوو دەربارەی رێككەوتنەكان لەگەڵ هیندستان. بەپێی بڕیارەكە، هەر رێككەوتنێك لەگەڵ هیندستان دەربارەی ئاو، دەبێت لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەند بكرێت. لەهەمان كاتدا، حكومەت بڕیاری دا كە دەتوانێت هەر پرۆژەیەك دەربارەی ئاو لەگەڵ هیندستان رەتبكاتەوە.
لە سەردەمی پاشایەتیدا و لە سایەی نەبوونی شەفافیەت و لێپرسینەوە، گفتوگۆكان بە نهێنی دەمانەوە و كەس نەیدەتوانی پرسیار بكات ئەم رێككەوتنە ئاوییانە چۆن كراون و چۆن بەرژەوەندیی نیپاڵییەكان دەپارێزێت، بەڵام لەدوای گۆڕانكارییەكان، ئێستا هیندستان باش تێدەگات كە هەر پرۆژە و رێككەوتننامەیەك لەگەڵ نیپاڵ، پێویستە حكومەت و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش رازی بكات و لە پەرلەمان پەسەند بكرێت. لەبەر ئەوە، هیندستان لەو پێگە بەهێزەی كە هەیبوو لە گفتوگۆكاندا، هاتە پێگەیەكی لاوازتر و دەشیزانی كە بەبێ ئاوی نیپاڵ وڵاتەكەی تووشی كێشەی ئابووری و كۆمەڵایەتی دەبێت.
بەدڵنیاییەوە كوردستان وڵاتێكی خاوەن سەروەری نییە، بەڵام روونیی رێككەوتنەكانی لە بواری وزەدا لەگەڵ توركیا و بەدامەزراوەكردنی ئەم رێككەوتنانە، شەفافیەت و پەسەندكردنی لەلایەن پەرلەمانەوە ئەو مێسجەی بۆ ئەنكەرە دەنارد كە ئەم رێككەوتنانە دەبێت تا رادەیەك دادپەروەر بن. لە هەمان كاتیشدا لایەنی گفتوگۆكاری كوردستان دەیتوانی بە توركەكان بڵێت هەر رێككەوتنێك پێویستی بە رەزامەندیی زۆرینەی پەرلەمان دەبێت و ئەوانیش تێدەگەیشتن لەم بارودۆخە، لەبەر ئەوە تەنیا كوردستان پێویستی بە توركیا نییە، توركیاش پێویستی بە كوردستانە و 75%ی وزەی لە دەرەوە هاوردە دەكات.
بەڵام لە نەبوونی روونی و پەكخستنی پەرلەمان و تێكشاویی دامەزراوەییدا و نهێنیبوونی رێككەوتنەكان، بەشی هەرێمی كوردستان بریتییە لە پاڕانەوە و دەستبەسەرداگرتنی پارەكانی لەلایەن توركیاوە وەك ئاشتی هەورامی لە ئیمەیڵێكی دیكەدا لە 13/5/2016 پرسیار دەكات لە بەڕێوەبەری كۆمپانیای وزەی توركیا، حسابی بانكیی حكومەتی هەرێم لە بانكی خەڵك بلۆك كراوە كە شادەماری داهاتی هەرێم و پەیوەندییە دوو لایەنەكانی هەرێمی كوردستان و توركیایە.
*خوێندكاری دكتۆرا لە بەشی شرۆڤە و چارەسەركردنی قەیرانەكان لە زانكۆی جۆرج مەیسن - واشنتن
14/01/2017
