د. محەمەد ئەمین گەناوی

^{ترەمپ سه‌رۆكى هه‌ڵبژێردراوى ئێستاى ئه‌مه‌ریكا له‌ سه‌ره‌تاى بانگه‌شه‌ى هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یه‌وه‌ توانى بیر و ئایدۆلۆجى پارێزگارانه‌ (conservatism) ى خۆى به‌ وتارى پۆپیولیست ((populist بكاته‌ په‌یامێكى تازه‌ و هیوا به‌خش و وروژێنه‌ر بۆ ده‌نگده‌ران تا له‌ئه‌نجامدا كلیلى كۆشكى سپى كه‌وته‌ ده‌ست .} یه‌كه‌م ده‌نگدانه‌وه‌ى ده‌نگى ته‌پڵى ترەمپ لاى زۆرى ده‌نگده‌رانى ئه‌مه‌ریكا بوو كه‌ هه‌نێكیان به‌ پاڵنه‌رى ئایدۆلۆجى و‌ هه‌ندێكى تریان به‌هۆى وتاره‌ پۆپیولیسته‌كانى بوو، كه‌ هه‌تا ئه‌مانەى له‌ ڕووى فكرى و ئایدۆلۆژییه‌وه‌ له‌ ترەمپ جیاوازبوون به‌ پاڵنه‌رى مه‌یل بۆ په‌یامه‌ پۆپیولیسته‌كه‌ى تره‌مپ ده‌نگیان پێ دا .

^{بۆ نمونه‌ تره‌مپ به‌ئاشكرا هه‌ڵوێستى خۆى دژى ئازادى ژنان ڕاگه‌یاند له‌سه‌ر منداڵ له‌باربردن، به‌ڵام به‌ وتارى پۆپیولیستى خۆى كه‌ ئامانج و كارى ئه‌وه‌ ئه‌بێت كه‌ گه‌شه‌ى ئابوورى وڵات زیاد بكات و شوێنى كار بۆ ملیۆنه‌ها كه‌س دابین بكات له‌ ڕێى داخستنى سنووره‌كانى ئەمەریکا به‌ دیوار بۆ ڕێگرى له‌ گه‌نجانى مه‌كسیكى له‌ هاتنه‌ ناو ئه‌مه‌ریكا وه‌ ناو بازاڕه‌كانى كارى ئه‌مه‌ریكا و‌ كه‌مكردنه‌وه‌ى هاتنى موسڵمان بۆ ناو ئەمەریکا بۆ ئه‌وه‌ى به‌ وته‌ى خۆى ڕێگرى بكات له‌ كارى تیرۆرستى له‌لایه‌ن گروپه‌ تیرۆرسته‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست توانى ده‌نگى ئه‌ ما نه‌ش بۆ خۆى ڕاكێشێ كه‌ له‌ ڕووی ئایدۆلۆژیه‌وه‌ له‌ خۆى جیاواز بوون.}

^{عارف قوربانی}

<sup>لەبەر ئەوەی رووداوەكان ئەوەندە زۆر و ئاڵۆزن، هەروەها بەهۆی ئەوەی كەسێتی تاكی عێراقی یادەوەریی لاوازە، زیاتر لەوەش بەهۆی ئەوەی تەنیا دیوێكی دیمەنەكان دەبینن و توانای لێكدانەوەی پشتی رووداوەكانیان نییە، رەنگە ئێستا ئەوەیان لەیاد نەمابێت، یان بیریان بۆ ئەوە نەچێت بۆچی لە رۆژانی سەرەتای هاتنی داعشدا بۆ عێراق، سوپا زەبەلاحەكە بەبێ‌ شەڕ و بێ‌ هیچ بەرگرییەك لە شارە سوننییەكان كشایەوە و چەك و جبەخانە سەربازییەكانی بۆ داعش بەجێهێشت؟ ئەوكات خەڵكانێكی كەم گومانی ئەوەیان هەبوو كە ئەمە تاكتیكی مالیكی بووبێت بۆ ئامانجی پەڕینەوەی تەشەیوع بۆ ناوچە سوننییەكان. بەرپرسە باڵاكانی عێراق كەوتنە بەرگری و وەڵام و پاساویان ئەوەبوو كە لەبەرئەوە بووە نەبێتە (شەڕی تائیفی)، مەبەستیان شەڕی سوننە و شیعە بوو.

بەڵام كاتێ‌ مەرجەعیەتی باڵای شیعەكان بانگەوازی بۆ پێكهێنانی حەشدی شەعبی كرد، لە ئاستی باڵای ناوەندەكانی دەسەڵاتی شیعی لە عێراق بۆ رەوایەتیدان بەم هێزە عەشایەرییە و بۆ رەوایەتیدان بەوەی ئەم میلیشیایە بەشداری شەڕی داعش بكات لە ناوچە سوننییەكان، ئەمجارە كەوتنە لۆمەكردنی سوپا كە نەیتوانیوە بەرگری بكات، بۆیە پێویستە رۆڵیان پەراوێز بخرێت و دەبێت بایەخ بە حەشدی شەعبی بدرێت و پڕچەك بكرێن بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكانی داعش لە عێراق.</sup>

چەتینەر چەتین

^{ئەمە دوو ساڵە کە ڤیلادیمیر پوتین سەرۆکی رووسیا ھێزی ئاسمانی خۆی ناردووتە سوریا، بۆ ئەوەی دەوڵەته‌كه‌ی بەشار ئەسەد لە ئۆپۆزیسیۆنی ئەو وڵاتە بپارێزێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی گرنگه‌ ئه‌وه‌یه‌، پۆتین له‌ چالاكنه‌بوونی ئه‌مریكا سوود وه‌رده‌گرێت، ئەوە سێ ساڵە لەم ھەرێمە کودەتای دیپلۆماسی دروست دەکات. پێم وایە ساڵی 2017 زۆر به‌ جووڵه‌تر تێپه‌رده‌كات.}

^{دۆناڵد تره‌مپ سه‌رۆكی نوێی ئه‌مریكا له‌ سه‌ر كورسییه‌كه‌ی دانیشتووه‌ و هه‌ر كه‌سێك ده‌یه‌وێت بزانێت، 100 رۆژی یه‌كه‌می حوكمڕانییه‌كه‌ی چۆن ده‌بێت. ئه‌گه‌رێكی گه‌وره‌ هه‌یه‌ له‌م سه‌ره‌تایه‌دا سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی سه‌رۆكه‌ نوێیه‌كه‌ هه‌مان سیاسه‌تی كۆماریخوازه‌كان بێت. راستە سیاسەتی دەرەوە ی کۆماریخوازان و دیموکراته‌كان جیاوازە، بەڵام لە ئاکامیشدا یه‌ك ئامانجیان ھەیە.}

^{تورکیا لە ساڵی 2017 شدا بوونی خۆی لە ناوچەی(باشیک) ی نزیک شار مووسڵ دەپارێزێت. ئەم ساڵە لە سوریاش ئۆپەراسیۆنی قه‌ڵغانی فورات بەردەوام دەبێت. گەر بە چاوی کوردەکان تەماشای رۆژھەڵاتی ناوەراست بکرێت ئەگەرێکی گەورە هه‌یە کە شەڕی ناوخۆی}

هێمن عەبدوڵلا

^{چەندە ترەمپ و ئیدارەكەی لە تاران و كۆماری ئیسلامیی توند بكەن، هێندە كوردی رۆژهەڵات لێویان بەخەندەتر دەبێت. هەندێكیان لەئێستاوە خۆیان بۆ قۆناغی پۆست جمهوریی ئیسلامی سازكردووە، هەندێكیشیان بڕوا ناكەن ئەمجارەش شانسیان هەبێ و دەڵێن "ئەو ترەمپە پێش ئەوەی كارێك لەگەڵ ئێران بكات، دەیكوژن"! ئومێدەواریی كوردی رۆژهەڵات بە ترەمپ چیرۆكی رەجەبم بیردەهێنێتەوە كە لەژێر دارهەنجیرەكە دانیشتبوو و هیوای بەوە بوو هەنجیرێك لوتف بكات و بەرببێتەوە نێو دەمی.}

^{راستە لەوەتەی دەستبەكار بووە، هیچ بەیانییەكی ترەمپ تێنەپەڕیوە كە لە خەونی سنووردانان بۆ كۆماری ئیسلامی هەڵنەستابێ و هەندێكیانی نەكردبێتە تویت، بەڵام هەرواش ئەوە ناكاتە ئەوەی كە خۆشخەیاڵ بین و بڵێین ئەمریكا بڕیاریداوە كۆماری ئیسلامی دەڕووخێنێت. چونكە ئەگەر ئەوە هێندە ئاسان بووایە سەرۆكەكانی پێش ترەمپ كردبوویان و نەیاندەهێشت شانازییەكە بۆ ئەو بمێنێتەوە. بەڵام جیاوازییەك بەڕوونی هەستی پێدەكرێت، ئەویش ئەوەیە كە سیاسەتی ئۆباما لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست زۆرتر لە دەوری زۆر سوودمەندبوون و كەم زیاندان لە ئەمریكا دەخولایەوە، ئەمەش سیاسەتێكی كلاسیكیی دیموكراتەكان بووە لە ناوچەكەی ئێمەدا. ترەمپ}

زکری موسا

<sup>شاندێكی باڵای عەرەبی شیعه لە كوردستانە، پەیام و گوتەیان برایەتی و یەكبوون و وانەوەرگرتن لە رابردووە. دەیانەوێ بڵێن با پێكەوە دیسانەوە عێراق بنیاتبنێین، وەرن با شەریك بین، كوردستانمان خۆش دەوێ، بەبێ كوردستان عێراق لاواز و پەككەوتوو و پەراوێزخراو دەبێ، بە كوردستانەوە جوانین. وەرن با رابردوو لە یاد بكەین و دیموكراسی و یەكسانی و دەستوور جێگیر بكەین. ئەم پەیامە رەنگە هەڵگری نیازپاكی هەندێ كەسایەتیی شیعه بێت، بەڵام لە راستیدا ئەمانە تەنیا قسەن و دەردی گەلی ستەمدیدەی كورد دەرمان ناكات. سەت ساڵە ئەوە كوردە بە چنگ و ددان پەیامی لەم چەشنە بە گوێی دەوڵەتە كەڕ و نابیساكەی عێراقدا دەچرپێنێت. ئەم گوتە و پەیامگەلە بۆ كورد كۆنن و دڵی هیچ هاووڵاتییەكی كوردستان خۆش ناكات.

لە ساڵی 1921 تاوەکو 2003، عەرەبی سوننەی دەستەڵاتدار، گەلی كوردستانی جینۆساید و تەعریب كرد. پێی نایە سەر چەمكی شەراكەت و كوردی بە پاشكۆ و پلە دوو دەدیت. لە 2003 تاوەکو ئێستا عەرەبی شیعه كە لەسەر شانی كورد دەستی لە سوڵتەدا گیر بوو بە هەمان ئاراستەی پێشوو هەنگاوی نا.</sup> 

عارف قوربانی

مێژووی توركیا پڕە لە وێناو رووداوی دژ بەیەك و سەرنجڕاكێش، هیچ شتێكی چەسپاوی نییە، تەنانەت پێناسەكردنیشی تا ئەندازەیەك ئاسان نییە، وڵاتێكە لە رۆژهەڵات بە سروشتێكی رۆژئاواییەوە، دەوڵەتێكی ئیسلامیی دامەزراو لەسەر پایەكانی عەلمانیەت. پێشێلكارێكی گەورەی مافی مرۆڤ بە سیمایەكی دیموكراسییەوە. وڵاتێكی باوەڕدار بە سندوقی دەنگدان و پابەند بە دەستاودەستی دەسەڵات بە مێژوویەكی پڕ لە كودەتای سەربازییەوە.

سەردەمانێك بیری رەگەزپەرستی تێیدا باڵا دەكا، حیزب و كارەكتەرە قەومچییەكان قەبە دەبن، لەپڕ دەگۆڕێ بۆ چەپ و كاتێكی تر دەبینیت زۆرینەی بوون بە ئیسلامی. لەگەڵ ئەو هەموو هەڵبەزودابەزە سیاسییەدا، لەپاڵ كودەتای سەربازی و حوكمی عورفی و لەپاڵ زیندانیشدا، هەمیشە پەراوێزێك هەبووە بۆ ململانێی سیاسی، شەڕی بردنەوەی هەڵبژاردن. تەنانەت ئەو دەسەڵاتانەی كە خۆیان بەرهەمی كودەتای سەربازی بوون، زەمینەی هەڵبژاردن و ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتیان فەراهەم كردووە. دەكرێت ئەو ئاڵوگۆڕانەش لە ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتی توركیادا ببەسترێتەوە بەو پەراوێزەوە كە هەلی كێبڕكێی بۆ رەخساندوون.

بەڵام هیچكات بە ئەندازەی ئێستا بە دامەزراوەیی كار بۆ بەرتەسككردنەوەی ئازادی و كاری سیاسی نەكراوە. رۆژ لە دوای رۆژ مەودای كێبڕكێی سیاسی لە توركیا بەرتەسك دەبێتەوە. ئەوەی رێبەرایەتی ئەم ئاراستەیە دەكات، نە جەنەراڵەكانی سوپان و نە بەكودەتای سەربازی هاتوون، بەڵكوو حیزبێكە بەرهەمی دیموكراسیە و بەچەند خولێكی هەڵبژاردن باسكی بەهێز بووە. ئەمە یەكێك لەو دیمەنە دژ بەیەكانەی توركیایە كە هێزێك لە كەشی دیموكراسیدا گەشە دەكات و بە هەڵبژاردن دێتە سەر

ژیلەمۆ عەبدولقادر

كچێكی 16 ساڵان لە ئەوروپا دەهێننەوە كوردستان. ئەو كچە لەو وڵاتەی لێی ژیاوە، جارێك سكاڵای لەسەر خێزانەكەی تۆمار كردووە، ئەوانیش دەیهێننەوە كوردستان و لە خزمێكی خۆیانی مارە دەكەن، بە قەناعەتی خۆیان ئیدی لەو كێشەیە رزگاریان بووە، بەڵام نەیانتوانی ئیرادەی كچەكەیان زەوت بكەن. 

ئەو كچە دەرفەتێكی بچووكی بۆ رەخسا و پەیوەندی بە پۆلیسی وڵاتەكەی خۆیەوە كرد و لە ماوەی 48 كاژێردا هەموو شتێكیان بۆ دابین كرد بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە وڵاتەكەی. بۆیە كاتێك ئافرەتەكە لە ماڵ رادەكات، باڵیۆزخانەی وڵاتەكەی لە عێراق پێیدەڵێن پەیوەندی بە بەڕێوەبەرایەتی بەرەنگاربونەوەی توندوتیژیی دژی ئافرەتانەوە بكات. 

كچەكە بەسەرهاتی خۆی گێڕایەوە و گوتی "دوو ساڵ دەبێت گەڕاومەتەوە كوردستان، باوكم منی رادەستی مامم كرد. ئەویش هەر لە یەكەم رۆژ مۆبایل و لاپتۆپ و پاسپۆرتەكەی لێ زەوت كردم، بۆم نەبوو مۆبایل بەكاربێنم. ماوەیەكی زۆر وەكو دەستبەسەر وابووم. پاش ساڵێك خزمێكی خۆمیان بۆ دۆزیمەوە و پێیانگوتم دەبێ‌ مێردی پێ‌ بكەی، هەرچەندە من ناڕازی بووم، بەڵام سوودی نەبوو. پێمگوتن بەو مەرجە رازی دەبم شووی پێ بكەم، بمبات بۆ ئەوروپا، بەڵام باوكم و مامم رازی نەبوون. ئەو كوڕەی خزمیشم زۆر دڵی لەسەرم نەبوو، لە رۆژی مارەكردنمەوە تاوەكو ئێستا زۆر بە ساردی مامەڵەی لەگەڵ كردووم". 

كچەكە درێژەی بە قسەكانی دا و گوتی "لە دادگا گرێبەستی هاوژینیمان نەكرد، لەلای مەلایەك لە یەكدییان مارە كردین، نازانم مەبەستیان چی بوو، ماڵی خەزووریشم بەهەموو جۆرێك چاودێرییان دەكردم، بەڵام رۆژێك توانیم

هیوا حاجی

 ترەمپ لە چ كانییەك ئاو دەخواتەوە؟
دۆناڵد ترەمپ لە هەندێك رووەوە نوێنەرایەتی ڤێرژنێكی پەڕگیری لیبراڵیزمی نوێ یان كۆنسێرڤاتیڤی نوێ دەكات. ئەم فەلسەفە سیاسیە دەوەستێتە سەر چەند بنەمایەكی فكری، لەوانە: دەستوەرنەدانی دەوڵەت لە بازاڕ، رەخساندنی كەشی لەبار بۆ بزنس لەڕێی كەمكردنەوەی باج، بەتایبەتی باج لەسەر دەوڵەمەندان، هاندانی بازرگانیی نێودەوڵەتی، كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەت بەتایبەتی لە بواری بیمەی كۆمەڵایەتی و تەندروستی، بچووكبوونی هەیكەلی حكومەت و هەروەها هەڵنەكردن یان كەیف نەهاتن بە یەكێتی و دەستە و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان. لە رووی ئەخلاقیشەوە، كۆنسێرڤاتیڤە نوێیەكان دژی مافی لەباربردنی كۆرپەلە و هاوڕەگەزبازین و لەسەر ئەو دوو بابەتە لەگەڵ لیبراڵەكان ناكۆكن. ئەمانە باوەڕی بەهێزیان بە سەپاندنی ئاسایشی ناوخۆیی و برەودان بە بەها ئەخلاقییەكان هەیە.

ئەم بنەما فكریانە، لە زۆر جێ، بە روونی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی ترەمپەوە دیار بوون. ترەمپ بە دیاریكراوی لایەنگری كەمكردنەوەی باجی سەر بزنسە. ئەو پێیوایە، بەرزبوونی ئاستی باج لە ئەمریكا بووەتە هۆی ئەوەی ئەمریكییەكان ژمارەیەكی سەرسوڕهێنەری دەرفەتی كاریان لەدەست بچێت. بە دیدی ئەو، سەرمایەگوزارانی ئەمریكی، لەبەر بەرزبوونی ئاستەكانی باج، سەرمایەی خۆیان بۆ دەرەوەی ئەمریكا گواستەوە و لەوەوە دەرفەتەكانی كار و گەشەپێدان لە كیس ئەمریكییەكان چوون.

بۆیە لە دوای هەڵبژاردنی، دەستكاریی سیستەمی باج بەشێوەیەك دەكات كە ببێتە هاندەرێك بۆ گەڕانەوەی سەرمایەی ئەمریكی بۆ ناو ئەمریكا و رەخساندنی دەرفەتی كار بۆ ئەمریكییەكان. ترەمپ، وەك كۆنسێرڤاتیڤێكی

رێبوار كەریمی

<sup>كۆچی دوایی هاشمی رەفسەنجانی، سەرۆكی جڤاكی دەستنیشانكردنی بەرژەوەندیی رێژیم لە كۆماری ئیسلامیی ئێران، كاردانەوەیەكی بەرینی جەماوەریی بەدوای خۆیدا هێنا. ئەوانەی لە مەراسیمی ناشتنەكەیدا بەشدارییان كرد، بە سەدان هەزار كەس مەزندە دەكران. حكومەتی ئێران بۆ خۆی باسی لە دوو ملیۆن و نیو حەشیمەت كرد. ئەم رێژە گەورەیەی بەشداریی لە ناشتنی كەسایەتییەكدا، لە دوای كۆچی دوایی ئایەتوڵڵا خومەینییەوە، وێنەی نەبووە. 
هاوسۆزی و هاوخەمییەكی ئاوا بەرین لەگەڵ كۆچی دوایی كەسایەتییەك كە یەكێك لە ئەندازیارە سەرەكییەكانی دامەزراندن و پێگرتنی كۆماری ئیسلامییە، بۆ زۆر كەس، بەتایبەتی ئەوانەی قوربانیی سەركوتكارییەكانی ئەو سیستمە بوون، مایەی سەرسوڕمانێكی تێكەڵ بە داخ و خەفەت بوو. پرسیارەكە ئەوەیە چۆن خەڵكێك كە بۆ خۆیان قوربانیی سەركوتكارییەكانی سیستمێكن، رەفسەنجانی كۆڵەكە سەرەكییەكەی بووە، ئاوا بە پانەوە ''شین بۆ جەللادی خۆیان دەگێڕن''؟!

لەڕاستیدا، لە چەند ساڵی ڕابردوودا، هەڵوێستەكانی رەفسەنجانی بۆنی خۆدوورگرتن لە سیاسەتە نەریتییەكانی كۆماری ئیسلامییان لێ دەهات. هێندێك كەس ئەمەیان وا لێكدایەوە كە رەفسەنجانی هاتووەتە‌ ''بەرەی گەلەوە''. راستییەكەش ئەوە بوو كە رەفسەنجانی لە بەرەی گەل نزیك ببووەوە، بەڵام</sup>

ئاکۆ محەممەد

^{نووسین و بەرزكردنەوەی ناوی "دەوڵەتی ئیمام عەلی " لەنێو شاری موسڵدا ، نیشانەی ئیمان و باوەڕ نییە بە ئایینی ئیسلام ، بەڵكو نیشانەی ململانێ یاخود وردتر بڵێین نیشانەی جەنگێكی مەزهەبییە.} ئەو ململانێیە مێژوویەكی درێژی هەیە. یەكێك لە هۆكارەكانی بێهێزیی دەوڵەتی عێراق، دامەزراندنی بوو لەسەر بناخەیەكی مەزهەبی. چەوساندنەوەی مەزهەبی (شیعە) و لەنێوبردنی نەتەوەیی (كورد)، هۆكاری سەرەكی رووخانی دەوڵەتی عێراق بوون. بەڵام هەڵەكە لە"عێراقی نوێ"دا كۆتایی نەهات ، بەڵكو زۆر بەربڵاوتر دەركەوتەوە ، بەتایبەتی لەڕووی مەزهەبییەوە. لەدوای 2003وە شەڕێكی مەزهەبی گەورە لەعێراقدا بەرپابووە ، لەدوای "بەهاری عەرەبی " و بەتایبەتی لەساڵی 2011 ەوە ، ئەو شەڕە بووەتە شەڕێكی زۆر گەورەی هەرێمایەتیش.

^{هیوایەك هەبوو كە لەگەڵ ئۆپەراسیۆنی موسڵ و دوای دەركردنی داعش لە موسڵ ، كۆتاییەك بۆ ئەو شەڕە دابنرێت ، چونكە هۆكاری بنچینەیی و سەرەكی دروستبوونی داعش و كارەساتەكانی بەهۆی ململانێ و جەنگی سوننە و شیعە بوو لە عێراقدا ، كە ئەو شەڕە لەسەردەمی دوو خولی سەرۆك وەزیرایەتی نووری مالیكیدا بەربڵاوتربوو . ئێستاش دەركردنی سوننە لە بەغدا و سامەڕا بەجۆرەها شێوە ، باس و ئازاری سەرزاری هەموو عەرەبێكی سوننەیە، كە ئەنجامی سرووشتی ئەوەیە ئەوانیش بێدەنگ نەبن و كاردانەوەیان هەبێت.}