^{سدیق محه‌مه‌د}

^{هەرێمی كوردستان لە پێش ساڵی 1991 ناوچەیەكی پاكی جیهان بوو لە ڕووی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان بەڵام لەم بەروارە بەدواوە بەرەبەرە ماددە هۆشبەرەكان بڵاوبوونەوە ئەمەش بەهۆی كۆمەلێك هۆكارەوە وەك كرانەوەی سنور لە هەموو لایەك كۆنترۆلنەكردنی بەهەر هۆیەك بێت ، هاتنەوە چونەدەرەوەی هاوڵاتیانی هەرێم و ووڵاتانی دیكە بەئاسانی , بازرگانی كردن بەم ماددانە . تێكچونی ئاسایشی هەرێم بەهۆی شەڕی ناوەخۆ, یان بەهۆی دەستی دەرەكی و لەلایەن داموو دەزگا هەواڵگری ئەمنییەكانی ووڵاتانی دراوسێ‌ كارئاسانی كردنی بۆ بڵاوكردنەوەی ئەم ماددانە لە هەرێمی كوردستان , بەمەبەستی لە ناوبردنی توانای گەنج ولاوەكان سەرقاڵكردنیان بە ماددە هۆشبەرەكان بۆ ئەوەی نەتوانن هوشیار بن دەربارەی ئەوەی ڕوودەدات بیر لە دوا ڕۆژی خۆیان و ئەم گەلە خیر لە خۆنەدیوە بكەنەوە ، ئەم بڵاوبوونەوە درێژەی پێدا تا دەگاتە ساڵی 2003 بەناو پڕۆسەی ئازادی عێراق.}

^{لەم كاتەش بەدواوە بڵاوبوونەوەی ئەم ماددانە زۆر زیاتر بوو بە هۆی لەناوچونی داموو دەزگاكانی حكومەتی عێراق دروست بوونی پاشاگەردانی نەمانی بازگەكان هاتووچۆكردنی خەڵك بەئاسانی بە رێگای وشكانی ئاسمانی و دەریای بەئاسانی . دەستوەردان و جێبەجێ‌كردنی ئەجێندای ووڵاتان لە عێراق و هەرێمی كوردستان و دروستبوونی باند و بەكارهێنەرانی زیاتر ئەم ماددانە.}

كه‌یوان ئازاد

^{ئه‌گه‌رچی تا ئێسته‌ش سه‌ره‌تاكانی ده‌ركه‌وتنی (كورد) وه‌ك نه‌ته‌وه‌ له‌ مێژوودا ڕوون نییه‌، به‌ڵام گومانی تێدا نییه‌ كه‌ (كورد) وه‌ك یه‌كێك له‌ كۆمه‌ڵه‌ و نه‌ته‌وه‌كانی مێژوویی مرۆڤایه‌تی و سه‌ر ڕووی زه‌وی بۆ هه‌زاران ساڵه‌ له‌سه‌ر خاكی خۆی (كوردستان) ژیاوه‌ و ده‌ژى. به‌ڵگه‌ش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ كورد یه‌كێكه‌ له‌و كۆمه‌ڵانه‌ی سه‌ر ڕووی زه‌وی كه‌ له‌ هیچ خاكێكی تره‌وه‌ نه‌هاتووه‌، به‌ڵكوو به‌ درێژایی مێژوو له‌سه‌ر خاكی خۆی ژیاوه‌ و درێژه‌ی به‌ ڕه‌وتی ژیان و شارستانییه‌تی خۆی داوه‌. ته‌نانه‌ت به‌شێكی مێژوونووسان و خۆرهه‌ڵاتناسانیش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كۆكن كه‌ كوردستان مه‌ڵبه‌ند و زێدی راسته‌قینه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كورده‌. هه‌روه‌ها به‌پێی تۆمار و زانیاری شوێنه‌وارناسان و زانستی مرۆڤ (ئه‌نپرپۆلۆجیا)، كورد به‌ر له‌ هه‌زاران ساڵ له‌سه‌ر خاكی خۆی ژیاوه‌. هه‌ندێكیش بۆ ئه‌وه‌ چوون كه‌ هاتنی شه‌پۆلی كۆچی خێڵه‌كانی ئه‌وروپا و هه‌روه‌ها ئاسیای ناوه‌ڕاست، بۆ كوردستان له‌ هه‌زاره‌كانی دووه‌م و یه‌كه‌می پێش زایین كه‌ به‌ (كۆچڕه‌وی هیندۆئه‌وروپایی) له‌ مێژوودا ناسرا، كاریگه‌ریی خۆیان له‌ شێوه‌ی ژیان و زمان و كولتوور و ناسنامه‌ و كه‌سایه‌تی و ده‌ركه‌وتنی كورد وه‌ك نه‌ته‌وه‌دا بینی. تا ئه‌وه‌ی سیمای ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌یان پێ به‌خشی كه‌ دواتر به‌ (كورد) ناسرا. بۆیه‌ ده‌ركه‌وتنی كورد له‌ مێژوودا كه‌وته‌ دوای ده‌ركه‌وتنی ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵكه‌ ڕه‌سه‌نه‌ی كوردستان، كه‌ دواتر به‌ كورد ناسران.}

^{بەشداری شاندی بزووتنەوەی کۆماریخوازان، لە دووهەمین کۆنگرەی پارتی کرێکاران و رەنجدەرانی کوردستان}

^{پێش نیوەرۆی رۆژی پێنج شەممە ۱۲ی گەلاوێژی ۱۳۹۶هەتاوی، بەرامبەر بە ۳ئابی ۲۰۱۷، شاندێکی پایە بەرزی بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان، پێکهاتوو لە بەرێزان ئازاد محەممەزادە ئەندامی شۆڕای هەماهەنگی، و سەردار زەنگەنە ئەندامی شۆرای هماهەنگی بەشداریان کرد لە دووهەمین کۆنگرەی پارتی کرێکاران و رەنجدەرانی کوردستان، کە لەژێر دروشمی: "سەربەخۆیی بۆ کوردستان و بەدیهێنانی دادی کۆمەڵایەتی" لە شاری هەولێری پایتەختی کوردستان، پێکهاتبوو.}

^{جمشت کۆماریخوازەیل ڕۆژهڵات، ڕفراندوم دموکراتیک ئەڕا سەربەخۆیی و ئستقڵاڵ کوردستان وە کلیل چارەێ یەێجارەکی خاست وداخوازی ڕەواێ کورد، لە هەریم کوردستان زانێدن.}

^{جمشت کۆماریخوازەیل ڕۆژهڵات کوردستان نۆڕین و نەزەرێ یەسە: خەڵک کورد وەگشتی،و هەریم کوردستان وەتاێبەتی لەوەر دەم دپیەک کردن و ئازمایش گەورەێ تاریخی و تەجرەبەێ گران بەهاو چارەنویس سازێگ، قرارگرتێە. جمشت کۆماریخوازەیل هەروەئێ خاترە وەگشت شیوەێگ پشتیوانی وپشتگیری خوەێ ئەڕا باوەت ڕفراندوم و دیاریکرددنی حەق چارەێ خوەێ نویسین کورد و ئستقڵاڵ کوردستان باشوور، بەیان کەێ.}

^{هەر ئەو جۆرەک خەوەردارین کە گردەوبوین و دانیشتنێگ ڕەسمی فرەێگ لە حزب و لایەنەیل کوردستان باشوورو لە سەر پرەسی سەرۆک هەریم کوردستان جناب مەسعوود بارزانی، ڕۆژ ٢٥ی سپتامبەریا ٣ی مانگ مێهر ئەڕا گشت پرسی(همەپرسی) دیاری کریا.}

^{وتووێژی ماڵپەڕی کۆماریخوازان لە گەڵ بەرێز سەردار زەنگەنە چالاکوان و میدیاکار و ئەندامی شۆرای هەماهەنگی بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان.}

^{سەردار زەنگنە لە یەکەم ڕۆژ وەهار ساڵ۱۳۶۱ خوەرەتاوی لە شار( شاباد) سەروە کرماشان لە داڵگ پەیدا بیە. هەر لە جوانیەوە دۆسدار و بەشدار کارەیل سیاسی و چالاکییەیل فەرهەنگی بیە و لە وەراوەر ڕەنج و گیچەڵ میللەتەگەێ بێ تەفاوت و چەو نووقیاو دەسبەسیا نەویە و هەمیشە تواستیە خاوەن هەڵوێست و دەنگ و هاوارێ میللەتەگەێ بوو.}

^{ئەو وەگەرد فرەێگ لە ڕۆژنامەیل کوردی و فعاڵەیل مەدەنی و فەرهەنگی پەیوەندی و ئرتبات داشتێە. سەردار زەنگنە لە شێعر و نویسین دەس دێرێ و خاوەن هێز و ئێستعدادە و لە میدیا کوردیەگان بەرنامەی فەرهەنگی و هونەری پێشکەش کردێەو و توانستێە شاعێرەیل و هونەرمەندەیل کوردپەروەر}

^{د.دلاوه‌ر عه‌لائه‌دين، سه‌رۆكی ئينستيتيوتی مێری}

^{ئەمساڵ بيست و پێنجه‌مين ساڵيادی هه‌ڵبژاردنی يه‌كه‌مين په‌رله‌مان و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانی عێراقه‌. له‌ ساڵی 1991 بوو كه‌ كوردانی ئه‌و هه‌رێمه‌ توانيان قه‌يرانێك بكه‌نه‌ ده‌رفه‌ت و بنه‌مای وڵاتێكی پێشكه‌وتنخواز و ديموكراسيخواز بچه‌سپێنن، ئه‌ويش به‌هۆی ئه‌و ناوچه‌ ئارامه‌ی كه‌ ئه‌مريكا و ئه‌وروپيیه‌كان بۆ پاراستنی كورد له‌ هێرشه‌ دڕندانه‌كانی دايانمه‌زراند. كاروانه‌كه‌ زۆر قورس بوو، چه‌ندين سه‌ركه‌وتن و ژێركه‌وتنی تێدابوو، به‌ڵام له‌و نێوه‌دا په‌يوه‌ندی نێوان ئه‌مريكا و كوردی عێراق به‌ره‌و پته‌وی گه‌شه‌ی كرد و گه‌يشته‌ ئاستی شه‌راكه‌تێك كه‌ به‌ سوودی هه‌ردوو لايه‌ن گەڕايه‌وه‌.}

^{له‌مه‌ودای ساڵانی دواتر هه‌تا كاتی گۆڕينی رژێمی به‌غدا له‌ ساڵی 2003، ئه‌مريكا له‌ پاراستنی كوردی عيراق له‌ رژێمی سه‌ددام به‌رده‌وام بوو، وه‌ كارێكی وایكرد كه‌ كورد پشكی شايسته‌ی خۆيان له‌ عيراقی نوێدا به‌ر بكه‌وێ. له‌دوای هێرشی داعش، ئه‌مريكا جارێكی ديكه‌ هاته‌وه‌ فريای هه‌رێمی كوردستانی عيراق و هه‌تا ئيمڕۆشی له‌گه‌ڵدا بێ له‌ هاوكاريیه‌كانی به‌رداوم بوو. له‌ به‌رامبه‌ردا، كوردانی عێراقيش به‌شبه‌حاڵی خۆيان دڵسۆزيیه‌كی بێ دوودڵيی و پاڵپشتیيه‌كی به‌هێزی پۆڵه‌سی (سياساتی) ئه‌مريكايان له‌ عێراق كرد. هێزی پێشمه‌رگه بووه‌ هاوبه‌شێكی پێويست بۆ هاوپه‌يمانێتی نێوده‌وڵه‌تی به ڕابه‌رايه‌تی ئه‌مريكا، وه‌ رۆڵی كاريگه‌ر و بێ وێنه‌يان له‌ شكستپێهێنانی سه‌ربازيی داعش له‌ عيراقدا بينی. ‌}

^{مانگی پێشوو ئاژانسی هەواڵگریی ئەمریكا ژمارەیەك دۆكیۆمێنتی نهێنی بڵاوكردەوە كە تێیدا زانیاریی نوێ خراونەتەڕوو سەبارەت بە بەشداریی ئاژانسەكە لە كودەتای 1953ی ئێران. بڵاوبوونەوەی ئەو بەڵگەنامانە جارێكی دیكە ئەو دەنگۆیانەی گەرمتر كرد كە باس لەوە دەكەن ئیدارەی ئەمریكی بیر لە گۆڕینی حکومەتی ئێران دەكاتەوە.} رۆژێك پێش بڵاوبوونەوەی ئەو دۆكیۆمێنتانە، رێكس تیلەرسن، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، لەبەردەم لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەنجوومەنی نوێنەران رایگەیاند كە وەزارەتەكەی هێشتا سیاسەتێكی تەواوی بۆ ئێران دانەڕشتووە، بەڵام دانی بەوەدانا یەكێك لە بژارەكان "كاركردنە بۆ پشتگیری لەو هێزانەی لەنێوخۆی ئێراندا هەن" و دەتوانن لە گواستنەوە و گۆڕینی ئاشتییانەی دەسەڵات لە ئێراندا رۆڵی سەرەكی ببینن.

^{لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا سێ ئامانجی سەرەكی لە سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ بەرامبەر بە ئێران بەدی دەكرێت. یەكەمیان جێبەجێكردنی سەختگیرانە و پێداچوونەوەی بنەڕەتی بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی نێوان ئێران و زلهێزەكانە، دووەمیان رێگریكردنە لە فراوانتربوونەوەی دەسەڵات و نفوزی ئێران لە ناوچەكە. سێیەم ئامانجیش بریتییە لە بەهێزكردنی هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە تاوەكو بتوانن بەرپەرچی فراوانخوازییەكانی ئێران بدەنەوە.}

د. ساقی بارزانی 

^{لەوەتی ئێراق دامەزراوە، دەستوور و یاسا جێی خۆی نەکردەوە، بۆیە چەندین شۆڕش و کودەتای یەک لە دوای یەک، ئیراقی گەیاندە سەردەمی سەدام کە بەرهەمی ئەنفال و کیمیاباران بوو.}

^{لە پاش ڕوخانی سەدام، کورد بە پەرۆشەوە چووە ناو باوەشی ئێراقی تازەوە و بە دەستورێکی فرەڕەنگەوە، ڕەنگڕێزی ئێراقی تازەی کرد و ئێراقی بونیات نایەوە بەو هیوایەی بتوانێ لەو بیچمە نوێیەدا، لە پاشکۆیەتیی و هاووڵاتیی دەرەجە دوویی بێتە دەرێ و هاوئاستی نەتەوەی عەرەب، بوونی نەتەوەییی خۆی بسەڵمێنێ. وەلێ بە پێچەوانەوە، ئێراق پتر توشی لێکترازانی سیاسی و ناسەقامگیریی و خۆداسەپینی و دیکتاتۆریی بوو و نوقمی زەلکاوێکی لێوانلێو لە گەندەڵیی و باڵادەستی شیعیزم و ئیتنیک گەرایی کرا.}

^{لەکیشمەکیشە سیاسیی یەکاندا، کورد بەرە بەرەو کەنار خراو و گچکە کرایەوە و نوێنەرایەتیی لە هەموو بوارەکانی حوکمرانیی ئێراق لە دەستدا تا گەیشتە ڕادەی بڕینی بودجەی هەرێم و پێشێلکردنی سەرجەم مافە ڕەواکانیی و پەراوێزخستنی لە خڕ کایە سیاسییەکاندا.}

^{ئیقبال سەفەری}

^{سه‌ر له‌ شه‌وه‌کي ڕۆژ 31 مانگي پويشپه‌ڕ" تيرماه" ساڵ1367، 1988 ميلادي و شه‌ش رۆژ له‌ شوون ته‌مام بيين شه‌ڕ ناوبه‌ين ڕه‌ژيمه‌کان ئسلامي ئێران و به‌عس عه‌راق، ئاوايي زه‌رده‌يچ جۆر فره‌ له‌ شار و شارۆچکه‌کان تره‌ک کوردستان که‌فتنه‌ وه‌ر په‌لامار چه‌ک شيميايي داگيرکه‌ره‌ێل وڵاته‌که‌مان. له‌ يه‌کم په‌لاماره‌ 275 که‌س له‌ مه‌ردم بێ ده‌ره‌تان گيانێان له‌ ده‌س دان و 1146 که‌سيچ زامدار بين. ئيه‌ ڕاسه‌ که‌ تا ئيسه‌ وه‌ ئاشکه‌را ده‌رنه‌که‌فتگه‌ که‌ کي تاوانبار يه‌کم ئي جنايه‌ته‌سه‌، وه‌لي شک زياتر ها بان ڕه‌ژيمه‌ وه‌قه‌ور نرياگه‌که‌ێ به‌عس. له‌ويچ ده‌ربچوو هێمراێ بێ تاواني ده‌وڵه‌ت ئسلامي ئێرانيچ له‌ي باوه‌ته‌ پشتڕاس نه‌کرياسه‌و. هۆکاره‌ێل فره‌ هه‌س که‌ وه‌ جۆرێک له‌ جۆره‌ێل ده‌وڵه‌ت ئسلامي ئێران نه‌تويه‌نستگه‌ جواوێک ئه‌ڕاێ داشتوت و خۆه‌ێ له‌ي جنايه‌ته‌ دويره‌و بخه‌ێ. ئه‌ڕا زياتر ئاشکرا بين گۆمانه‌کان له‌ سه‌ر ئه‌و جنايه‌ته‌، ده‌س نه‌يمنه‌ بان به‌شێک له‌و کرده‌وه‌گه‌له‌‌ که‌ گۆمانه‌کان له‌ سه‌ر ڕه‌ژيم کردنه‌‌سه‌ ماڵ. يه‌کم: به‌مواران شيميايي زه‌رده‌ وه‌ختێک ڕووي داس که‌ شه‌ش ڕۆژ وه‌رله‌ ڕويداگه‌که‌‌ ئاگروه‌س له‌ به‌ين ئێران و عه‌راق ڕه‌سميه‌ت په‌ێا کردگه‌. دوويه‌م: هاوزه‌مان بين په‌لامار فروق جاويدان مۆجاهد ئه‌ڕا سه‌ر کرماشان و ترس مه‌لاکان له‌ي باوه‌ته‌. سێه‌م: جمهۆري ئسلامي ئي ڕاسيه‌ له‌ مه‌ردم شاردوه‌ و هيچ ئه‌ڕايان مه‌سه‌ڵه‌ نه‌وي که‌ چه‌ وه‌سه‌ر مه‌ردم هاتگه‌. چوارم:}

^{د. ناجح گوڵپی}

^{بیستو نۆساڵ لەمەوپێش‌و لەڕۆژی 31ی پوشپەڕی ساڵی 1367 هەتاوی، به‌رامبه‌ر 22/7/1988دا گوندی زەرەدەی ڕێژاو لەناوچەی داڵاهۆی سەر بەشارستانی سەرپێڵ زەهاو، کەوتە بەر هێرشی چەکی کیمیایی لەلایەن فرۆکەکانی ڕژێمی لەناوچوی بەعسەوە.
 
ئەم پەلامارە لەدواین ڕۆژەکانی کۆتاییهاتنی جەنگی ئیراق ئیراندا ئەنجامدرا کە بوە هۆی شەهیدبونی زیاتر لە 275 کەسی مەدەنی‌و برینداربونی زیاتر لە 1146 کەس، هاوکات لەگەڵ ئەم هێرشە کیمیاوییەدا پەلامارێکی تری یەکێک لەهێزە دژبەرەکانی کۆماری ئیسلامی لەزەمیندا دەستیپێکرد بۆ ئەو ناوچەیە، لەژێڕ ناوی “مرصاد “، بۆیە سەرلێشێواوی پەیدابو لەنێو خەڵکدا نەیاندەزانی کێ بۆمبارانی کردون.
 
ئاشکرایە لێکەوتەکانی بەکارهێنانی چەکی کیمیایی هەتا چەندین ساڵ بەردەوامی دەبێت، بەتایبەت گازی خەردەل “موستارد” کە بۆ ماوەیەکی درێژ لەناو ژینگەو لەشی مرۆڤدا دەمێنێتەوەو کاریگەری خراپی تەندروستی دەبێت.}