سەردار زەنگەنە^

ژن لە ناو کوردەواری شان وە شانی پیا زەھمەت کیشێ چ لە کار کشت و کاڵ و چ لە شۆڕش و ھەتا شەڕەیل. وەلێ لە داخەوە تا ئیسە نەڕەسیەسە شان و شەوکەت خوەێ ئەو جۆرەگە لە ناو (وڵاتەیل ئوروپایی) باوە بتوەنێ لە کارەیل سیاسی و ئدارەی وڵات بەشدار بوو. شایەد یەکێ لە مەمەڕەیل گەوراێ بێ بەشی ژن لەحەق خوەی، نەبوون دەوڵەت سەربەخۆی کورد بوو، ھێمان پیای کوردیش لە حەق خوەی نەڕەسیە و ژێردەس و بەردێ داگیرکەرەیل وڵاتمانە. بەڵام لە راسی ژن لە ناو کوردەواری فیشتر لە پیا حەقێ خوریایە و یە حاشا ھەڵنەگرە. ئیمە ملەت کورد و خاوەن خسڵەتەیل خاس و شانازیەیل فرەیگیم جوور ستەم ستیزی، میوان نەوازی، زوان دەوڵەمەن و مێژو پرشنگدار دیرینمان. لە شان شانازیەیل، بڕیک عەیبەیل و رسووم خراو دیریم ک بایەد لە چاو حەق بونانە وە پییان بنوڕیم. خاستر یەسە خوەمان ئاینەی عەیبەیل یەکتر بومن، نە دوشمنەیل وە لێمان تانە بەن. تەنیا دەست نیشان کردن عەیبەیل بەس نییە و خاسترە رێ چارەیگ ئەڕا یان پەیدا بکەیم و ئەوە لاوردن باوەڕەیل خراوە لە ناو فەرھەنگ ملەتەگەمان، ھەرچەن رەسم و رسووم یەکێ لە بنەوایل مللەت سازییە بەڵام خاسە بزانیم فرە لەی رسومەیلە لە خرافات دینی گریاییە و بێجگە بەدبەختی و دوا مەنن لە کاروان پێشڕەفت، ھووچ حاسڵێتر ئەڕا ئیمە نەیرێ.

^{م لەیرە چەن باو خراو دەس نیشان کەم ک دەرحەق ژن لە کوردەواری ھەس:}

^{١- ژن وەجێ خوون دان: یەکێ لە رسوومەیل خراوە ک لە داخەوە لە ناو کوردەواری و فرە لە وڵاتەیل دوامەنە باوە.
ژن لەیرە بێ تاوان بوودە قوروانی شەڕ مابەین دوو بنەماڵە یا دوو عەشیرە و}

^{بێستوون عومه‌ر نوورى}

^{پێوه‌ندى نێوان هه‌رێمى كوردستان و عێراق له‌دواى 2003 قۆناغى جیاجیاى به‌ خۆوه‌ بینیوه‌، به‌شێوه‌یه‌ك هه‌ڵكشان و داكشان تێیدا رووی داوه‌، دواجار به‌هۆى پابه‌ند نه‌بوونى عێراق به‌ به‌ڵێنه‌كانى و جێبه‌جێنه‌كردنى ده‌ستورى هه‌میشه‌یى عێراق 2005 له‌باره‌ی ئه‌و پرسانه‌ى كه‌ پێوه‌ستن به‌ هه‌رێمى كوردستان، بۆیه‌ هه‌رێمى كوردستان بیرى له‌ رێگه‌چاره‌ى تر كرده‌وه‌، ئه‌ویش بریتییه‌ له‌ هه‌نگاونان و رێخۆشكردن به‌ره‌و سه‌ربه‌خۆیى، له‌ ئه‌نجامدا سه‌ركردایه‌تیى سیاسیى كورد بڕیارى ریفراندۆمیان دا و رێككه‌وتى 25/ 9 بۆ رۆژى ریفراندۆم دیاری كرا، به‌ڵام ئه‌وه‌ى جێى ئاماژه‌ پێكردنه‌ دواى سه‌ركه‌وتنى ریفراندۆم به‌ رێژه‌ى 92.73%، وڵاتانى هه‌رێمى و نێوده‌وڵه‌تى لێدوانى جیاجیایان دا، ئه‌وه‌ى كه‌ خه‌ڵكى هه‌رێمى كوردستان ترسى لێى هه‌یه‌، بریتییه‌ له‌ داخستنى سنوور له‌لایه‌ن هه‌ریه‌كه‌ له‌ ئێران و توركیا و گرتنه‌به‌رى رێى جیاجیا به‌شێوه‌یه‌ك ئاسایشى هه‌رێمى كوردستان تێك بچێت، چونكه‌ كاریگه‌رى راسته‌وخۆیان به‌سه‌ر هه‌رێمى كوردستان هه‌یه‌، به‌ڵام با ئه‌م پرسیاره‌ بكه‌ین ئایا به‌راستى سنوور به‌سه‌ر هه‌رێمى كوردستان داده‌خه‌ن و هه‌نگاوى ترسناك ده‌گرنه‌به‌ر؟، بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ى ئه‌م پرسیاره‌ شیكردنه‌وه‌یه‌ك بۆ تێڕوانینى ئه‌م دوو وڵاته‌ ده‌كه‌ین:}

^{یه‌كه‌م: له‌باره‌ی ئێران، ئێران هه‌ڵگرى ستراتیجێكه‌ له‌ رۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست كه‌ بریتییه‌ له‌ هه‌ناردنه‌كردنى شۆڕش بۆ ده‌ره‌وه‌ كه‌ له‌ دواى شۆڕشى ئێران ساڵى 1979 ئه‌مه‌ بڕیارى له‌سه‌ر درا و له‌و رێیه‌وه‌ پڕۆژه‌ى (هیلالى شیعى) سه‌رى هه‌ڵدا، هه‌وڵ ده‌دات ده‌سه‌ڵات و هه‌ژموونى خۆى له‌ ناوچه‌كه‌ زیاد بكات، بۆیه‌ سه‌ره‌تا پێویستى}

^{دڵشاد به‌رزنجی}

^{ڕووداوه‌كانی 16/10/2017 له‌ شاری كه‌ركووك بووه‌ته‌ جێی لێدانی شكۆی میله‌تی كورد، چونكه‌ به‌ سه‌رخستنی هه‌نگاوه‌ گه‌وره‌كه‌ كه‌ ریفراندۆم بوو گه‌لی كورد له‌ باشووری كوردستان زۆر له‌ ئارمانجی سه‌ربه‌خۆیی خۆی نزیك ببووه‌وه‌‌ ئه‌وه‌ پێویست مابوو یه‌كهه‌ڵویستی و یه‌كڕیزی ناو ماڵی كوردی بوو بۆ بریاردانی كۆتا.}

^{ئاشكرایه‌ ڕووداوه‌كانی 16/10 له‌ ئه‌نجامی خیانه‌تێكی نیشتمانی كۆمه‌ڵه‌ كه‌سانێكی ناو ریزه‌كانی یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو كه‌ ئه‌م راستییه‌ له‌ زاری گوته‌بێژی فه‌رمی ئه‌م پارته‌ كاك سه‌عدی ئه‌حمه‌د پیره باس كرا.}

^{سه‌یره‌ كوردێك هه‌بێت بیانوو بۆ هاتنی سوپای عێراقی بهێنێته‌وه‌ بۆ شاری كه‌ركووك و بكه‌وێته‌ دژایه‌تی میله‌ته‌كه‌ی و پشتیوانی گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ به‌غدا بێت، چونكه‌ میله‌ته‌كه‌ی داوای مافی چاره‌نووسی خۆی كردووه‌.}

^{ڕاسته‌ زه‌مینه‌سازی بۆ گشتپرسی نه‌كرابوو، به‌ڵام ئێسته‌ كه‌ دوژمن به‌رده‌ركی ماڵی لێ گرتووین، پێویسته‌ له‌ كردار و گوتار و ته‌كتیك و ستراتیجدا یه‌كڕیز بین و نه‌كه‌وینه‌ به‌ره‌ی داگیركه‌رانی كوردستانه‌وه‌ و بیانوو بۆ هاتنیان نه‌هۆنینه‌وه‌.}

^{خیانه‌تێك ئه‌گه‌ر كرابێت له‌ پارتێكی دیاریكراو}

دەیڤید رۆمانۆ

^{رێک لەو کاتەدا کە خەریکی نووسینی ئەم بابەتەم، هەواڵی جموجۆڵە سەربازییەکانی سوپای عێراق و حەشدی شەعبی بڵاوبووەتەوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان هۆشداری دەدات و پەیوەندی بە دۆستەکانیانەوە دەکەن، لە هەمانکاتیشدا حەیدەر عەبادی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، رەتیدەکاتەوە هیچ نیازێکی هێرشکردنە سەر بنکەکانی پێشمەرگەیان هەبێت. برێت مەکگۆرک، نێردەی تایبەتی ئەمریکا بۆ هاوپەیمانێتی دژی داعش، لە تویتەری خۆی باسی لەوە دەکرد کە سوپای عێراق و میلیشیا شیعەکان تەنیا لە حەویجەوە بەرەو ئەنبار جووڵەیان پێدەکرێت.}

^{بەڵام ئەم تویتەی مەکگۆرک نابێت دڵنیایی بە هیچ کەسێک بدات. چونکە مەکگۆرک هەر ئەو پیاوە بوو کە بە گەرموگوڕییەوە پشتگیری لە نوری مالیکی، سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق دەکرد، لە کاتێکدا مالیکی دامەزراوەکانی عێراقی بێ ئومێد کردبوو، کورد و سوننەی لە مافە دەستوورییەکانیان بێبەش کردبوو. بۆیەش وەکوو چۆن مەکگۆرک بڕوای بە هەموو ئەو شتانە کردبوو کە مالیکی پێیگوتبوو، بەهەمانشێوە رێی تێدەچێت بڕوای بە هەموو ئەو قسە نەرمانەش کردبێت کە لە دەمی عەبادییەوە دەردەچن.}

^{بەڵام رۆژی هەینی عەبادی بە پێچەوانەی قسەی خۆی “کە بەغدا هیچ نیازێکی خراپی نییە”، فوئاد مەعسوم، سەرۆککۆماری عێراقی راسپاردە لای سەرکردایەتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە سلێمانی.}

^{نووری بێخاڵی}

^{كاتێك باس له‌ سوپای پاسداران ده‌كرێ، یه‌كڕاست خه‌یاڵی مرۆڤ بۆ هه‌موو ئه‌و پشێوی و ئاژاوه‌ نانه‌وه‌ و ناسه‌قامگیرییه‌ ده‌چێت كه‌ له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا هه‌یه‌. ئاخر ڕۆڵ و كاریگه‌ریی تێكده‌رانه‌ی كلك و گوێیه‌كانی ئه‌م سوپایه‌ مه‌زه‌وییه‌، هیچی له‌ ڕۆڵی تێكده‌ر و تیرۆركارییانه‌ی ئه‌لقاعیده‌ و داعش و گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كانی تری دنیای ئیسلامی، نه‌ك هه‌ر كه‌متر نییه‌، به‌ڵكو زیاتر و مه‌ترسیدارتریشه‌.}

^{حزبوڵڵای لبنانی، حه‌ماسی فه‌له‌ستینی، شانه‌ چه‌كداره‌ ئێرانییه‌كانی سووریا، حووسییه‌كانی یه‌مه‌ن و حه‌شدی شه‌عبی عێراق، هه‌موو ئه‌و كلك و گوێیانه‌ی سوپای پاسدارانن كه‌ به‌رفه‌رمانی جێبه‌جێكردنی هه‌نگاوه‌كانی ستراتیجی پان ئێران - شیعه‌گه‌ریی ئاخونده‌كانی تارانن. ئه‌م فه‌وجه‌ خه‌فیفانه‌ی سه‌ر به‌ پاسداران، به‌سیجه‌ مۆدێرنه‌كان، له‌ به‌رامبه‌ر هه‌ر هێز و كه‌س و گوتارێك كه‌ به‌ر به‌م پاوانخوازی و كه‌ڵه‌گایییه‌ی پاسداران بگرێ، هه‌روه‌ها بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌م ئه‌ركه‌یان و پێكانی ئامانجی سه‌ره‌كیی ئێران، سڵ له‌ هیچ ڕێ و شێواز و میكانیزمێكی دوژمنكارانه‌ ناكه‌نه‌وه‌. بۆیه‌ به‌لای كه‌سی چاودێره‌وه‌ ئاسایییه‌ كاتێ ده‌بینێ، چه‌ته‌كانی حه‌شد هه‌ندێ جار له‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ نه‌یاره‌كانیان، ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی بێوه‌ی و سڤیل، دڕنده‌یی چه‌ته‌یه‌كی داعش تێده‌په‌ڕێنن. نموونه‌ی ئه‌م دڕنده‌یییانه‌ی حه‌شد و ده‌سته‌خوشكه‌كانی له‌ عێراق و سووریا و لبنان و یه‌مه‌ن كه‌م نین.}

^{ڕاستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی ئێران ناوی ناوه‌ (هاورده‌كردنی شۆڕش!) كه‌ پاسداران دامه‌زراوه‌ی فه‌رمیی جێبه‌جێكردنی ئه‌م كرده‌ی هاورده‌كردنه‌ و ئه‌جێنداكه‌یه‌تی. له‌ بنه‌ڕه‌تدا ستراتیجی هاورده‌كردنی تیرۆره‌، ستراتیجی}

^{نووسەر و پێشكەشكارێكی میسری ئاشكرای كرد، شەڕكردن دژی كوردستان، سەرەتای گواستنەوەی شەڕە بۆ ناو توركیا و ئێران و وڵاتانی دەوروبەری كوردستان، بە مانای نەمانی ئەو وڵاتانەوە گرێ دراوە.}

^{ئەحمەد مسلمانی نووسەر و پێشكەشكار لە كەناڵی "دریم"ی میسری لە میانەی بەرنامەكەی بەناوی "چاپی یەكەم/ ئاشكرای كرد، میسر پێنج جار شەڕی دژی ئیسرائیل بەرپا كرد، بەڵام لە كۆتادا ئیسرائیل شەڕەكەی بۆ ململانێ و جەنگی نێوان عەرەب و عەرەب و ئیسلامی و ئیسلامی گۆڕی، بەتایبەت دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران.}

^{لە بەشێكی تری قسەكانیدا دەڵێ، بەو هۆیەوە شەڕ لە نێوان عێراق و ئێران و كوێت و عێراق و}

 زیكری موسا

^{ڕێك دوو ڕۆژ بەر لە ڕیفراندۆم تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا نامە بۆ سەرۆك بارزانی دەنووسێت و داوا دەكات لەبەرانبەر ئەو بەدیلەی كە پێشكەشی كردووە ڕیفراندۆم ئەنجامنەدرێت.}

^{نامەكەی تیلەرسن هەندێ ئیعترافی تێدایە لەسەر ئێشوئازارەكانی گەلی كوردستان و باس لە ڕۆڵی پێشمەرگەیش دەكات. لە ڕواڵەتدا پێدەچێ نامەكە نیازپاكانە نووسرابێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بەڵام لە ڕاستیدا ئەم نامەیە خەلەلی جەوهەریی گەورەی تێدایە.}

^{كێشەی سەرەكیی ئەم نامەیە ئامانجەكەیەتی كە بریتیە لە ڕێگریكردن لە ڕیفراندۆم. ئەمە خۆیلەخۆیدا جێگەی پرسیارە بۆچی دەبێ دەزگەی سیاسەتی دەرەكیی ئەمەریكا لەدژی كردەیەكی ئاشتیانە و ڕەوای میللەتێك بوەستێتەوە و نەیەوێت ڕووبدات. چەند ڕۆژ دوای ڕیفراندۆم تیلەرسن بە دەركردنی ڕاگەیێندراوێك هەموو ئەو نیازپاكییەی بەرانبەر مافی گەلی كوردستان پووچەڵ كردەوە كە لە نامەكەی بۆ سەرۆك بارزانی هەوڵی نیشاندانی دابوو، ئەو گوتی ڕیفراندۆمەكە شەرعی نییە و بەهاشی}

عارف قوربانی

^{كوردستان بەحوكمی پێگە جوگرافیەكەی، هەروەها بەهۆی ئەو رووداوانەی وەك لێكەوتەی شەڕی داعش لە ناوچەكەدا كەوتوونەتەوە، بەبێ‌ خواست و ئیرادەی خۆمان بووە بە بەشێك لە رووداو و پێشهاتەكانی ناوچەكە و بووین بە بەشێك لە ململانێ‌ نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكان.}

^{ئێستا ئەوەی لەسەر مێزی زلهێزەكانی دونیا دەگوزەرێ‌ پەیوەست بە رەوشی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، راستەوخۆ بەشێكی گرنگی پەیوەندی بە چارەنووسی ئێمەوە هەیە. هەروەها ئەو ستراتیژ و ئامانجە دوورمەودایانەی سیاسەتی نێودەوڵەتی دیارییان كردووە بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە، لەوەشدا ئێمە بەشێكی گرنگی ئەو ستراتیژەین.}

^{یەكێك لە پرۆژە ستراتیژییەكانی ئەمریكا بۆ سەرلەنوێ‌ داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پرۆژەی بەرنارد لویسە كە لە 1983 پێشكەش بە كۆنگرێسی ئەمریكا كراوە بۆ دابەشكردنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەت ساڵ دوای سایكس پیكۆ. بەپێی پلانەكە، بڕیار وایە لە 2018 دەست بە جێبەجێكردنی بكرێت و ناوچەكە بۆ زیاتر لە 30 دەوڵەت دابەش بكرێتەوە. لە چوارچێوەی ئەم پرۆژەیەدا دەوڵەتی كوردستانیش لەدایك دەبێت.}

^{یەكێكی دیكە لە پێشهاتە پێشبینیكراوەكانی ئەو پرۆژەیە پێكەوەبەستنەوەی}

شەماڵ نووری

^{سەرۆك بارزانی، بنەماكانی دەوڵەتی كوردستانی لە چەند بۆنە و كەرنەفاڵێكی جەماوەریدا ئاماژە پێ دا، كە لەسەر بنەمای فیدراڵی و نامەركەزی و پێكەوەژیانی نێوان هەموو نەتەوە و ئایینزاكانی ناو كوردستان دادەمەزرێت. هەروەها گوتی، بە دانوستاندن و گفتوگۆی ئاشتییانە لەگەڵ عێراقی عەرەبی لێك جیا دەبینەوە و وەكو, دوو دراوسێی باش مامەڵە لەگەڵ یەكتردا دەكەین. ئەم جیابوونەوەیەش واتا (جیابوونەوە و سەركەوتن بەبێ شەڕ)، كە ماوە و كات و بودجەی پێویستە، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە: بەڕێوەبردنی پرۆسەكانی ئابووری لەدوای ریفراندۆمەكە چۆن دەبێت؟ لەدوای راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانی، ئەو دەوڵەتە لەسەر چ فەلسەفە و سیاسەت و روئیایەكی ئابوورییانە دادەمەزرێت؟ مووچە و خەرجییەكانی ئێستای ئەو ناوچانە چۆن دابین دەكرێت و تا چەند لەتوانادا هەیە پرۆژە خزمەتگوزارییەكان رانەوەستن؟ چی بكرێت بۆ ئەوەی لە دۆخی راگوزەردا ئابووری و دۆخی بازاڕ و مووچە و بژێویی ژیان سەقامگیر بێتەوە؟ ئایا دانیشتوانی ئەم دەوڵەتە هەر بە دراوی دیناری عێراقی یاخود بە دۆلاری ئەمەریكی مامەڵە دەكەن، یا دراوێكی تری كوردستانی چاپ دەكرێت؟ رێككەوتن لەسەر سامانی ئاو و نەوت و غاز و ناردنە دەرەوە و تاریفەی گومرگی و كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەردوو وڵات چی ئاراستەیەك وەردەگرن؟}

^{دەكرێت لە رێگەی وروژاندنی بڕگە و خاڵە سەرەكییەكانەوە ئەم پرسە بخرێتە بەر باس و گفتوگۆ، تەنانەت حكوومەتی كوردستان لە ئێستاوە بە توێژینەوە و كاری پراكتیكی هەنگاوی بۆ بنێت، لێژنەیەكی باڵای ئابووری}

هه‌ژار ڕه‌شید

^{راپرسی یان ریفراندۆم شه‌ڕه‌، به‌ڵام جوانترین شێوازی شه‌ڕی دیموكراسییه‌ له‌ سیسته‌می دیموكراسیدا، ‌ یه‌كێكه‌ له‌ شێوازه‌كانی‌ دیموكراسیی‌ راسته‌وخۆ بۆ به‌شداریكردنی‌ هاووڵاتییان له‌ سه‌پاندنی‌ بڕیاری‌ سیاسیی تایبه‌ت به‌ خۆیان، كه‌واته‌ بڕیاری خه‌ڵكه‌، ده‌رفه‌تی‌ ئه‌وه‌ بۆ گه‌ل ده‌ڕه‌خسێنێت كه‌ ده‌نگ بدات له‌سه‌ر بابه‌تێك به‌ رازی بوون یان ره‌تكردنه‌وه‌ی‌. بۆ نموونه‌: وه‌رگرتنی‌ رای‌ خه‌ڵك له‌سه‌ر هه‌مواركردنی‌ ده‌ستووری‌ وڵات یان چوونه‌ ناو رێكخراوێكی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ یان جیابوونه‌وه‌ و دروستكردنی‌ ده‌وڵه‌تێكی‌ نوێ.}

<sup>ریفراندۆم زیاتر له‌و وڵاتانه‌ ئه‌نجام ده‌درێت كه‌ به‌ ته‌نگژه‌دا تێپه‌ڕ ده‌بن بۆ به‌شداری پێكردنی‌ هاووڵاتییان و وه‌رگرتنی‌ بۆچوونیان له‌سه‌ر بڕیارێكی‌ گرنگ و چاره‌نووسساز.

له‌ 2003وه‌ تا 25/9/2017، حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌وڵی داوه‌ كه‌ له‌رێی گفتوگۆی دۆستانه‌ له‌گه‌ڵ حكوومه‌تی عێراقی دوای سه‌دام حوسێندا، مافه‌كانی گه‌لی كورد و كوردستانییان به‌ئه‌نجام بگه‌یه‌نێت، به‌ڵام وه‌ك سه‌رۆك بارزانی ئاماژه‌ی پێ ده‌كات، له‌ به‌غدای 2003 به‌دواوه‌ ته‌نیا ده‌موچاوه‌كان گۆڕاون، به‌ڵام عه‌قڵیه‌تی سه‌ركرده‌كان</sup>