سەردار زەنکەنە

^{سەردەمی ڕێنێسانس وڕێفۆرم پێکیهێنان و پەرەسەندنی مافە کانی مرۆڤ_
لە کۆتایی ساڵەکانی١٣٠٠ داشارەکانی ئیتالیا گەشە سەندنێکی بەرچاووپڕشکۆی فەرهەنگی و کولتووریان بە خۆوە دی کە دواتر بە ڕێنێسانس ناوی دەر کرد.وشەی ڕێنێسانس بە مانای زیندووبوونەوەولە دایکبوونەوە دێ.ئەوەش بە مانای دۆزینەوەی سەرلە نۆیی کولتووروبیروباوەڕە فەلسەفی وسیاسیەکانئ سەردەمی ئەنتیک،بە کار دەبرێ.ڕێنێسانس بە دژ کردەوەیەک بەرامبەر بەو هەموو پێ داگرتنەی چاخەکانی نێوەڕاست لەسەر مەزهەب ودین لەسەر حسابی ئنسانەکان،دادەنرێ.لە خۆڕانیە کەبە ڕێنێسانس دەڵێن سەردەمی هۆمانیزم واتە دەورانی ئینسانی. بەمجۆرە قوناخێک دەست پێدەکا کە لەوێدا مرۆڤ بایەخ دەداتە بایەخە ئینسانیەکان وزەقکردنەوەی مەسەلە ئینسانیەکان لەسەر حیسابی کۆمەڵ وکلیساو ئائین ومەزهەب.}

^{لەساڵەکانی ١٥٠٠دا ئیمە شاهیدی سەرهەڵدان و دروستبوونی هێندێک دامەزراوەی سیاسی نوێ بووین.واتە دروستبوونی پاشایەتییە سادەو ساکارو بێ ئەزمۆنەکان لە ئورووپادا،پاش پێکهێنانی رێفۆرمەکان ئیتر ئەرکی سەرەکی وبنەڕەتیی دەوڵەت و کاربەدەستانی دەوڵەت هیچی ترئەوە نەبوو کە چاوە دێری بەسەر ژیانی شەخسی وژیانی مەزهەبی وبایەخە ئەخڵاقیەکانی هاووڵاتیان د ا بکەن.}

^{سەردار زەنگەنە}

^{"باسێک سەبارەت بە سەر هەڵدانی بیرۆکەی مافی مرۆڤ وچوونەپێش وچۆنیەتی گەشە سەندنی مافەکانی مرۆڤ "
هەر چەند لێرە تەنیاسەرنج دەدەینە چۆنیەتی گەشە کردنی مافەکانی مرۆڤ لە بەر ڕووناکایی مێژۆی ئورووپا،بەڵام ئەمە بەو مانایە نیە کە ناوچەو بەشە جیاجیاکانی دیکەی جیهان لە سەرڕەوتی گەشە کردنی مافە کانی مرۆڤ شوێنەواریان نەبووەوکارگەریی یان دا نەناوە.بەو حاڵەش نابێ ئەوەمان لە بیر بچێ کە بۆ یەکمجار لە ئورووپا دواتریش لە ئەمریکای باکووردا هەوڵ و تێکۆشان بۆ فۆرمۆلە کردن وداڕشتنی مافەکانی مرۆڤ بە شێوەیەکی سیستماتیک دەستی پێکرد.}

^{سەرەتای هاتنە گۆڕی مافەکانی مرۆڤ لە ئاستی نێو نەتەوەییدا،دەگەڕێتەوە بۆ ئەو کاتە کە بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ ،لە ١٠ ی دیسامبری١٩٤٨دا،لە لایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووە کانەوە پەسەند کرا.تائێستا گەلێک پەیماننامەوڕێکەوتننامە وکۆنوانسیۆنی دیکە بە مەبەستی دەوڵەمەند کردن،بەرین کردنەوەی ماناوچوار چێوەی مافە کانی مرۆڤ،لە ئاستی نێو نەتەوەییدا پەسەند کراون. هەر لەو بارەوە تائێستاش دوو کۆنفرانسی جیهانیش لە ساڵەکانی ١٩٦٨ و١٩٩٣دا،بۆ باس و لێکۆڵینەوە لە مافەکانی مرۆڤ و چۆنیەتی بەڕێوە بردن وپەرە پێدانیان،پێکهاتوون. وڵاتانی بەشدار لەو}

بێستون هەورامی 

^{لە17/نۆڤەمبەری/1918سێ ساڵ بەرلەوەی فیسەڵ کوڕی شەریفی مەککە لەلایەن بەریتانیەکانەوە بهێنرێ و بکرێتە شای ئێراقێکی بەزۆر دروستکراو ، بەهۆی کاریگەری شۆڕشی شێخ( محمود )ەوە بۆیەکەمجار لەمێژودا( مێجەر نۆئێل ) مەندوبی سامی بەریتانی لەبەغدا جاڕی بەمەلیک بونی شێخ( محمود )یدا . بەڵام دواتر بەهۆی بەرژەوەندخوازی بەریتانیا لەئێراق و ناوچەکەداو هەروەها دۆزینەوەی نەوت لەکورد ستاندا ولایەتی موسڵ بەهەموو پارێزگاکانی کوردستانی دەگرتەوە لە23/ئاب/1921 گرێدرا بەئێراقەوە.}

^{لەدوای تێپەڕبونی 9ساڵ بەسەر ڕاگەیاندنی دروست کردنی ئێراقدا لە6/سێپتەمبەری/1930 ڕاپەڕینی بەردەرکی سەرای سلێمانی لەدژی پێشێلکاری مافەکانی گەلی کورد لەلایەن حکومەت پادشای ئێراق و دەسەڵاتدارانی بەریتانیا بەرپاکرا . لەماوە چل ساڵ تەمەنی ئێراقدا گەلی کورد زۆر ڕێگاو دانبە خۆدا گرتنی لەگەڵ باڵادەستی بەریتانیاو ڕژێمی مەلەکی و کۆماری تاقی کردەوە ، لەغەیری سەرکوتکاری و ڕاگواستنی لەوناوچانەی بەسامانی سروشتی ناوبانگیان هەبوو هیچ دەسکەو تێکی ئەوتۆی لێنەکەوتەوە ، هەرچەندە فاکتەرەکانی ئەم ئاماژەیە زۆرن و باسکردنیان کاتێکی زیاتری دەوێ.}

هیوا سەید سەلیم

^{دوای رووخانی رژێمی سەدام و لە یاسایی بەرێوە بردنی دەوڵەتی عێراقدا كە لەلایەن حاكمی مەدەی عێراق پۆڵ بریمەر نووسرایەوە، چارەسەری پرسی كەركووك و ئەو ناوچە كوردستانیانەی هاوشێوەی كەركووك لە نێوان كورد و دەوڵەتی عێراق كێشەیان لەسەر بوو، بە ماددەیەك چارەسەریان بۆ دیاریكرا كە بە ماددەی58 ناسراوە ، دوای نووسینەوەی دەستوری هەمیشەی عێراق لە ساڵی 2005ئەو ماددەیە گۆڕدرا بۆ مادەەی 140و لە دەستوور شوێنی كرایەوە.}

^{ماددەی 140 دەستووری عێراق بە سێ قۆناغ كە بۆ هەر قۆناغێك ماوەیەكی زەمەنی دیاری كردبوو، چارەسەری بۆ ئەو ناوچانە دانابوو، كە وەك لە ماددەكە هاتووە بە ناوچەی كێشە لەسەر ناسراون، قۆناغەكانیش بریتی بوون لە قۆناغی (ئاساییكردنەوە ، سەرژمێری، راپرسی)}

^{لەساڵانی یەكەمی دوای رووخانی رژێمی سەدام، كورد و لایەنە سیاسیەكان بە دانانی ئەو ماددەیە لە دەستووری عێراق هیوایەكی زۆریان لەسەر ماددەی 140 بیناكردبوو، بەتایبەت كە دە وترا ئەمەیان ماددەیەكی دەستووریە و هەموو لایەنەكانی ناو ئەو كێشەیە دەبێت پابەند بن پێیەوە، لەهەمووشی گرنگتر لای ئەو لایەنانە بریتی بوو لە ماوە زەمەنیە كە بۆ هەر قۆناغێك دیاریكرابوو.}

فه‌رید زامدار

^{له‌م چه‌ند ڕۆژانه‌ى دواییدا، شاندێكى هه‌رێمى كوردستان له‌ به‌غدا بوو بۆ دایه‌لۆگێكى نیشتمانیى له‌گه‌ڵ حكوومه‌تى به‌غدا و چه‌ند باڵوێزخانه‌یه‌كى وڵاتانى ئه‌وروپى ده‌رباره‌ى چۆنیه‌تیى ئه‌نجامدانى ڕیفراندۆم و وه‌رگرتنى یان زانینى بیروڕاى به‌رامبه‌ره‌كانى ئەنجام دا. پێشتر ئه‌ندامانى شانده‌كه‌ى كوردستان له‌وه‌ گه‌یشتبوون، نه‌ك هه‌ر ڕه‌تى ده‌كه‌نه‌وه‌، به‌ڵكوو بیڕوبیانووى له‌مێژینه‌ى ئه‌وان كه‌ چه‌ندین ساڵه‌ ڕیفراندۆم له‌و قۆناغه‌دا كاتى نه‌هاتووه‌، یان هه‌ر به‌ بیانووى پێكه‌وه‌ژیان لەژێر ده‌سه‌ڵاتى به‌غداى عه‌ره‌بى، كه‌ وه‌ك خۆیان چه‌ندین جار گووتویانه‌ عێراق به‌شێكه‌ له‌ میلله‌تى عه‌ره‌ب (الأمه‌ العربیه‌) هه‌ر بڕوایان به‌ ڕیفراندۆم نییه‌، چ جاى سه‌ربه‌خۆیی كوردستان، ئه‌وان واتا عه‌ره‌ب، هه‌میشه‌ ده‌یانه‌وێ وه‌ربگرن و هیچیش نه‌به‌خشن، به‌ گه‌مه‌كردن به‌ به‌كارهێنانى ده‌سته‌واژه‌ و وشه‌سازیى سیاسییانه‌ى دۆگمایی خۆیان، هه‌میشه‌ له‌ شانده‌ یه‌ك له‌دواى یه‌كه‌كانى هه‌رێمى كوردستانیان بردووەته‌وه‌، به‌ زمان لووسى و گه‌مه‌كردن به‌ هه‌ستى ناسكى ئه‌و سیاسییانه‌ى كوردستان كه‌ عاتیفى و خۆشباوه‌ڕن. به‌ ڕاى من شانده‌كه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تیى جه‌نابى كاك مه‌سعود، سه‌رۆكى هه‌رێم بوایه‌ كاریگه‌رتر ده‌بوو، چونكه‌ خاوه‌ن ئه‌زموونێكى زۆره‌ له‌ بوارى هونه‌رى دیالۆگ و مناوه‌راتى سیاسى له‌گه‌ڵ به‌غداى عه‌ره‌بیدا و كه‌سایه‌تییەکه‌ خاوه‌ن هه‌یبه‌تێكى سیاسیى}

^{جێژنی‌ قوربان جێژنی‌ ئایینی‌ گشت موسلمانانە له‌ جیهانه‌دا،و هاوكات له‌گه‌ڵ ولاتانی‌ ئیسلامیش، كوردستانیان به ‌رێزه‌وه‌ به‌ پێشوازی‌ ئه‌و  جێژنه‌ ده‌چن.}

^{به‌و بۆنه‌وه‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كۆماریخوازانی‌ رۆژهه‌لاتی‌ كوردستان، له‌ گه‌ل رێزدانان بۆ بۆنه‌ ئایینه‌كانی‌ خه‌لكی‌ كوردستان، هاوكات پیرۆزبایی‌ جێژنی‌ قوربان له‌ گشت موسلمانانی‌ كوردستان ده‌كات‌،و  هیواداره‌ ئه‌و جێژنه‌، سه‌ره‌تایه‌ك بێت بۆ خوشگوزه‌رانی‌ هاوڵاتیان‌و سه‌رجه‌م موسلمانانی‌ كوردستان. له ‌لایه‌كی‌ دیكه‌وه‌ بزووتنه‌وه‌ی‌ كۆماریخوازانی‌ رۆژهه‌لاتی‌ كوردستان هیواداره‌}

^{مختار زارعی}

^{من پێم وایە بە بێ هیچ ترس و شەرمێک ئەبێ ئەو باسە جەماوەری بێتەوە و ئەوە ئەرکی نووسەران و ڕوناکبیران و چالاکانی کۆمەڵایەتیە. جارێ وەک خوێنەوارێکی حقوق خەیاڵتان ڕاحەت کەم باس کردن لە خودموختاری بە هیچ جۆرێک تاوان( جرم) نیە و هیچ دادگایەک ناتوانێ بە هۆی باس کردن لە مودلێکی سیاسی بۆ کوردستان کەس سزا بدات. ئەساسەن لە یاسادا، تاوان پێناسە کراوە.}

^{ئەویش بریتیە لەو کارانەی وا لە یاسادا تاوانی بۆ دیاری کراوە کە دیارە لە یاساد قەد نەهاتوە کە باس کردن لە مودلێکی سیاسی جگە لە پارێزگا بوونی ئێران تاوانە؟}

^{ئێستا مودولی دابەش کردنی جوغرافی-ئیداری لە ئێران پارێزگایە و ئەوە لە هیچ یاسایەکدا نەهاتوە کە هێڵی سوورە و کەس بۆی نیە بیگۆڕێت یا کەس بۆی نیە باسی گۆڕینی بکات و مودێلێکیتر بخرێتە بەر باس. لەوە گەڕین کە باسی خودموختاری بە هیچ جۆرێک تاوان نیە. با بینەوە سەر ئەوە کە بزانین خودموختاری چۆناوچۆنە و چۆن دەتوانێ مودلێکی باشتر لە ئێستا بێت؟}

^{هەمووتان دەزانن کە خودموختاری چۆناوچۆنە و ئەگەریش کەس نەزانێت ئەوە با سێرچێکی سادە بکات و تواو بەڵام با باسی ئەوە بکەین کە بۆ بێت بە خواستی سەرەکی و گشتگیر. من پێم وایە جەخت لە سەر مافی چارەنووس، هەم مافێکی ڕەوایە و هەم سیاسەتێکی دروستە.}

ئاكۆ محەممەد

^{تەنیا بەرژەوەندی گەلی كوردستان لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستاندا نییە، بەڵكو دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لەبەرژەوەندی سەقامگیری ناوچەكەدایە . یەكێك لەوانەی زۆر سوودمەند دەبێت لە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لە بەشە كوردستانیییەكەی عێراقدا ، توركیایە . دەوڵەتی كوردستان توركیا لە مەترسییەكی ستراتیژیی گەورە دووردەخاتەوە و، دەوڵەتێك كە دەتوانێت زۆر هاوبەرژەوەندبێت لەگەڵیدا، دروستدەبێت .}

^{دەوڵەتی كوردستان ئێستا جگە لە بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستان ، كۆمەڵێك بەرژەوەندی دیكە لەخۆیدا كۆدەكاتەوە . لەپێش هەموویانەوە دەركەوت ، كوردستان تاكە شوێنی جوگرافیبوو كە دەتوانرا بەئاسانی هاوپەیمانی دژە تیرۆر لەسەر زەویەكەی دابمەزرێت ، لە هەموو سووریا و عێراقدا شوێنێك نەبوو گونجاوبێت بۆ دروستبوونی ئەو هاوپەیمانەیە ،جگە لە كوردستان. ئەگەر كوردستان نەبووایە ئەو هاوپەیمانییە لە ئاسمانەوە نەدەكەوتە سەر زەوی . ئەو مەترسییەی تیرۆر ، بە دروستبوونی داعش دەستیپێنەكردووەو بە تێكشكاندنی داعشیش كۆتایی نایێت . لەوماوەیەشدا دەركەوت كە هەردوو حكومەتی عێراق و سووریا بەو پێكهاتەی ئێستایانەوە ، یارمەتیدەرنەبوون بۆ دروستبوونی ئەو هاوپەیمانییە نێودەوڵەتییە رۆژئاواییە لەسەر زەویەكەیان.}

ئاسۆ عه‌بدوللـه‌تیف

^{هیچ به‌قه‌د چه‌مكی ئازادی گرنگ نیه‌ بۆ مرۆڤ، ته‌نانه‌ت نان به‌بێ ئازادی جۆرێكه‌ له‌ ژه‌هر، سیستم و قه‌واره‌ش به‌بێ روانگه‌ی قوڵی دیموكراسی كاڵایه‌كی سیاسی به‌سه‌رچوه‌، بۆیه‌ دیموكراسی و ده‌ستاوده‌ستی ده‌سه‌ڵات ماكی حوكمڕانیه‌كی ته‌ندروسته‌ كه‌ ده‌توانرێت وه‌ك فۆرمێكی مه‌ده‌نی و فه‌زیله‌تێكی مرۆیی باڵا نوما بكرێت، لێره‌شه‌وه‌ ئازادی و خۆشگوزه‌رانی تاك ده‌سته‌به‌رده‌كات، هه‌موو ئه‌مانه‌ چوارچێوه‌ گشتیه‌كه‌ی له‌ ده‌وڵه‌تدا چێ ده‌بێت، لێره‌دا ئیشی ئه‌م وتاره‌ نیه‌ قسه‌ له‌سه‌ر ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ بكات كه‌ ئایا ده‌وڵه‌تێكی سته‌مكارو دیسپۆتیزمه‌ یان ده‌وڵه‌تێكی خۆشگوزه‌ران، چونكه‌ ئه‌گه‌ر ته‌نها ئه‌ڵمان وه‌ك نمونه‌یه‌كی ده‌وڵه‌ت وه‌ربگرین، هه‌ر سه‌رده‌می نازیزم بۆ خۆی جه‌للادخانه‌و كوانوی شه‌ڕو قه‌راسینه‌و مه‌قسه‌ڵه‌ی سه‌رپه‌راندن و هه‌ره‌شه‌ بوو له‌سه‌ر جیهان و سه‌رده‌مێكیش ئارام و خۆشگوزه‌ران و دیموكرات و پڕ به‌رهه‌م، لێ چونكه‌ چوارچێوه‌ گشتیه‌كه‌ی ده‌وڵه‌ت، وجودی هه‌یه‌ ده‌كرێت گه‌مه‌ به‌ سه‌رده‌مه‌كانه‌وه‌ بكرێت، بۆیه‌ هه‌رگیز ئه‌وه‌ راست نیه‌ هه‌ر له‌ ئێستاوه‌ پێناسه‌ی ده‌وڵه‌تی ئاینده‌ی كوردستان بكرێت وه‌ك تاریكترین و برسیترین ده‌وڵه‌ت كه‌ هێشتا سه‌ره‌تاكانی ده‌رنه‌كه‌وتوون.}

^{ئاریتما موحه‌ممه‌دی}

^{خه‌باتی نه‌ته‌وه‌ی كورد سه‌دان ساڵه‌ به‌ چه‌شن و شێوه‌ی جیاواز بۆ پێك هێنانی ده‌وڵه‌تی كوردستان له‌ گۆڕێدایه‌، ئه‌م گه‌له‌ له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه‌ و ته‌نانه‌ت به‌ به‌رده‌وام له‌ ڕه‌وتی مێژوودا له‌لایه‌ن زلهێزه‌كانی جیهانیشه‌وه‌ چه‌وسێنراوه‌ته‌وه‌ و سته‌می لێكراوه‌ و پشتگوێ خراوه‌.} كورد له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا كه‌ جوگرافیاكه‌ی شاخاوییه‌، به‌ڵام هه‌میشه‌ شۆڕشه‌كانی تووشی ڕۆخان بوونه‌ته‌وه‌ و بزووتنه‌وه‌كانی سه‌ركووت كراون‌، هندێكجار له‌لایه‌ن زلهێزه‌كانی جیهانییه‌وه‌ هه‌وڵی سه‌ركووتكردنی شۆڕشه‌كه‌ی دراوه‌ و هندێكجاریش له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ری كوردستانه‌وه‌ ئه‌م نه‌ته‌وه‌ خاوه‌ن مێژوو و خاوه‌ن شارستانییه‌ته‌ كۆمه‌ڵكووژ كراوه‌ و ڕێ له‌ پێشكه‌وتنه‌كانی گیردراوه‌.

^{كاتێك كه‌ شێخ مه‌حموودی نه‌مر دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تی كوردستانی له‌ به‌شێك له‌ باشووری كوردستان ڕاگه‌یاند، بریتانییه‌كان به‌كردار دژی وه‌ستانه‌وه‌ و ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان ڕۆخاند و فڕۆكی شه‌ڕكه‌ریشیان بۆ هه‌ڵستاند، واتا له‌و كاته‌شدا كه‌ داگیركه‌رانی كوردستان لاواز بوونه‌ و ده‌رفه‌تی ده‌وڵه‌تی كوردیی له‌ ئارادا بووه‌، كه‌چی ئه‌مجاره‌یان وڵاتێكی زلهێزی جیهان دژایه‌تی ده‌كات و ئیزن به‌ دامه‌زرانی ده‌وڵه‌تی كوردیی نادات.}