عادل باخەوان

^{له‌ کۆتاییه‌کانی سه‌ده‌ی بیسته‌وه‌، چه‌ند (ڕۆشنبیرێکی) نوێی ئیسلامیزمی ڕادیکاڵ له‌نێو کێڵگه‌ی جیهادیزمدا ده‌رده‌که‌ون و له‌سه‌ر ئاستی (تیۆلۆژیا) به‌شداریی چڕ له‌ بیناکردنه‌وه‌ و ڕوونکردنه‌وه‌ و پاشان ده‌قگرتنی نوێی ئایدۆلۆژیای جیهادیزمدا ده‌که‌ن. ئێمه‌ ده‌توانین، له‌نێو ئه‌م ڕۆشنبیرانه‌دا چوار فیگه‌ری کاریگه‌ر ده‌ستنیشان بکه‌ین: (ئه‌بو مه‌وحه‌مه‌دی مه‌قدیسی، ئه‌بو قه‌تاده‌ی فه‌له‌ستینی، ئه‌بو مه‌سعه‌بی سووری، ئه‌بو به‌سیری ته‌رتوسی). سیان له‌م (ڕۆشنبیره‌) نوێیانه‌، به‌شداریی جیهادی ئه‌فغانیان کردووه‌ و له‌نێو ئاگر و ئاسنی ئه‌و جه‌نگه‌ خوێناویه‌دا، سه‌ره‌تای گه‌نجێتیان ته‌واو کردووه‌. ته‌رتوسییش، که‌ له‌نێو ئه‌و ئاگره‌دا نه‌بووه‌، ڕاسته‌وخۆ به‌شداریی (جیهادێکی) دیکه‌ی کردووه‌ که‌ زۆر توندتر و خوێناویتر بووه‌ له‌وه‌ی ئه‌فغانستان: سووریای 1982، سووریای حافز ئه‌سه‌د و قه‌سابخانه‌که‌ی حه‌ما.}

^{واته‌ یه‌که‌م ڕه‌گه‌ز که‌ ئه‌م نه‌وه‌ نوێیه‌ ڕۆشنبیره‌ی جیهادیزم کۆ ده‌کاته‌وه‌، گوزه‌رکردنی وه‌رزی یه‌که‌می لاوێتیانه‌ له‌نێو جیهادیزمی ڕادیکاڵدا و په‌روه‌رده‌بوونیانه‌ له‌نێو پانتایی خوێندا. ڕه‌گه‌زی دووهه‌میش بریتییه‌ له‌وه‌ی له‌وه‌ی که‌ جگه‌ له‌ مه‌قدیسی، ئه‌م رۆشنبیرانه‌، به‌شێکی دیکه‌ی گرنگی ژیانیان له‌ ئه‌وروپا به‌سه‌ر بردووه‌ و پێکه‌وه‌ به‌شدارییان کردووه‌ له‌ دروستکردنی ئه‌و نیشتمانه‌ نوێیه‌ی جیهادیسته‌کان که‌ دواتر به‌ (له‌نده‌نستان) ناوبانگی ده‌رکرد. له‌نێوان 1993 و 2001 دا، مونه‌زیره‌کانی (تیۆریسیان) له‌نده‌نستان، چه‌ندین تێزی وردیان له‌سه‌ر سه‌له‌فیزمی جیهادی به‌رهه‌مهێناوه‌ و به‌ئاشکرا، له‌نێو دڵی پایته‌ختی به‌ریتانیاوه‌، پشتیوانیی خۆیان}

رەزا شوان 

^{لە رۆژی هەینی (٢١/ ١٠/ ٢٠١٦) داعشی تیرۆریست و بێڕەوشت و دۆڕاو، بۆ جارێکی تر خۆیان تاقیکردەوە، کۆمەڵێک چەکدار و خۆکوژی داعش کە زیاتر لە سەد چەکدار و خۆکوژ دەبوون، جگە لە چەند شانەیەکی نووستوویان لە نێو گەڕەکە عەرەبییەکانی ناو کەرکوک، بە چاوساغی و یارمەتی عەرەبە هاوردە ناڕەسەنەکانی ناو شاری کەرکوک، لە چەند لایەکەوە هێڕشیان کردە سەر شاری کەرکوکی کوردستانی و، ناوەندی قەزای (دوبـز)ی سەر بە پارێزگای کەرکوک، کە زۆربەی زۆری دانیشتوانەکەی کوردن، خۆیان لە ناو چەند ئوتێل و دایرە و باڵەخانەیەکدا قایم کرد و، بە چەکی قەناس و رەشاش و دۆشکە، تەقەیان لە پۆلییس و لە هێزە ئەمنییەکانی کەرکوک و، لە خەڵکی دەکرد.. نیازیان وابوو کە هەموو بارەگاکانی پارتە کوردییەکان و بنکەکانی پۆلیس و ئاسایش و پاراستن لە کەرکوکدا، بکەنە ئامانج و داگیریان بکەن و بیان تەقێننەوە.. بەڵام هەموو هێزە ئەمنییە کوردیەکان و پۆلیس و ژمارەیەکی زۆری خۆبەخشی کوردمان لە ناو شاری کەرکوکدا، لە هەموو لایەکەوە، بێ ئەوەی سڵ لە مردن بکەنەوە، پەلاماری ئەو بینایانە و ئەو گەڕەکانەیان دا، کە داعشەکان خۆیان لێ حەشاردابوون، شەڕەکە رۆژێکی تەوای خایاند و، بە کوشتنی زیاتر لە پەنجا لەو تیرۆریستە داعشە هەڵخەڵەتاوانە کۆتایی هات، کە بەشێکی زۆری کەلاکەکانیان لێیان بە جێماون و بۆگەنیان کردوون..}

د. عرفان مستەفا   

بۆ شیكردنەوەی ئەم دۆخەی ئێستای هەرێمی کوردستان، لەراستیدا دەبێ لەدەرەوەی ململانێی ئەو دوو بەرەیە قسە بكەین كە ئێستا دروستبووە، ئەمە ئەوە نییە لەپڕ دروست بوبێت، خەریكە ئێستا وەك دوو بەرەی جیاواز ئاشكرا دەبن و شكڵ دەگرن، بەڵام ریشەی ئەم دوو بەرەیە كۆنترەو بەكۆمەڵێك قۆناغدا تێپەڕیوە.

^{ئەم دوو بەرەیە دەكرێ وا ناویان بێنم یەكێكیان ناو بنێم "بەرەی حكومەتخواز" لەگەڵ "بەرەی دەوڵەتخواز".
بەرەی حكومەتخواز ئەو بەرەیەیە كە پێیوایە دەبێ حكومەت بە باشی دابمەزرێت ‌و ئیشوكارەكانی راپەڕێنێ‌و پێداویستی هاوڵاتیان جێبەجێ بكات، ئینجا بیر لەوە بكاتەوە ببێت بەدەوڵەت یان بكرێت بەدەوڵەت ‌و بیر لەو چوارچێوە سیاسیە بكاتەوە كە لەدەرەوە خۆی پێ جیا دەكاتەوە، یانی بیر لەسەربەخۆیی بكاتەوە وەك یەكەیەكی سیاسی نیودەوڵەتی.}

^{بەرەكەی تریش كە بەرەی دەوڵەتخوازە، پێیوایە حكومەت گرنگ نییە، ئەوەی گرنگە بەر لەهەموو شتێك، ئەوەیە كە ئێمە سنورێكی سیاسی بەناوی دەوڵەت دروستبكەین بۆئەوەی سەربەخۆ بین‌و نەبەسترێینەوە بەهیچ دەوڵەتێكەوەو بونێكی سەربەخۆمان هەبێت.} ئەم دوو بەرەیە هەریەكە بەڵگەی خۆی هەیە بۆ بەرگریكردن لە وتارەكەی، ئەوەی حكومەتخوازە گوتارەكە ئاوایە كە گرنگی بە بژێوی‌و ژیانی خەڵك‌و خۆشگوزەرانی خەڵك دەدات، بەڵام ئەوەی كە دەوڵەتخوازە، بیر لەوە دەكاتەوە چۆن ماڵەكەی جیابكاتەوە لەماڵی ئەوانیتر "غەیرەكان".

فه‌رید زامدار

^{هه‌ر له‌ سه‌رده‌مه‌ زووه‌كانى په‌یدابوون و له‌دایكبوونى مرۆڤ و ده‌ستپێكردنى ژیان و نه‌بوونى هیچ پێوه‌رێك له‌ چه‌مكه‌كانى ژیارى و پێناسه‌یه‌كی ىسه‌ره‌تایی بۆ مێژوو، مرۆڤه‌كان زۆر به‌ ئاسایی له‌ كۆمه‌ڵگاى بچووك بچووكدا له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا ژیاون و مانایه‌كى تایبه‌تمه‌ندانه‌ى زۆر ساده‌ و ساكاریان به‌ ژیان به‌خشیوه‌، بێ ئه‌وه‌ى هیچ شتێك له‌ چه‌مكه‌ سیاسییه‌كان بزانن، خۆڕسكانه‌ ژیان و گوزه‌رانى خۆیان له‌گه‌ڵ بوون و سروشت و ژینگه‌ى خۆیان ڕێكخستووه‌. ئه‌و ده‌مانه‌ نه‌ (ئایین) هه‌بووه‌ و نه‌ كارگه‌ و چه‌وسانه‌وه‌ى چینایه‌تى و نه‌ خاوه‌ن موڵك و ئه‌ملاك و ده‌ره‌به‌گایه‌تى هه‌بووه‌، واته‌ مرۆڤ له‌وپه‌ڕى ئازادى و سه‌ربه‌خۆییدا ژیاوه‌ و له‌گه‌ڵ حه‌تمییه‌كانى بوون و گه‌ردوون و سروشت و ژینگه‌كه‌ى خۆى تێكه‌ڵ بووه‌. مرۆڤایه‌تى ئه‌و ده‌مانه‌ زۆر به‌ به‌خته‌وه‌رى و ئازادانه‌ و به‌ پێویستیى مرۆڤانه‌ى خۆى ژیاوه‌ و گوزه‌رانى كردووه‌، تا گه‌یشتن به‌ قۆناغه‌كانى په‌یدابوونى (ئایینه‌كان) و پابه‌ندكردنى مرۆڤ به‌ جیهانێكى نادیار و پیرۆزكردنى هێزه‌ غه‌یبییه‌كان، تا ده‌گاته‌ قۆناغه‌كانى سیاسه‌ت و ده‌ستوه‌ردان له‌ ئازادییه‌كانى مرۆڤ و سه‌پاندنى بڕوادارى و به‌كۆیله‌كردنیان. ئیتر له‌و ڕۆژه‌وه‌ مرۆڤ له‌ بچووكترین مافه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانى شایسته‌ به‌ خۆى بێبه‌ش كراوه‌، تا گه‌یشتن به‌ قۆناغى ڕۆشنگه‌رى له‌ سه‌ده‌كانى ناوه‌ڕاستدا له‌ ئه‌وروپا و جارێكى تر مرۆڤ به‌هۆش خۆى هاته‌وه‌ و كه‌وته‌ ململانێ و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ى هێزه‌ خۆسه‌پێنه‌ره‌كان، به‌تایبه‌تى هێزه‌ ئایینییه‌كان و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ى كۆمه‌ڵگه‌ى ئه‌وروپایی له‌و ته‌نگه‌ژه‌ و قه‌یرانه‌ دروستكراوانه‌دا،}

عومەر عەلی غەفور

^{1- دیارده‌ى به‌كۆیله‌كردن}

^{یه‌كێك له‌ كاره‌ نامۆ و نامرۆڤانه‌كانى داعش كه‌ مرۆڤایه‌تیى حه‌په‌ساند و داعش وه‌ك نوێكردنه‌وه‌ى نه‌ریتێكى ره‌سه‌نى ئیسلامى شانازیى پێوه‌ ده‌كرد، دیارده‌ى به‌كۆیله‌كردنى ئافره‌تانى ئێزدى بوو، كه‌ وه‌ك سه‌بایا بردنى و كردنیه‌ كه‌نیزه‌ك و به‌سه‌ر میر و چه‌كدارانیدا به‌خشینه‌وه‌ یان له‌ بازاڕى كۆیله‌فرۆشیدا فرۆشتنى. ئه‌م به‌كۆیله‌كردنه‌ بوختانێك نییه‌ بۆ داعش هه‌ڵبه‌سترابێ، به‌ڵكو خۆیان له‌ بڵاوكراوه‌ و گرته‌ ڤیدیۆییه‌كانیاندا به‌شانازییه‌وه‌ باسى ده‌كه‌ن.}

^{ئه‌م ره‌فتاره‌ كه‌ له‌لایه‌ن ناوه‌نده‌ ئایینییه‌ ئیسلامیه‌كانیشه‌وه‌ سه‌ركۆنه‌ كراوه‌ له‌و رووه‌وه‌ كۆیلایه‌تى نه‌ماوه‌ و هیچ پاساوێك بۆ زیندووكردنه‌وه‌ى نییه‌ له‌كاتێكدا ئیسلام كاتى خۆى هه‌وڵى نه‌هێشتنى داوه‌، داعش به‌ پشتبه‌ستن به‌ ده‌ق و مێژوو كردوویه‌تى، كه‌ پێى وایه‌ كۆیلایه‌تى له‌ ئیسلامدا حه‌رام نه‌كراوه‌، بگره‌ رێگه‌پێدراوه‌ و ئه‌میر بۆى هه‌یه‌ دیله‌كانى جه‌نگ بگاته‌ كۆیله‌، كه‌ له‌و باره‌دا ئافره‌ته‌كانیان وه‌ك جاریه‌ به‌سه‌ر (موجاهیدان)دا دابه‌ش ده‌كرێن و هه‌ر عه‌قد و نیكاحێكى پێشوویان به‌تاڵ ده‌بێته‌وه‌.}

^{به‌كۆیله‌كردن له‌ ئیسلامدا چۆنه‌؟}

^{چەکدارانی داعش خۆیان بۆ شەڕی موسڵ ئامادە دەکەن و پێش دەستپێکی هێرشی هێزەکان بۆ سەر شارەکە چەند هەنگاوێکیان گرتووەتەبەر، داعش بەشێکی زیندانییەکانی ئازادکردوون و بۆ شەڕ ئامادەیان دەکات، ئاگریشی لە خەندەقە پڕ نەوتەكان بەرداوە.} بەپێی گوتەی چەند دانیشتووێکی نێو موسڵ بۆ میدیا ئەمریکییەکان، داعش بڕیاری داوە چەکدارە بریندارەکانی بۆ رەققە بگوازێتەوە، ئەمەش بۆ ئەوەی بتوانێ لە شەڕی موسڵ شەڕی هێزەکان بکات و سەرقاڵی بریندارەکانی نەبێت.

^{چەكدارە زیندانیكراوەكان ئازاد دەكات}

^{دانیشتووێکی موسڵ رایگەیاندووە "داعش دەستی بە ئازادکردنی ئەو چەکدارانەی كردووە كە پێشتر بە تاوانی سووک زیندانیکرابوون". بەگوتەی ئەو دانیشتووەی موسڵ، پێشتر دەیان چەکداری داعش لەسەر جگەرەکێشان، نەهێشتنەوەی ریش و شێوازی جلوبەرگیان لەلایەن رێکخراوەکە زیندانیکرابوون، بەڵام وەك ئامادەکاری بۆ شەڕی موسڵ داعش ئەو ئەندامانەی خۆی ئازادکردوون.}

ئه‌كره‌م ئێدلبی

^{ئازادی و سه‌ربه‌خۆیی نه‌ته‌وه‌ زیندووه‌كان حه‌تمییه‌تی مێژووییه‌، وه‌ك هیگل، فه‌یله‌سوفی سیاسیی ئه‌ڵمانی گوته‌نی "سه‌ربه‌ستیی نه‌ته‌وه‌كان رێڕه‌وی خودایه‌ له‌ مێژوودا". گه‌لی كوردیش وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی زیندوو و ره‌سه‌ن له‌ رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و گه‌وره‌ترین نه‌ته‌وه‌ی بێ ده‌وڵه‌ت له‌ جیهان، كه‌ ده‌یان ساڵه‌ له‌ شۆڕش و خه‌باتدایه‌ له‌پێناو به‌دیهێنانی كیانێكی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌وڵه‌تێكی سه‌قامگیر و خاوه‌ن سه‌روه‌ری، له‌م حه‌تمییه‌ته‌ به‌ده‌ر نییه‌. وه‌ك ئێستا باسوخواسی ده‌وڵه‌تی كوردی بووه‌ته‌ باسی هه‌ره‌ گرنگی ناوه‌نده‌كانی دروستكردنی بڕیار‌ له‌ وڵاتانی رۆژئاوا به‌گشتی و ئه‌مه‌ریكا به‌تایبه‌تى، هه‌روه‌ك ده‌بینین هه‌ردوو ركابه‌ری كۆماری و دیموكراته‌كان له‌ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌مه‌ریكا كێبڕكێ له‌سه‌ر پشتیوانیی دروستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردیدا ده‌كه‌ن.}

^{له‌م چوارچێوه‌یه‌دا، له‌ دیبه‌یتێكدا هه‌ریه‌ك له‌ ریچارد هاس، سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا و هێنری كسینجه‌ر، سیاسه‌توان و وه‌زیری پێشووتری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا له‌ واشنتۆن، به‌ پێویستیان زانی كه‌ ئیداره‌ی ئه‌مه‌ریكا كار له‌سه‌ر پرۆژه‌ی دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی به‌هێز و سه‌قامگیر بۆ كورد له‌ ‌رۆژئاوا و باشووری كوردستاندا بكات، كه‌ سنووره‌كه‌ی تا ده‌ریای سپییی ناوه‌ڕاست درێژ ده‌بێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌به‌ر چه‌ند هۆكارێك:}

پەیڕەو ئەنوەر

^{پێشەکی:
چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی}

^{دەوڵەتی نەتەوەیی وەک یەکەیەکی سیاسی و سەربەخۆ دەرھاوێشتە و لەدایکبووی دونیای مۆدێرنیتەیە، دەوڵەت بەو فۆڕمەی ئێستا کەرەستەیەکی مۆدێرنی رێکخستنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری و بەرھەمی دروستبوونی سیستمی نێودەوڵەتی و ڕێکخستنی نێودەوڵەتییە، مەسەلەی دەوڵەت دەمانباتەوە بۆ قسەکردن لەسەر(سەروەری، سنور، شوناسی سیاسی، شوناسی تاک و تێپەڕنامە/پاسپۆڕت)، لەڕووی مێژووییەوە (دەوڵەتی نەتەوەیی) وەک چەمک دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ڕێککەوتننامەی(وێستفێڵیا)بۆ ئاشتی و دەوڵەتی وەک نوێترین کارخانەی رێکخستنەوە و دیسپلینکردنی سیاسی خستە ناو کایەی سیاسەتەوە.}

^{دەوڵەت لەواتا بەرفراوانەکەیدا بریتییە لە کۆمەڵگەیەک کە دەسەڵاتی سیاسی بەپێی(دەستوور)دیاریکراوە و رێکخراوە، لەواتا بەرتەسکەکەیدا دەوڵەت بریتییە لە دەسەڵاتێک کەنمایندەی کۆمەڵگەیەک دەکات، دەوڵەت واتای کۆمەڵێک رێکخراوی بەڕێوەبەرییە کە دەسەڵاتی بەڕێوەبەری کۆمەڵگەیان پێ سپێردراوە و بە کۆمەڵێک ئۆرگانی جیاواز جیاوازەوە کاردەکات، وەک دەسەڵاتی یاسادانان/پەرلەمان، دەسەڵاتی جێبەجێکردن/‌حکومەت، دەسەڵاتی دادوەری، دەزگای بیرۆکراتی و پۆلیس و دەزگای ئاسایش.}

^{كۆنگرێسی كۆمه‌ڵه‌ كوردییه‌كانی وڵاتانی سۆڤیه‌تی كۆن، له‌ راگه‌یه‌ندراوێكدا، له‌ژێر درووشمی (یەک ئاڵا، یەک نەتەوە،و یەک دەوڵەت) دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌كه‌یان راگه‌یاند و رۆژی راگه‌یاندنه‌كه‌ی كۆنگرێسه‌كه‌ش، به‌ رۆژێكی مێژووی وه‌سف ده‌كه‌ن.} به‌ گوێره‌ی راگه‌یه‌ندراوی كۆتایی كۆنگرێسه‌كه‌ش، له‌ كۆبوونه‌وه‌كه‌یان خاڵه‌كانی (دیکڵارەیشنی کۆنگرێسی کۆمەڵە کوردیەکان، پرۆژەی دەستووری کۆنگریسی کەمەڵە کوردیەکان) كردووه‌.

^{هه‌ له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی (بەرێوەبەر و سەرۆکی کۆنگریسی کۆمەڵە کوردیەکان، سکرتاریەتی کۆنگریسی کۆمەڵە کوردیەکان)، رێككه‌وتوون و بۆ خوولی یه‌كه‌میش، دکتۆرو پرۆفیسۆری ئەکادیمی راوێژکاری سەرۆکی کازاخستان بۆ کاروباری کوردان کنیاز ئیبراهیمۆڤیچ، ده‌بێته‌ سه‌رۆك و 11 كه‌سی دیكه‌ش به‌ ئه‌ندامی كۆنگرێسه‌كه‌ دیاریكران.}

^{راگه‌یه‌ندراوی كۆتایی كۆنگرێسه‌كه‌:}

^{بەلاغی کۆتای کۆنگرێسی کۆمەڵە کوردیەکانی ووڵاتانی سۆڤیەتی کۆن (کوردستانی سور)}

هێمن عەبدوڵڵا

^{گوتەبێژی حەشدی شەعبی هۆشدارییەكی سەرنجڕاكێشی داوەتە توركیا: "لە هەر شوێنێك لە موسڵ تووشی هێزە توركییەكان ببین، وەك داعش مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین". لێدوانەكە بۆیە سەرنجڕاكێشە، چونكە هەم حەشدی شەعبی و هەم سوپای توركیاش ناڕەزاییان هەیە لەسەر بەشداریكردنیان لە شەڕەكەدا، كەچی شیر و تیر لەیەكدی دەسوون. هەولێر و بەغدا و هاوپەیمانانیش دەڵێن هۆكاری دواكەوتنی ئۆپەراسیۆنەكە لەسەر ئەوەیە رێككەوتن نەكراوە بۆ قۆناغی پاش داعش كە كێ بەشداری بكات و دوای ئەوە چۆن بەڕێوەببرێت، بەڵام هەرواش وێنەی موسڵی پاش داعش وردە وردە خەریكە زەلال دەبێت. وێنەی شارێك كە وەك حەلەبی لێدێت و هەر كۆڵانێكی دەكەوێتە دەست هێزێكی ئیقلیمی.}

^{موسڵ بووەتە كێكێك كە بۆ هەریەكە لە بەشداربووانی ئۆپەراسیۆنە چاوەڕوانكراوەكە تامێكی جیاوازی هەیە. بۆ عەبادی و حكومەتی عێراق، چوونەوەی سوپای عێراق بۆ نێو موسڵ كڕینەوەی شكۆیەكی لەدەستچووە كە مالیكی-ی ركابەری عەبادی سەبەبكاری بوو. بۆ كوردستان تامی ئۆپەراسیۆنەكە لەوەدایە دۆزی ناوچە كوردستانییە ناكۆكی لەسەرەكان، كە تا بەر لە هاتنی داعش گرێكوێرەیەكی گەورە بوو و زۆرمان وامان دانابوو كە ئیدی دۆڕاندوومانە لەو دۆزەدا، ئاسانتر چارەسەر دەبێت.}