دەوڵەتی باشوری کوردستان و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەکە

پەیڕەو ئەنوەر

^{پێشەکی:}
^{چەمکی دەوڵەتی نەتەوەیی}

^{دەوڵەتی نەتەوەیی وەک یەکەیەکی سیاسی و سەربەخۆ دەرھاوێشتە و لەدایکبووی دونیای مۆدێرنیتەیە، دەوڵەت بەو فۆڕمەی ئێستا کەرەستەیەکی مۆدێرنی رێکخستنی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری و بەرھەمی دروستبوونی سیستمی نێودەوڵەتی و ڕێکخستنی نێودەوڵەتییە، مەسەلەی دەوڵەت دەمانباتەوە بۆ قسەکردن لەسەر(سەروەری، سنور، شوناسی سیاسی، شوناسی تاک و تێپەڕنامە/پاسپۆڕت)، لەڕووی مێژووییەوە (دەوڵەتی نەتەوەیی) وەک چەمک دەمانگەڕێنێتەوە بۆ ڕێککەوتننامەی(وێستفێڵیا)بۆ ئاشتی و دەوڵەتی وەک نوێترین کارخانەی رێکخستنەوە و دیسپلینکردنی سیاسی خستە ناو کایەی سیاسەتەوە.}

^{دەوڵەت لەواتا بەرفراوانەکەیدا بریتییە لە کۆمەڵگەیەک کە دەسەڵاتی سیاسی بەپێی(دەستوور)دیاریکراوە و رێکخراوە، لەواتا بەرتەسکەکەیدا دەوڵەت بریتییە لە دەسەڵاتێک کەنمایندەی کۆمەڵگەیەک دەکات، دەوڵەت واتای کۆمەڵێک رێکخراوی بەڕێوەبەرییە کە دەسەڵاتی بەڕێوەبەری کۆمەڵگەیان پێ سپێردراوە و بە کۆمەڵێک ئۆرگانی جیاواز جیاوازەوە کاردەکات، وەک دەسەڵاتی یاسادانان/پەرلەمان، دەسەڵاتی جێبەجێکردن/‌حکومەت، دەسەڵاتی دادوەری، دەزگای بیرۆکراتی و پۆلیس و دەزگای ئاسایش.}

^{دەوڵەت بەگشتی چوار کۆڵەگەی سەرەکی ھەیە(خاک، گەل، دەسەڵاتی سیاسی-حکومەت و دانپیانانی نێودەوڵەتی) و لەرێگەی ئەم کۆڵەگانەوە وەک یەکەیەکی سیاسی دەناسرێت و دەبێتە ئەندامێک لە تۆڕی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.}

^{ریفراندم و ڕاپرسی وەک میکانیزمێک بۆ دروستبوونی دەوڵەت}

^{ڕیفراندۆم/ڕاپرسی}
^{بریتییە لە پرسپێکردن بەڕای گشتی وڵات سەبارەت بە بابەت و پرسێکی تایبەتی و دیاریکراو بەمەبەستی ئەوەی ھاوڵاتیان بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ دەنگ بەو بابەتەبدەن و بەشداربن لە پڕۆسەی دروستکردنی بڕیار لەوڵاتەکەیاندا.}

^{دیاریکردنی چارەنووس مافێکی سروشتی ھەر نەتەوەیەکە پاڵپشت بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان و رێککەوتننامەو پەیماننامە جیھانییەکان، ھەر لە ڕاگەیاندنە چواردە خاڵییەکەی(ویدرۆ ویڵسن)سەرۆکی پێشووی ئەمێریکا تا بەیاننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و بڕیار و ڕێنماییەکانی ھەریەک لە کۆمەڵەی گشتی و ئەنجوومەنی ئاسایش.}

^{کۆمەڵێک نموونەی زیندوو ھەن کە لەرێگەی پڕۆسەی ڕیفراندۆم و پرسکردن بەگەلەوە بڕیاریان لەچارەنوسی خۆیانداوە ھەرلە نموونەی بۆسنە و ھەرسک تا تەیموری خۆرھەڵات و مۆنتینیگرۆ و کۆسۆڤۆ و باشوری سودان.}

^{ڕەگەزەکانی دروستبوونی دەوڵەت لەباشووری کوردستاندا}

^{دۆخی عیراق بەگشتی و جوگرافیای سوننە و ناوچە سوننییەکان بەتایبەتی ڕووبەڕووی دۆخێکی تایبەت و ئاڵۆزی و کێشەی گەورە بۆوە لەدوای ٢٠٠٣دا، داعش(دەوڵەتی ئیسلامی)توانی سود لەو دۆخ و ستاتۆیە وەربگرێت و سنوری عیراق ببڕێت و بەشێک لەباکوور و خۆرئاوای عیراق کۆنتڕۆڵ بکەن. بەتایبەت زۆرینەی ناوچەکانی ھەریەک لە پارێزگای(موسڵ، ئەنبار، سەلاحەددین و دیالە). دواتر چاڵاکییەکانی ئەم گڕوپە ناوچەکانی تری عیراق و ناوچە کوردستانییە دابڕێندراوەکانیشی گرتەوە، بەدیاریکراویش (کەرکوک) لەئاکامدا شکان و پاشەکشێی ھێزەکانی عیراقی لێکەوتەوە و لەبەرامبەریشدا ھێزەکانی پێشمەرگە شوێنیان گرتنەوە و سەرۆکی ھەرێمی کوردستانیش ڕایگەیاند کە کورد دوای ١٠ ساڵ لە چاوەڕوانی جێبەجێکردنی دەستوور و گەڕاندنەوەی ناوچە دابڕێندراوەکان، بە(دیفاکتۆ/ئەمری واقیع)ئەم ناوچانە گەڕانەوە سەر ھەرێمی کوردستان. ئەم دۆخ و ستاتۆیە سیاسییە نوێیە کۆمەڵێک بژاردە و سیناریۆی تازەی ھێنایە پێشەوە لەمەسەلەی دووبارە ڕێکخستنەوەی عیراق و دووبارە بەڕێوەبردنی وەک یەکەیەکی سیاسی، داڕشتنەوەی عیراق و دەستکاریکردنی نەخشە و مەسەلەی سنور و دابەشکردنی دەسەڵات و شێوازی پەیوەندییەکانیان. لەعیراقدا سێ ئەکتەری گەورە و سەرەکی ھەن کە ڕۆڵی سیاسی گەورە دەبینن لە دەستکاریکردنی نەخشەی سیاسی عیراق و لەئەگەری بەھێزکردن و لاوازکردن و ھەڵوەشاندنەوەی عێراق، کورد ھاوشانی شیعە و سوننە، ئەکتەرێکی سەرەکی و پایەیەکی سەرەکییە لە گۆڕان و دیاریکردنی شێوە و پێکھاتەی دەوڵەتی عیراق.}

^{سیناریۆکان بۆ دۆخی داھاتوی عێراق و ھەرێمی کوردستان}

^{دۆخی ئێستای عیراق و ناوچە کوردستانییە دابڕێندراوەکان رێگاخۆشکەرە بۆ پێشبینی و تاوتوێکردنی چەند بژاردە و ئەگەرێک بۆ حکومەتی ھەرێم بۆ کارکردن و نەخشەرێژکردنی ستڕاتیژییەت و سیاسەتی خۆی لەناوچەکەدا. بەمەش ڕووبەڕووی کۆمەڵێک سینارۆی جیاواز جیاواز دەبینەوە:}

^{یەکەم: سیناریۆی بەفیدڕالێبوونی ڕاستەقینەی عێراق}

^{ئەم سیناریۆیە پێی وایە کە مانەوەی عیراق بەکۆمەڵێک کێشەی سیاسی، ئابوری و مەزھەبی گەورەوە، عیراق بەرەو دابەشبوون دەبات لەچوارچێوەی دەوڵەتێکی فیدڕاڵ لەڕووی سیاسی و جوگرافییەوە و ھەرێمی تر و ناوچەی سیاسی-مەزھەبی تر بۆ سوننەکان لە بەشێکی خۆرئاوای باکوری عیراق و ناوچە و ھەرێمێکی شیعیش لەباشوور و ناوەڕاستی عیراق دروست دەکات. بەمجۆرە سنوری فیدڕاڵی عیراق فراوانتردەبێت و ھەریەک لەم دوو ھەرێمەی کەدروست دەبێت(ھەرێمی سوننی و شیعی)ھاوشانی ھەرێمی کوردستان دەبنە خاوەنی دەسەڵات و پەیکەری کارگێڕی تایبەت بەخۆیان، بەڵام لە چوارچێوەی سنور و سەروەری عیراقدا دەمێننەوە ھاوبەش دەبن. بەغداش وەک پایتەخت و سەنتەری دەسەڵات و ناوەندی دەسەڵاتی فیدڕاڵی لە عیراقد بەھاوبەشی بەڕێوەدەبرێت و نمایندەی دەوڵەتێکی ھاوبەشی فیدڕاڵی بەھەموو پێکھاتەو لایەنە جیاوازەکانەوە دەکات.}

^{ئەم سیناریۆیە بژاردەیەکی کراوەیە بۆ ڕزگارکردنی عیراق لەو دۆخەی کە ئێستا تێیکەوتووە، بەڵام شیعە و سوننە سودمەندی سەرەکی دەبن و باشتر خۆیان تێدا ڕێکدەخەنەوە و سروشتی ململانێکانیشیان گۆڕانی بەسەردادێت، بەتایبەت ئەگەر ھەردوولا ببن بە خاوەنی ھێزی چەکداری رێکخراو و سەرچاوەی سامانی سروشتی، دەبن بەبەشێک لە ململانێی ھەرێمی و پڕۆژەی وڵاتانی ھەرێمی باشتر و کراوەتر لەعیراقدا ئامادەگی دەبێت.}

^{دووەم: سیناریۆی سەربەخۆیی ھەرێمی کوردستان}

^{دیارترین سیناریۆ دوای ڕووداوەکانی موسڵ و باڵادەستبوون بەسەر زۆرێک لە ناوچە دابڕێندراوەکان و جێگیرکردنی ھێزی پیشمەرگە تیایاندا، بریتییە لە بیرکردنەوە بۆ ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی. ھەر ئەمەش وای لە سەرۆکایەتی ھەرێم کرد کە بەڕاشکاوی باس لە ڕاگەیاندنی سەربەخۆبوونی ھەرێمی کوردستان و ئەنجامدانی رێفراندۆم و جێبەجێکردنی ماددەی(١٤٠)ی دەستوور بکەن.}

^{لەھەرێمی کوردستاندا کۆمەڵێک ھێما و تایبەتمەندی گەشەسەندنی سیاسی، ئابوری و دبلۆماسی بوونی ھەیە وەک(مەسەلەی ئاسایش و ئارامی و دامەزراوەی سەربازی، کەرتی وەبەرھێنان و کرانەوە بەڕووی دەرەوە و جیھانی دەرەوە و دروستکردنی پەیوەدنییەکانی دەرەوە و کونسڵخانە و کۆمپانیا بیانییەکان) سەرەڕای ھەموو کەم و کوڕی و کەلێن و گەندەڵی و لایەنە نەرێنییەکانی، دەکرێت سوود لەو دۆخ و ستاتۆ تازەیە وەربگیردرێت، سوود لە گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و ئەودەرفەتەی کە ھاتۆتەپێشەوە وەربگرێت لەدووبارە دەستکاریکردنەوەی سنورەکان و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی و دروستکردنی ڕۆڵی سیاسی بۆ خۆی، سنورە نێودەوڵەتییەکان بەئاسانی دەستکاری ناکرێن مەگەر لەکاتی قەیران و تەنگەژە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان نەبێت، کورد لەئێستادا دەتوانێت سوود لە گرژی و ئاڵۆزییەکان ببینێت و ڕۆڵی ھەبێت لە دروستکردنی بڕیار لە ناوچەکەدا و وەبەرھێنانی سیاسی تێدابکات، بەتایبەت لەدونیای سیاسی تازەدا بکەرە-نادەوڵەتییەکان/نەن- ستەیت ئەکتەرسی وەک ھەرێمی کوردستان ڕۆڵی ھاوشێوەی بکەرە-دەوڵەتییەکان دەبێت لە دروستکردنی بڕیاردا. لەلایەکی ترەوە ھەرێمی کوردستان بەبۆنەی جەنگی ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ داعش(دەوڵەتی ئیسلامی)، تۆرێکی فراوانی دبلۆماسی بۆخۆی دروستکردووە و سەرنجی زۆربەی ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکانی بۆخۆی ڕاکێشاوە و چۆتە سەرنەخشەی دبلۆماسی جیھانی، ئەمانە خاڵی دەرەکی بەھێز و کاریگەرن لە دروستبوونی دەوڵەت و دەکرێت دەستەبژێری سیاسی کورد وەبەرھێنانی سیاسی، دبلۆماسی و سەربازی گەورەی تێدابکات و مێژووییەکی تازەی پێ دروستبکات.}

^{داڕشتنەوەی ناوچەکە و دۆخی ئێستای ناوچەکە چەندە یارمەتیدەرە بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی؟}

^{خۆرھەڵاتی ناوەڕاست و سوریا وعیراق چیتر وەک خۆیان نامێننەوە، چیتر یەکەیەکی سیاسی پتەو و بەھێز و جێگیرنابن، چیتر سنورەکانیان سنوری تاھەتایی و نەخشە سیاسییەکانیان نەخشەی سیاسی تاھەتایی نابن چونکە دیزاینکردنی ئەم سنورانە ھەڵقوڵاو و دەرھاوێشتەی بیرکردنەوەی سیاسی خەڵکی ناوچەکە و خواستی دەستەبژێری سیاسی ناوچەکە نییە، سیستمی سیاسی نێودەوڵەتی بەردەوام لەگۆڕان و داڕشتنەوەدایە، بەردەوام سروشتی ململانێ و ئاستی ھاوکاری و ھەماھەنگی ئەکتەرەکان لەگۆڕاندایە و بەردەوام بنەما و پڕەنسیپی نوێ دێنەکایەوە و دروستدەبن.}

^{لەمیانەی دروستبوونی ھەر سیستمێکی سیاسی نێودەوڵەتی و ھەر ململانێیەکی نێوان زلھێزەکان، دۆخێک دێتەکایەوە، بەشێک لە ئەکتەرەکان لێی سودمەنددەبن و دەرفەتی گەورە و دەرگای گەورەیان بۆ دەکاتەوە، ململانێکانی ئەمڕۆ زیاتر ھێما و ئاماژەن بۆ دووبارە ھەڵوەشاندنەوەی نەخشە و جوگرافیایەکی سیاسی کە دۆخێکی تایبەتی نێودەوڵەتی بەرێگەی چەند بکەرێکی سیاسی لەرێگەی ڕێککەوتننامەیەکی وەک(سایکس-پیکۆ)ەوە دروستی کردووە، ئەمڕۆ لەھەموو کات زیاتر ئەم نەخشەیە گریمانەی لەبەریەکھەڵوەشاندنەوە و تێکشکانی لێدەکرێت، کورد ھەروەک چۆن بەھۆی ئەم ڕێککەوتننامە و تێکەولێکە سیاسییەوە لەمافە ڕەواکانی خۆی بێ بەشکرا و خرایە دەرەوەی تێکەولێکە سیاسییەکە، دەکرێت بەھۆی ھەڵوەشاندنەوەی ئەم رێککەوتننامەیە جارێکی تر دەست بۆ مافەکانی خۆی بەرێت و بەدەستی بێنێت، ھەڵوەشاندنەوەی سایکس-پیکۆ یەکێکە لە دەرفەتە ھەرە گەورەکان بۆ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی و نەخشاندنەوەی سنورەکان لەبەرژەوەندی کورددا.}
^{پڕۆژەی (ڕاڵف پیتەر) بۆ دووبارە نەخشاندنەوەی نەخشەی سیاسیی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست}

^{لەدوای کۆتایی ھاتنی جەنگی سارد و رووخانی یەکێتی سۆڤیەت و بلۆکی شیوعیەت، کۆمەڵێک پڕۆژە و بەرنامەی سیاسی لەلایەن وڵاتانی خۆرئاوا و ئەمێریکا و یەکێتی ئەوڕوپا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا و ئیسرائیل و تەنانەت میسڕیش پێشکەشکراوە بۆ چارەسەرکردنی کێشە (سیاسی، ئابوری، کۆمەڵایەتی، فەرھەنگی، ئیتنیکی، ئاینی، مەزھەبی و کێشەی سنور)لەخۆرھەڵاتی ناوەڕاستدا. بەتایبەت لە پڕۆژەی خۆرھەڵاتی ناوەڕاستی نوێ و ئاڕگیۆمێنتی (ڕاڵف پیتەرس)لەژێرناوی(سنوورەکانی خوێن، چۆن خۆرھەڵاتی ناوەڕاست باش دەردەکەوێت)، ڕاڵف پیتەرس ئەفسەرێکی باڵای خانەنشینکراوی ئەمێریکایە و شارەزایە لەمەسەلەی ستڕاتیژییەت و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، پیتەرس باس لە سەر لەنوێ نەخشاندنی ناوچەکە دەکات لەسەر بنەمای (نەتەوە و ئیتنیک، ئاین و مەزھەب)بەمشێوەیەی خوارەوە:}

^{١-دەوڵەتێک بۆ کوردەکان لە ھەرچوار پارچەی کوردستان}.

^{٢-دەوڵەتێک بۆ شیعەی خوارووی عیراق کەبەشێک لە خۆرھەڵاتی سعودیە و خوارووی ئێرانی لەگەڵدابێت.}

^{٣-دەوڵەتێک بۆ سوننەکان لەناوەڕاستی عیراق و بەشێک لە سوریا.}

^{٤-دەوڵەتێکی پیرۆز لە حیجاز تەنھا مەککەی تێدابێت}.

^{٥-دەوڵەتێک لەناوەڕاستی سعودییە.}

^{٦-دەوڵەتێک بۆ ئوردونی گەورە، ئوردونی ئێستا و باکوری خۆرھەڵاتی سعودییە.}

^{٧-دەوڵەتێک بۆ یەمەن کەھەندێک لەخوارووی سعودییە ببات.}

^{٨-دەوڵەتێک بۆ بەلوجەکان.}
^{بەگوێرەی ئەم پڕۆژەیە ئەگەرێکی کراوە لەبەردەم کوردە بۆ دروستکردنی دەوڵەت و تەنانەت بەلوجەکانیش بۆ گەیشتن بەمافەکانیان.}

^{تێبینی: سەیری پاشکۆی بابەتەکە بکە بۆ بینینی ئەو نەخشە تازەیەی کە(ڕاڵف پیتەرس)پێشنیاری کردووە بۆ نەخشاندنەوەی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست.}

^{دەرەنجام}

^{گەلی کورد زیاتر لە سەدەیەکە بەھەموو ڕێگا و ئامرازێک لەخەبات و تێکۆشاندایە بۆ گەیشتن بەمافە ڕەواکانی خۆی، بۆ دامەزراندن و بوون بەدەوڵەت، چەندین ڕێگای جیاوازی تاقیکردۆتەوە و ھەزاران قوربانی و شەھید و ماڵ وێرانی داوە. بەداخەوە، لەڕابردوودا بەھۆی کۆمەڵێک فاکتەری نێودەوڵەتی و ناوخۆیی ھیچ دەرفەتێکی وەک ئەمڕۆ نەھاتۆتە پێشەوە بۆ نزیکبوونەوە لە دروستکردنی دەوڵەت و بوون بەدەوڵەت، دەستەبژێری سیاسی لە ھەرێمی کوردستاندا دەبێت لەو دۆخە تازەیە و لەو بنەما نوێیە نێودەولەتییانەی ئەمڕۆ بگات و تەرجەمەی بکات و سوودی لێ ببینێت، نەخشەی سیاسی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست لەبەردەم گۆڕانی گەورە و دووبارە ڕێکخستنەوەیەکی نوێدایە و دەرفەت و ئومێدێکی گەورە ھەیە بۆ کورد لەپڕۆسەی دەوڵەتسازی و نابێت دەستەبژێری سیاسی کورد بەھەموو لایەنە جیاوازەکانەوە ئەم دەرفەتە لەکیس خۆی بدات.}

^{سەرچاوەکان}

^{١-فەرھەنگی سیاسی ئاڕەش، ئامادەکردنی: زاھیر محەممەدی، یاسین حاجی زادە.}
^{٢-پرسە سیاسی و قەیرانە ھاوچەرخەکان، کۆمەڵێک مامۆستای زانکۆ و نوسەر.}

^{سەرچاوە ئینگلیزییەکان}
^{Kurdish national movement, its origins and development, Wadie Jwaideh}
^{Blood Borders: How a better Middle East would look, Ralph Peters}

^{پاشکۆ: نەخشە پێشنیارکراوەکەی ڕالف پیتەرس}

^13/10/2016

چاوپێکەوتن

خه‌باتی چه‌کداریی، ڕێبازێکی باونه‌ماو و شکستی بەردەوام

بۆچی دەسەڵاتی تورکیا دەخوازێت پرۆسەی ئاشتی دەست پێبکاتەوە؟

پڕۆسەی ئاشتی (ئیمڕاڵی - ئەنكەرە) لەپێناو خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ

باخچەلی، بەڕاست تۆ کوردت خۆش دەوێ؟

تێگەیشتن لە ئێران و ئیسرائیل

فه‌رهه‌نگ‌ و هونه‌ر

خه‌باتی چه‌کداریی، ڕێبازێکی باونه‌ماو و شکستی بەردەوام

بۆچی دەسەڵاتی تورکیا دەخوازێت پرۆسەی ئاشتی دەست پێبکاتەوە؟

پڕۆسەی ئاشتی (ئیمڕاڵی - ئەنكەرە) لەپێناو خەڵاتی ئاشتی نۆبڵ

باخچەلی، بەڕاست تۆ کوردت خۆش دەوێ؟

تێگەیشتن لە ئێران و ئیسرائیل

په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆ

گه‌ڕان

دەوڵەتی باشوری کوردستان و داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەکە

دواین هه‌واڵ

به‌رنامه‌ی کۆماریخوازان

بەیاننامە و ڕاگه‌یه‌ندراوه‌کان

بەڵگەنامەکان

WWW.KOMARIXWAZ.COM