د. عرفان مستەفا   

بۆ شیكردنەوەی ئەم دۆخەی ئێستای هەرێمی کوردستان، لەراستیدا دەبێ لەدەرەوەی ململانێی ئەو دوو بەرەیە قسە بكەین كە ئێستا دروستبووە، ئەمە ئەوە نییە لەپڕ دروست بوبێت، خەریكە ئێستا وەك دوو بەرەی جیاواز ئاشكرا دەبن و شكڵ دەگرن، بەڵام ریشەی ئەم دوو بەرەیە كۆنترەو بەكۆمەڵێك قۆناغدا تێپەڕیوە.

^{ئەم دوو بەرەیە دەكرێ وا ناویان بێنم یەكێكیان ناو بنێم "بەرەی حكومەتخواز" لەگەڵ "بەرەی دەوڵەتخواز".
بەرەی حكومەتخواز ئەو بەرەیەیە كە پێیوایە دەبێ حكومەت بە باشی دابمەزرێت ‌و ئیشوكارەكانی راپەڕێنێ‌و پێداویستی هاوڵاتیان جێبەجێ بكات، ئینجا بیر لەوە بكاتەوە ببێت بەدەوڵەت یان بكرێت بەدەوڵەت ‌و بیر لەو چوارچێوە سیاسیە بكاتەوە كە لەدەرەوە خۆی پێ جیا دەكاتەوە، یانی بیر لەسەربەخۆیی بكاتەوە وەك یەكەیەكی سیاسی نیودەوڵەتی.}

^{بەرەكەی تریش كە بەرەی دەوڵەتخوازە، پێیوایە حكومەت گرنگ نییە، ئەوەی گرنگە بەر لەهەموو شتێك، ئەوەیە كە ئێمە سنورێكی سیاسی بەناوی دەوڵەت دروستبكەین بۆئەوەی سەربەخۆ بین‌و نەبەسترێینەوە بەهیچ دەوڵەتێكەوەو بونێكی سەربەخۆمان هەبێت.} ئەم دوو بەرەیە هەریەكە بەڵگەی خۆی هەیە بۆ بەرگریكردن لە وتارەكەی، ئەوەی حكومەتخوازە گوتارەكە ئاوایە كە گرنگی بە بژێوی‌و ژیانی خەڵك‌و خۆشگوزەرانی خەڵك دەدات، بەڵام ئەوەی كە دەوڵەتخوازە، بیر لەوە دەكاتەوە چۆن ماڵەكەی جیابكاتەوە لەماڵی ئەوانیتر "غەیرەكان".

<sup>ئەگەر ئەمە وێنا بكرێت بۆ كۆمەڵێك خەڵك كە لەشوێنێكدا دەژین، بەڵام شوێنەكە موڵكیەتی خۆیان نەبێت، لەهەمانكاتیشدا تەسەروف بەو شوێنە بكەن، وەك ئەوەی بەكرێ تیایدا بن، وە ئەوانەی لەناو ئەو شوێنەن، ئیش دەكەن بۆ ئەوەی شوێنەكە رازاوەتر بێت، شوێنەكە چاك دەكەنەوە بۆئەوەی تیایدا بژین، لەنێوان كەسەكانی نێو ئەم شوێنە، گروپێكیان هەن دەڵێن، ئێمە هەرچی بكەین ئەگەر ئەمە هی خۆمان نەبی َ كەڵكی چییە! كە ئەم ماڵە ماڵی خۆمان نەبێ، چ سودێكی هەیە؟ لەبەرئەوە یەكەمجار دەبێ ماڵی خۆمان هەبێت ئینجا بیر لەچاككردن‌و جوانكردنی بكەینەوە،

بەمانایەكیتر، ئەوەی دەوڵەتخوازە لەبیركردنەوەی خۆیدا وا بیردەكاتەوە كە ئەسڵەن ئەم زەوییە زەوی ئێمە نییە، بەكرێ تێیداین، لێرەدا وەك بیركردنەوەیەكی دەوڵەتە مەركەزییەكەیە، یانی لەچاوی ئەوەوە سەیری ئێرە دەكات، كەئەم زەوییە موڵكییەتەكەی هی ئێمە نییە، كە موڵكیەتیشی هی تۆ نەبوو، یانی لەڕووە قانونییەكەوە ڕێككەوتنێك نەكراوە كە ئەم زەوییە شوێنی تۆبێت.</sup>

^{لەواقیعی سیاسیشدا شتێك نییە بەناوی كوردستانەوە، ئەوەی كە هەیە عێراقە، كاتێك تۆ دەچیتە دەرەوە پێناسەیەكی فەرمیت نییە بۆ ئەوەی تۆ خاوەنی كوردستانی، تۆ لەشوێنێكەوە هاتوی پێی دەڵێن عێراق، كوردستانیش لەناو عێراقدایە، وەك ئەوە وایە كوردستان شتێك بێت دانرابێ لەسەر خاكی عێراق، عێراق، بنەماكە بێت‌و كوردستانیش وەك پارچەیەك دانراوە لەسەری، یانی ئەوەی كە هەیە بەناوی كوردستان، وەك ئەوە وایە شتێك بێ ئێمە دروستمان كردبێ لەسەر زەوییەك كە هی خۆمان نەبێت، هی عێراقە، لەبەرئەوە ئەم بۆچونە دەوڵەتخوازە دەڵێ ئێمە هەرچی بكەین، دواتر هەر لەسەر زەوییەك ئەم شتانە دەكەین هی خۆمان نییە، لەهەمان كاتیشدا ئەوە ساغ نەكراوەتەوەو هەرگیزیش ساغ نابێتەوە كە ئەمە هی خۆمان نییە هی یەكێتیرە بەمانایەكیتر.}

^{ئێمە وەك كورد ئێستا لەناو خاكەكەی خۆمان دەژین، عێراق هیچ شەرعیەتێكی نییە ئێمە لەناو خاكەكەی خۆمان دەربكات، بەرەی دەوڵەتخواز پێیوایە كە دەوڵەت پێش حكومەت دەكەوێت، ئەو لۆجیكەش كە جیهان پێی دەچێت بەڕێوە بەم لۆجیكە دەڕوات، یانی ئەم لۆجیكە ناسیۆنالیستیە، بەڵام لەوانەیە لەپاڵنەرێكی ناسیۆنالیستیەوە نەبێ، چونكە بەپێی ئەو لۆجیكە دەبێ دەوڵەت هەبێ ئینجا حكومەت هەیە، یانی دەوڵەت پێش دەكەوێت بەسەر حكومەتدا، حكومەتێك لەناو جیهاندا نادۆزیتەوە لە دەرەوەی دەوڵەت بێت، حكومەتێك نییە حكومەتێكی بێ دەوڵەت بێت، حكومەتەكان لەناو دەوڵەتدان، دەكرێ لەناو دەوڵەتێكدا كۆمەڵێك حكومەت هەبن، دەكرێ كۆمەڵی هەرێم هەبن، بەڵام ناكرێت دەوڵەت لەناو دەوڵەتدا هەبێت، ئەوەی لەناو دەوڵەتدایە حكومەتە، لەبەرئەوە بەو لۆجیكە باوەی كەجیهانی پێ دەچێت بەڕێوە، ئەم گوتارە دەوڵەتخوازە، خۆی ساز كردووە لەگەڵیدا، بەبۆنەی خۆ سازكردنەوەی ئەو لۆجیكە باوەی كەهەیە، پشتگیری زیاتری لێ دەكرێت، لەدەرەوە زیاتر دیارەو مامەڵە لەگەڵ ئەمەدا دەكرێت.}

^{لەهەمان كاتیشدا ئەم گوتارە، سیستەمەكەی ناوەوە ئەو مافەی پێ رەوا نابینێت كە ئەو گوتارەی پێ بەرزكردۆتەوە، هەربۆیە كێشەكە دەخاتەوە سەر تەرەفەكەی تر كە حكومەتخوازە، سیستمە جیهانییەكە دەڵێت تۆ گوناهی خۆتە كە نابیتە دەوڵەت، ئەویش بەهۆی ئەو گوتارە حكومەتخوازەی كە لە بەرامبەردا دەیەوێت حكومەت بەر لە دەوڵەت هەبێت، لەبەرئەوە لۆجیكی دەوڵەتسازی تێكدەشكێنێت، پێی دەڵێت كە حكومەت بەسەر دەوڵەتدا پێش ناكەوێت، ئەمیش لەبەرامبەردا دەڵێت دەبێ حكومەتەكەم حكومەتێكی زۆر بەهێز بێت تا دەوڵەتم هەبێت، بەرەكەی تریش دەڵێت، دەوڵەتت هەبێت، حكومەت هەرچی بێ ئەوە تۆ ماڵەكە ماڵی خۆتە خوای دەكرد كاولت دەكرد، هەقی كاولكردنیشت هەیە، حەقی ئەوەشت هەیە ئەوانەی دەسەڵات دەگرنە دەست‌و دەوڵەتەكە دروستدەكەن، حەقی ئەوەیان هەیە خەڵكەكەی خۆشیان ئەگەر دژی ئەوە بوون كە ئەو دەوڵەتەكە نەبێ، سەركوت بكرێن، وە هەر شتێكیان پێ بكرێت كە ئەو دەوڵە خۆی بەچاكی دەزانێت، بەبێ ئەوەی لە دەرەوە سیستمە نیودەوڵەتیە حەقی هەبێ بەسەر ئەمەوە، بۆچی حەقی نییە بەسەر ئەمەوە، چونكە بەیاسایەكی نێودەوڵەتی ئەم حەقەی لێ سەندراوەتەوە كە ئەمە دەستوەردانە لە كاروباری دەوڵەتەكە، وەهیچ دەوڵەتێك بۆی نییە دەستبخاتە نێو كاروباری نێوخۆی دەوڵەتێكی ترەوە.}

^{بەمانایەكی تر، ئەوەی لە پەیوەندیدایە لەگەڵ دەوڵەتەكانی دەرەوە، وەزیری دەرەوەیە كە كارەكتەرێكی دەوڵەتییە نەك حكومی، یانی بەناوی دەوڵەتەكەوە دەچێتـە دەرەوە بۆ دەڵەتەكانی تر، لەبەرئەوە لێرە دەوڵەت‌و حكومەت دوو شتی جیاوازن، حكومەت رەبتی بە ئیدارەكردنی ناوەوە هەیە، دەوڵەتیش بە ئیدارەكردنی دەرەوە، حكومەت پەیوەندی نێوان گروپەكانی ناوەوە ڕێكدەخات كە لەناو یەك دەوڵەتدان، دەوڵەت پەیوەندییەكانی ئەم خێزانە لەگەڵ خێزانەكانی تردا رێكدەخات، ئەوانەی كە ماڵیان هەیە.}

^{جوگرافیای وتارەكە وتاری حزبەكان نییە، باسی دوو گوتار دەیكەین كە بە شێوەیەكی واقیعی لەناو گۆڕەپانەكەن، یەكێكیان گوتاری دەولەتخوازەو ئەویتریان گوتارێكی حكومەتخوازە، گوتاری دەوڵەتخوازە گوتارێكە ئەگەر جوگرافیاكەی دیاری بكەین، ناكرێ بەپێی جوگرافیای ئەو دوو دەسەڵاتە سیاسیە كە بەناوی زۆنی زەردو زۆنی سەوز هەیە ناویان دەبەین، ناكرێت بەپێی ئەو جوگرافیا سیاسیەی حزبەكان، جوگرافیای ئەم گوتارەش دیاری بكەین، بۆچی؟ چونكە دەكرێ ئەم گوتاری دەوڵەتخوازییە لەناو حزبەكانی تریشدا كە گوتارەكەیان گوتاری حكومەتخوازییە، لە ئاستی بەرپرسە باڵاكانیشیاندا خەڵكانێكیان هەبێت كە دەوڵەت پێش حكومەت بە پێویست بزانن، دەڵێن: ئەگەر پێویست بكات حكومەت فەرامۆش بكەین بۆ دەوڵەتەكە، چونكە دەوڵەتەكە رەوایی دەدات بە حكومەتەكە، دەوڵەتەكە وا دەكات ببێتە بنەمای حكومەتەكە، بەهەمان شێوە لە گوتاری حكومەتخوازەكەشدا خەڵكێك هەیە لەناو گروپەكانی تردا لەبەرەكەی گوتاری دەوڵەتخوازییە كە پێوایە ناوماڵی خۆمان چاك بكەین‌و یانی گرنگی بە حكومەت بدەین.}

^{دەكرێ لەناو گروپەكاندا كە گوتارێكی دەوڵەتخوازانەیان هەیە، خەڵكانێك هەبن لەئاستی باڵادا بڕوایان بەوەبێت كە دەبێ جارێ گرنگی بە ئاوەدانكردنەوەی ناوەوە بدەین‌و ماڵەكە لەناوەوە جوان بكەین، ئەگەر دەوڵەتیش نەبێ ژیانی خەڵك چاك بكەین، ئەم بیركردنەوەیە لە ئێستای خۆیدا دەژیت، لەرووی واقیعی ژیانی خەڵكییەوە، لە گوتاری دەوڵەتخوازەكە واقیعی ترە، واتە لەڕووی واقیعی مەدەنییەوە گوتارە حكومەتخوازەكە واقیعی ترە، بەڵام لەڕووی سیاسیەوە، گوتارە دەوڵەتخوازەكە واقیعیی ترەو لەگەڵ واقیعی دەوروبەردا سازە، بەڵام لەهەمانكاتدا كێشەكە خۆی لەمەدا نییە، خۆ سازكردنەوە لەگەڵ واقیعی سیاسیدا واناكات كە تۆ بەجدی رەوایەتی ئەوەت پێ بدرێت ببیت بە دەوڵەت.}

^{لە قۆناغەكانی پیشوتردا ئەو سازنەبونەوەیە لەگەڵ واقیعی سیاسیدا ئەوە نەبووە كە ئێمە خەڵكی سیاسیمان نەبووە، بەڵكو لە واقیعی سیاسی ئەو لۆجیكە تێنەگەیشتووە، نەیزانیوە بەپێی ئەو لۆجیكە تەسەروف بكات، بۆیە دەوڵەتمان نەبووە، وە خەڵكی زۆر هۆشیارمان هەبوە كە لە سەردەمی خۆیدا بەووردی مامەڵەی لەگەڵ هاوكێشە سیاسیەكاندا كردووە، بەڵام ئەنجامەكەی لەگەڵ ئەوەشدا كە خۆی سازكردۆتەوە، نەگەیشتووە بەو ئامانجەی كە هەیبووەو پێی نەگەیشتووە، ئەسڵەن كێشەكە لە شوێنێكی تردایە، لەوەدا نییە كە ئێمە ساز نین لەگەڵ واقیعە سیاسیە نێودەوڵەتییەكە.}

^{گروپی دەوڵەتخوازەكان پێیانوایە كێشەی ئێمە ئەوەیە كە نەمانتوانیوە لەهیچ قۆناغێكی مێژووییدا لەگەڵ ئەو هاوكێشانەی كە لەو سەردەمانەدا ئەو لۆجیكە دروستیكرووە تەبا ببینەوە كە واقیعە سیاسیە نێودەوڵەتیەكە هەیەتی، لەبەرئەوە هیچ شتێك لەو شتانە بەپێی بەرژەوەندی ئێمە نەهاتۆتەوە تا ئێمە بكرێین بە دەوڵەت، بەڵام لەراستیدا بابەتەكە لێرەوە نییە كە ئەم ڕێك نەكەوتنی هاوكێشانە ئێمە بەو ئاراستەیەدا بەرێت كە ببین بە دەوڵەت، چونكە لێرەدا ئەو بیركردنەوە دەوڵەتخوازە وا بیردەكاتەوە كەدەوڵەتە، وابیردەكاتەوە وەك دەوڵەت هەڵسوكەوت دەكات لەگەڵ دەرەوەدا، بەڵام لە بنەمادا ئەمە وەك موڵكیەتەكە وایە، تۆ لێرە شتەكانت هەیە، بەڵام لەهەمانكاتدا بە شكڵێكی سروشتی هی خۆتن، كەچی لەناو عیراقداین، لەوێش كاتێك كە تۆ بەو شێوەیە هەڵسوكەوت دەكەیت، وەك دەوڵەت لەگەڵ ئەو هاوكێشە سیاسیانە یەك دەگرێتەوە، لەبەرئەوە وەڵامدانەوەی ئەوان وەك هەموو كاتێك ئەوەیە كە ئەو كارتە لەدژت بەرزدەكەنەوە كە تۆ دەوڵەت نیت، تاوەكو ئەمە جێبەجێ بكرێ كە داوای دەكەیت.}

^{بەبیركردنەوەی دەوڵەتیانەوە ئەم گوتارە دەوڵەتخوازە بیر لە دروستكردنی دەوڵەت دەكاتەوە، ناكرێ تۆ بەبیركردنەوەیەكی دەوڵەتیانەوە وابیربكەیتەوە كە تۆ دەوڵەتیت، لەهەمانكاتیشدا بیر لەدروستكردنی دەوڵەت دەكەیتەوە، ئیش بۆ قەزیەیەك دەكەیت كە دروستكردنی دەوڵەتە، ئەم لێكدژیانە پەیوەندی بە هەندێك بنەماوە هەیە كە لەكتێبی (بوونی نەتەوەیی كوردا) باسم كردوون.}

^{حاڵەتی كورد هەمیشە وەك میكانۆیەك وایە كە پارچەكانی ڕێكدەخەیتەوە بۆ دەركەوتنی وێنەیەك، كەچی وێنەكە هەر دەرناچێت، ئەو لۆجیكە نادۆزرێتەوە كە هەر پارچەیەك لە پارچەكان بچنە شوێنی خۆیان تاوەكو وێنەكە نیشان بدرێت، وە ئەمە هەر كێشە لەناو وێنە گشتیەكەدا نییە، كێشە لەناو خودی پارچەكانیشدا هەیە، یانی وەك ئەوە وایە ئەم میكانۆیە پارچەكانی بە شێوەیەك دانرابن، كە هەرگیز نەكرێت وێنەكەی پێ دروست بكەین، بۆ نمونە پارچەیەك ڕووەكەی لەمدیوە كە لەڕاستیدا دەبێت رووی لەودیو بێت تا وێنەكە تەواو بكات، بەڵام وا دانراوە كە رووی لەم دیوە، كە ڕووی لەمدیو بوو، لە چوارچێوەی وێنەكەشدا شێوە گشتییەكە تەواو نابێت.}

^{كێشەی ئێمە كێشەی ئەم میكانۆیەیە، ئەم رێك نەكەوتنەو شتی تریش هەیە كە وادەكات وێنەكە تەواو نەبێت، بۆ وێنە كاتێك لەناو دەوڵەتی عێراقدا بیر لەدەوڵەتێكی تر دەكرێتەوە، لەراستیدا دەبێت ئەم دیلێكتیكە بەجەنگێكدا تێپەرێت‌و لەكاتی جەنگەكەشدا لەگەڵ ئەودا جیاببێتەوە، یانی ئەو رەوایەتییەی كە دەدرێت بە جیابونەوەكەی، لە جەنگدایە لەگەڵ ئەوی دیكە، بەتایبەتی لە دەوڵەتە رۆژهەڵاتیەكاندا، بەڵام ئەم جەنگە لەئەوروپا بە دۆخێكی سارددا تێدەپەڕێت كە ناویان ناوە دیموكراسی.}

^{ئەگەر سەیری ئەو دەوڵەتانە كە لەم دواییانەدا جیابونەتەوە، هەمووی بە جەنگێكی خوێناوی تێپەڕیون، نەمانی جەنگەكەش وایكردووە كە جیابونەوەكە ڕووبدات، بۆئەوەی جەنگەكە نەمێنێت، دەبێت جیابونەوەكە ڕووبدات، بەڵام ئێستا لەم حاڵەتەدا لەجەنگدا نین لەگەڵ بەغدا، جەنگەكە لەبری ئەوەی لەنێوان ئێمەو مەركەزدا بێت، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەی خۆماندا ڕوودەدات، ئیتر ئەوكاتە جیابونەوەكە لەبری ئەوەی لەگەڵ مەركەزدا بێت، لەبەینی ئەم دوو بەرەیەدا ڕوودەدات، ئەمەش لێكدژییەكی ترە، ئەمەش حاڵەتێكی ترە وادەكات، ئەم دوو گوتارە كێشەیان تێدابێت.}

^{گوتارە حكومەتخوازییەكە كێشەكەی چییە؟ گوتاری حكومەتخواز كێشەكەی لەوێدایە كە بەجدی لەرووی لۆجیكی سیاسی دەوڵەتی مۆدێرنەوە، دەبێ دەوڵەت هەبێت ئینجا حكومەت بەو گەشە كردنەدا بڕوات كە هەیە.}

^{حكومەت دەوڵەت دروست ناكات، ئەمە بنەمایەكی سۆسیۆپۆلەتیكییەو لەبواری ناسیۆنالیزمدا چەسپاوە، (ئێرنست گێلنەر) (Ernest Gellner) كە بیرمەندێكی ئەم بوارەیە، پێیوایە دەبێت دەوڵەت هەبێت ئینجا ناسیۆنالیزم دەتوانێت نەتەوە دروستبكات، كە حكومەتیش دروست دەبێت، بۆ خۆشگوزەرانی نییە، ئەمە ئەسڵی بابەتەكە نییە، یەكەمجار لە لۆجیكی دەوڵەتسازیدا حكومەت دروست دەبێت، بۆئەوەی پەروەردەیەكی چونیەك دروستبكات‌و ئەو دەسەڵاتەی گروپەكان هەیانە، لێیان وەربگرێتەوەو بیداتەوە بەحكومەت.}

^{ئەم پرۆسەیە لەرێگەی هێزەوە ناكرێت، تەنها لەرێگەی پەروەدەوە دەكرێت، لەرێگەی كلتورو زمانەوە دەكرێت، لەبەرئەوە دەبێت هەر گروپێك لەو گروپانە بخرێتە ناو پرۆسەیەكی پەروەردەییەوە وە بەو زمانەی كە حكومەتەكە بڕیاری لەسەرداوە، ئەو تاكەی لەسەر پەروەردە بكرێت، بۆئەوەی بكرێتە تاكێكی نەتەوەیی، بەمانای دروستكردن، یانی تاكێكی حكومەتی، تاكێكی دەوڵەتی.}

^{چۆن دەیكەیت بە تاكێكی ئەو كۆمەڵگە تازەیەی كە دەبێت دروستبكرێت، یانی دەوڵەتت هەیە هێشتا كۆمەڵگاكە دروست نەكراوە، حكومەت پێداویستی دروستكردنی ئەو كۆمەڵگایە دەهێنێتە ئاراوە، لەبەرئەوە دەوڵەت بریار دەدات حكومەتێك هەبێت بۆئەوەی ئەو كارە ئەنجام بدات، پرۆژەكە بگەیەنێتە ئەنجامێك.}

^{لێرەوە هەستدەكەین لەناو هەردوو بەرەكەدا لێكدژی گەورە هەیە، هەردوو گوتارەكە لەناو لێك دژیدان، ئەمەش لەو رەوتەوە مێژوویەوە هاتووە كە ئێمە پێی تێپەرٍبوین، یانی لەو كاتەی كە پێویستە ئێمە بەو شكڵە بین، بەو شكڵە نابین، لەكاتێكی تردا بەو شكڵە دەبین، ئەوكاتەش تێپەڕیوە، درەنگە، یانی ئێمە ئەگەر بمانویستایە، ئاوا بیربكەینەوە بەپێی لۆجیكی دەوڵەت دروستكردن، ئەوا دەبوایە لەگەڵ راپەڕیندا كە جەنگە لەگەڵ مەركەزدا جیابینەوە، نەك لەكاتی ئاشتبونەوەدا، تۆ كە ئاشت دەبیتەوە لەگەڵ مەركەزو جەنگەكە كۆتایی پێهاتووە، جیابونەوە یانی چی؟}

^{تەنها دوو گروپ لەیەكتر جیا دەبنەوە، كاتێك جەنگ لەنێوانیاندا هەبێت، نەك ئاشتی، نەك كۆمەكی، شتەكان زۆر سەیر ڕوودەدەن لەناو كورددا، ساڵی 2003 جارێكیتر عێراق لەڕێگەی هەرێمی كوردستانەوە دروست دەكریتـەوە، دەوڵەتەكە لەڕێگەی هەرێمەكەوە دروستدەكرێتەوە، دروستكردنەوەی دەوڵەتەكە لەڕێگە هەرێمەكەوە، پێمان دەڵێت كە ئەم پەیوەندییە پەیوەندییەكی موقەدەسە، نابێت بەهیچ شێوەیەك دەستكاری بكرێت.}

^{كاتێك لەهەرێمەوە مەركەز دروستدەكرێتەوە، یانی بەستنەوەیەكی ئەنتۆلۆجی دروستدەكرێت لەنێوان هەرێم‌و مەركەزدا، ئەی ئەم بەستنەوەیە چۆن دواتر هەڵدەوەشێنیتەوە؟}

^{لەبەرئەوە لەكۆمەڵێك قۆناغی مێژوویدا هەڵسوكەوتەكان دەبوایە جۆرێكی تربن، بەڵام ئەوەی وایكردووە، جۆرێكی تر نەبن، كێشەكانی ناوەوە بوون، لەناوەوە كێشەی تر هەیە كە ڕێگرە لەبەردەم ئەمەدا، بۆیە تۆ لەهەرلایەكدا داشەكە دەجوڵێنیت، كێشەی تێدایە، بەهەرلایەكدا بجوڵێت، تۆ هەر ناگەیتە ئەوەی هاوكێشەكان تەبا ببنەوە لەگەڵتدا، لێرەوە كێشەكەت بەردەوام دەبێت.}

^{پێموایە كێشەی ئێستای ئێمە، كێشەیەكی زۆر سەیرە، دوو لەتبوونی حكومەت‌و دەوڵەتە، یانی حكومەت لەشوێنێكە، دەوڵەت لە شوێنێكی ترە، حكومەت‌و دەوڵەت بەجیا لەدەرەوە دانراون هەریەكەیان لەشوێنێك، ئەم حكومەتەش ناچێتە ناو دەوڵەتەكەوە، دەوڵەتەكەش حكومەتەكە لەخۆی ناگرێت، كە دەڵێم حكومەت مەبەستم ئایدیای حكومەتە، مەبەستم لەو حكومەتە نییە، كە یانی كۆتایی پێ هێنراوە بە جۆرێك لەجۆرەكان، یانی لەرووی یاساییەوە پەرلەمان نەما حكومەت مانا لەدەست دەدات، دەستلێدان لە حكومەت لەراستیدا لەلایەن گوتارە نەتەوە دەوڵەتخوازەكەوە، لەوەوەیەو بەو لۆژیكە ئیش دەكات جۆرێك رەوایەتی وەرگرتووە لەوەی كە دەوڵەت پێش حكومەت بێت.}

^{ئێستا ئەم حكومەتە بەبێ دەوڵەت شتێكی كارتۆنییە، شتێكی راستەقینە نییە، ئەم حكومەتە راستەقینەیەش رەبتی بەمەركەزەوە پچراوە، چونكە ئەم حكومەتە لەدەرەوەی دەوڵەتە، شەرعیەتی حكومەتی هەرێم رەبتە بە مەركەزەوە، كاتێ رەبت نەما، ئیتر دەبێتە كارتۆن، لێرەشەوە ئیتر دەبێ دەوڵەت هەبێت بۆئەوەی ئەم حكومەتە ببێتەوە بە حكومەتێكی راستەقینە، دەبێت سەرلەنوێ حكومەتەكە دروستبكەیتەوە دوای دروستكردنی دەوڵەتەكە.}

^{لێرەوە دەبینین كە كێشەكان چەند ئاڵۆزن، هەروا ئاسان نیین، وە لەراستیدا لەگەڵ بڕینی بودجەی هەرێم لەلایەن بەغداوە، ئەم حكومەتە شەرعیەتی نەماوە، لەوێوە نییە كە پەرلەمان پەكخراوە، یان سەرۆكی پەرلەمان دەركراوە، لە بنەمادا ئەگەر ئەم بڕینی مووچەیە نەكرایە، بەرەی دەوڵەتخوازەكان نەیاندەتوانی، حكومەت‌و پەرلەمان لەئیش بخەن، ئەگەر بهاتایە رەبتی حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی مەركەزی ئەو رەبتە واقیعییە سیاسیە بوایە كە هەیە، ئەوا ئەوكاتە كەس نەیدەتوانی دەست لەو حكومەتە بدات‌و بەتاڵی بكاتەوە لە پەرلەمان، لەبەرئەوە، بەر لەوەی بەرەی دەوڵەتخوازەكان حكومەت ئیفلیج بكەن، حكومەت خۆی ئیفلیج بوبوو، ئەویش بەهۆی پەیوەندی نەمانی بە مەركەزەوە.}

^{بۆئەوەی ئەم حكومەتە هەبێت، دەبێت سەر بەو حكومەتە بێت كە لەناو دەوڵەتدایە، كاتێك ئەم پەیوەندییە پچڕا، ئەم حكومەتە ڕاستەوخۆ بە ئاسمانەوەیە، یانی لەناو دەوڵەتدا نییە، بەپێی لۆجیكی دەوڵەتیش حكومەت لەدەرەوەی دەوڵەت بوونی نییە، بۆیە ئەوەی كە وادەكات ئەم حكومەتە وەك حكومەت نەمێنێ، لەراستیدا لابردنی سەرۆكی پەرلەمان نییە یان هیچ شتێكی تری لەمانە، یەكەمجار ئەم حكومەتە لەوێوە نەما كە مالیكی ئەو رەبتەی پچراند، كێشەكە پارە نییە، یانی خەڵك لەوێوە سەیر دەكات كە مووچەی پێ نادرێت، لەو روەوە سەیر ناكات كاتێ ئەم مووچەیە دەدات، ئیتر ڕاستەوخۆ ئەو گرێدانە سیاسیە هەیە، كاتێ ئەم گرێدانە سیاسیەش نەما، ئەم پەیوەندییەش دەپچڕێت.}

^{ئەمە گرێدانێكی نێودەوڵەتییە، ئەم حكومەتە شەرعیەتی لە مەركەزەوە هەیە، چونكە حكومەتی مەركەزی، لەراستیدا حكومەتە راستەقینەكەی دەوڵەتی عێراقە، كاتێ ئەم حكومەتە هەرێمییە دروست بووە، شەرعیەتی لە مەركەزەوە وەردەگرتووە، كاتێ مەركەز حەقی نییە بەسەریەوە، یەكسەر دەیكاتەوە دەرەوەی دەوڵەت.}

د. عرفان مستەفا- لێکۆڵەری بواری فەلسەفەو کوردناسی

^21/10/2016