عومەر عەلی غەفور
1- دیارده‌ى به‌كۆیله‌كردن
یه‌كێك له كاره نامۆ و نامرۆڤانه‌كانى داعش كه مرۆڤایه‌تیى حه‌په‌ساند و داعش وه‌ك نوێكردنه‌وه‌ى نه‌ریتێكى ره‌سه‌نى ئیسلامى شانازیى پێوه ده‌كرد، دیارده‌ى به‌كۆیله‌كردنى ئافره‌تانى ئێزدى بوو، كه وه‌ك سه‌بایا بردنى و كردنیه كه‌نیزه‌ك و به‌سه‌ر میر و چه‌كدارانیدا به‌خشینه‌وه یان له بازاڕى كۆیله‌فرۆشیدا فرۆشتنى. ئه‌م به‌كۆیله‌كردنه بوختانێك نییه بۆ داعش هه‌ڵبه‌سترابێ، به‌ڵكو خۆیان له بڵاوكراوه و گرته ڤیدیۆییه‌كانیاندا به‌شانازییه‌وه باسى ده‌كه‌ن.
ئه‌م ره‌فتاره كه له‌لایه‌ن ناوه‌نده ئایینییه ئیسلامیه‌كانیشه‌وه سه‌ركۆنه كراوه له‌و رووه‌وه كۆیلایه‌تى نه‌ماوه و هیچ پاساوێك بۆ زیندووكردنه‌وه‌ى نییه له‌كاتێكدا ئیسلام كاتى خۆى هه‌وڵى نه‌هێشتنى داوه، داعش به پشتبه‌ستن به ده‌ق و مێژوو كردوویه‌تى، كه پێى وایه كۆیلایه‌تى له ئیسلامدا حه‌رام نه‌كراوه، بگره رێگه‌پێدراوه و ئه‌میر بۆى هه‌یه دیله‌كانى جه‌نگ بگاته كۆیله، كه له‌و باره‌دا ئافره‌ته‌كانیان وه‌ك جاریه به‌سه‌ر (موجاهیدان)دا دابه‌ش ده‌كرێن و هه‌ر عه‌قد و نیكاحێكى پێشوویان به‌تاڵ ده‌بێته‌وه.
به‌كۆیله‌كردن له ئیسلامدا چۆنه؟
له‌باره‌ى به‌كۆیله‌كردنى دیلى جه‌نگ و دیارده‌ى كۆیلایه‌تى به‌گشتى لێكدانه‌وه‌یه‌كى باو له ناوه‌ندى فیكرى ئیسلامیى نوێدا هه‌یه كه له وه‌ڵامى ئه‌و ره‌خنانه‌ى له‌باره‌ى حه‌رامنه‌كردنى كۆیلایه‌تى له ئیسلامدا ده‌گیرێن جه‌خت له‌وه ده‌كا، ئیسلام كۆیلایه‌تى (الرق)ی دانه‌هێناوه به‌ڵكو ئازادكردن (العتق)ى داهێناوه. سه‌رچاوه‌كانى كۆیلایه‌تیى وشك كردووه و ته‌نها سه‌رچاوه‌ى دیلى جه‌نگى هێشتووه‌ته‌وه و چه‌ندین رێگه‌یشى بۆ رزگاركردنى مرۆڤ له كۆیلایه‌تى داناوه و پله به‌پله كارى بۆ بنبڕكردنى كردووه. پاساویشیان بۆ حه‌رامنه‌كردنی ئه‌وه‌یه ده‌ڵێن ئه‌و كاته كۆیلایه‌تى دیارده‌یه‌كى باو و ریشه‌داكوتاو بووه له دنیادا و ئیسلام نه‌یده‌توانى به‌ته‌نیا هه‌ڵیبوه‌شێنێته‌وه. له‌به‌رئه‌وه قه‌ده‌غه‌كردنى كۆیلایه‌تى پێچه‌وانه‌ى ویستى ئیسلام نییه.
به‌نده هیچ ده‌قێكم له قورئان و سوننه نه‌دیوه بڵێ به‌كۆیله‌كردن فه‌رزه، یان بڵێ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ى حه‌رامه، به‌ڵام هیچ ده‌قێكیشم نه‌دیوه بڵێ تاكه سه‌رچاوه‌ى به‌كۆیله‌كردن دیلى جه‌نگه و هه‌موو سه‌رچاوه‌یه‌كی تر حه‌رامه، یان ته‌نانه‌ت بیبه‌ستێته‌وه به جه‌نگه‌وه. به سه‌رنجدانێك له كۆى ئه‌و ئایه‌تانه‌ى باسی كۆیله و كه‌نیزه‌ك ده‌كه‌ن كه به (ملك یمین) ناویان هاتووه، نه‌مدی هیچ كامیان قه‌رینه‌یه‌كى وایان تێدا بێ بیبه‌ستێته‌وه به دیلى جه‌نگه‌وه.
ئه‌وه راسته به‌لاى ئیسلامه‌وه كۆیله هاوشێوه‌ى توێژه به‌شمه‌ینه‌ته‌كانی ترى كۆمه‌ڵگه، جێى به‌زه‌ییه و خێره مرۆڤ كار بۆ رزگاركردنى له‌و زه‌بوونییه بكا، زۆر ئایه‌ت و حه‌دیس له‌وباره‌وه هه‌ن، به‌ڵام به ده‌قێكى (سه‌حیح و سه‌ریح) حه‌رام نه‌كراوه. ئه‌حكامى تایبه‌تیان بۆ دانراوه. كۆیله و كه‌نیزه‌ك، ته‌نانه‌ت موسڵمانیش، كڕین و فرۆشتنیان پێوه كراوه. ته‌نانه‌ت حیجاب تایبه‌ت بووه به ئافره‌تانى ئازاد و كه‌نیزه‌ك له حوكمى پۆشته‌ییش به‌خشراون له‌به‌رئه‌وه‌ى ئه‌وان وه‌ك كاڵا فرۆشراون و ده‌بوو كڕیار بیانبینێ.
ئه‌ز ئه‌و پاساوه‌م زۆر به‌لاوه لاوازه كه زۆر جار له‌و جێبه‌نده‌دا وه‌ك پاساو بۆ هێشتنه‌وه‌ى كۆیلایه‌تى ده‌هێنرێته‌وه كه ده‌ڵێ: "ئیسلام نه‌یده‌توانى یان نه‌ده‌كرا كۆیلایه‌تى حه‌رام بكا له‌به‌رئه‌وه‌ى ریشه‌داكوتاو بوو". ئه‌و قسه‌یه تانه‌دانه له تواناى خودا و وردى بكه‌ینه‌وه گوناهێكى گه‌وره‌یشه، چونكه كه ئێمه باسی ئیسلام ده‌كه‌ین، واته باسی ده‌سه‌ڵاتى خودا ده‌كه‌ین كه به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا توانایه. كه باسی قورئان ده‌كه‌ین وه‌ك موعجیزه پیشانى ده‌ده‌ین. ئیدى چۆن ده‌كرێ بڵێین (ئیسلامى موعجیزه) نه‌یده‌توانى كۆیلایه‌تى حه‌رام بكا له‌به‌رئه‌وه‌ى زه‌حمه‌ت بوو؟! جا ئه‌گه‌ر ئه‌و كاره به‌و نه‌كرێ ئه‌ى به كێ ده‌كرێ؟! زۆر دیارده هه‌بوون له كۆمه‌ڵگه‌ى نه‌فامیدا ریشه‌داكوتا بوون، ئیسلام حه‌رامى كردن، له‌وانه مه‌یخواردنه‌وه، سوو، زینده‌به‌چاڵكردنى كچان، هه‌ڵگرتنه‌وه (تبنی)، له سه‌رووى هه‌موویشیانه‌وه بتپه‌رستى. پێم وانیه كۆیلایه‌تى له هه‌موو ئه‌وانه ریشه‌داكوتاوتر و زه‌حمه‌تتر بووبێ؟. خۆ ره‌نگه دیارده‌كانی تریش پاش حه‌رامكردنیان هێشتا به‌ته‌واوى بنبڕ نه‌بووبن، به‌ڵام ئیشى ئایین دانانى ئه‌حكام و یاسایه، ئیتر جێبه‌جێكردن یان نه‌كردنى به مرۆڤه‌وه په‌یوه‌سته. خۆ ئه‌و ره‌فتاره به‌دانه‌ی تریش پاش حه‌رامكردنیان هه‌ر بنبڕ نه‌بوون، به‌ڵام گرنگ حوكمى ئایینه‌كه‌یه كه حه‌رامى كردوون.
ئه‌م حه‌رامنه‌كردنه راشكاوه‌ى كۆیلایه‌تى له ده‌قه‌كاندا، ده‌رفه‌تى داوه به‌وه‌ى سه‌ربارى هه‌موو ئه‌و هه‌وڵانه‌ى بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى رێژه‌كه و دزێویه‌كه‌ى دراون، بنبڕ نه‌بێت و پاش هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه و قه‌ده‌غه‌كردنیشى له‌سه‌ر ئاستى جیهان، له سه‌ده‌ى بیست و یه‌كه‌مدا داعش بێت و به‌ناوى جێبه‌جێكردنى شه‌ریعه‌ت و ویستى خوداوه، زیندووى بكاته‌وه، ئه‌وه‌یش به سه‌روه‌ریه‌ك بۆ خۆى بزانێ كه به‌ر له هاتنى قیامه‌ت شه‌عیره‌یه‌كى شه‌رعى زیندوو كردۆته‌وه، ئه‌ویش به‌كۆیله‌كردنى كچانه تا كه‌نیزه‌ك سه‌رگه‌وره‌ى خۆى بخاته‌وه (ان تلد الامه ربتها).
ده‌وڵه‌تى ئیسلامیی داعش له یه‌كه‌م ژماره‌ى گۆڤارى (دابق) كه به زمانى ئینگلیزى له هاوینى 2014 و ماوه‌یه‌ك پاش گرتنى شه‌نگال و ناوچه كوردستانیه‌كانی تر ده‌ریكرد، له وتارێكدا به ناونیشانى: زیندووكردنه‌وه‌ى كۆیلایه‌تى به‌ر له هاتنى قیامه‌ت (احیا‌و العبودیه قبل اوان الساعه) به‌بێ سڵه‌مینه‌وه، بگره به‌شانازیه‌وه باس به‌كۆیله‌كردنى كچانى ئێزدى و دابه‌شكردنیان –به‌گوێره‌ى ئه‌حكامى شه‌ریعه‌ت- وه‌ك زینده‌تاڵانى جه‌نگ به‌سه‌ر چه‌كدارانیدا ده‌كات و ئه‌وه‌یش به "یه‌كه‌مین كرده‌ى به‌رفراوانى به‌كۆیله‌كردنى خێزانه موشریكه‌كان له كاتى وه‌ستانى كاركردن به‌و حوكمه‌وه" له‌قه‌ڵه‌م ده‌دا، كه تێیدا "ده‌وڵه‌تى ئیسلامى به به‌كۆیله‌كردنى خه‌ڵك، به‌شێك له شه‌ریعه‌تى ئیسلامى بۆ ماناى ئه‌سڵیی خۆى گێڕایه‌وه"، ئه‌گه‌رچى پێشتر له فیلپین و نه‌یجیریا له‌لایه‌ن "موجاهیدانى ئه‌وێوه" كراونه‌ته كۆیله، به‌ڵام ئه‌وه "كرده‌یه‌كى زۆر بچوك" بووه.
داعش ناڵێ ئێمه وه‌ك تۆڵه‌كردنه‌وه یان ده‌ستدرێژیی سێكسى ئه‌و كاره‌مان كردووه، به‌ڵكو كاره‌كه به جێبه‌جێكردنێكى نه‌زیهانه‌ى ئه‌حكامى شه‌رعى تایبه‌ت به‌و خه‌ڵكه بێباوه‌ڕانه‌ى به‌شه‌ڕ ده‌كه‌ونه ده‌ست سوپاى ئیسلامى، داده‌نێ و وشه و زاراوه‌كانى ئه‌و بواره به‌كار دێنێ. ده‌ڵێ: "خه‌ڵك له ئه‌هلى كیتاب و شوێنكه‌وتوانى ئایینه ئاسمانیه‌كانى وه‌ك مه‌سیحیه‌ت و جوله‌كایه‌تى بۆیان هه‌یه جیزیه‌دان یان موسڵمانبوون هه‌ڵبژێرن، به‌ڵام ئه‌مه ئێزدیه‌كان ناگرێته‌وه.. شتێكى ناسروشتییه كه‌مینه‌ى ئێزدى له ده‌شتى نه‌ینه‌وا و عێراق و شام بمێنن.. كه شه‌یتان په‌رستن" هه‌ربۆیه ئافره‌ت و منداڵانیان به‌تاڵان برد و به‌پێى ئه‌حكامى سه‌بایا، پێنجیه‌ك (خمس)یان دراونه‌ته (ده‌وڵه‌تى ئیسلامى) و ئه‌وانی تریش به‌و چه‌كدارانه‌ى به‌شداریی شه‌ڕى گرتنى شه‌نگالیان كردووه.
ته‌نها ئه‌و وتاره نییه كه داعش تێیدا راشكاوانه دان به ره‌وایی به‌كۆیله‌كردن و فرۆشتنیاندا ده‌نێ، ئه‌بو محه‌مه‌د عه‌دنانى گوته‌بێژى ره‌سمیی رێكخراوه‌كه – كه له كۆتایی ئابى رابردوو (2016) له حه‌له‌ب كوژرا- له لێدوانێكى هه‌ڕه‌شه‌ئامێزیدا بۆ دوژمنانى و به‌تایبه‌ت خۆرئاوا ئاماژه‌ى به‌وه‌دا كه ئه‌مه دواین شه‌ڕ ده‌بێ.. غه‌زوى رۆما ده‌كرێ و ئافره‌تانى سه‌بى ده‌كرێن و ده‌فرۆشرێن، كه ئه‌وه به‌ئاشكرا دان به‌وه‌دا ده‌نێ كه به‌كۆیله‌كردن لاى داعش به‌شێكه له سیاسه‌تى شه‌رعى.
راستییه‌كه‌ى داعش ته‌نها به‌شێكه له‌و ئۆردووه ئایینییه‌ى باوه‌ڕى به‌وه هه‌یه دیارده‌ى كۆیلایه‌تى له ئیسلامدا رێگه‌پێدراوه و قه‌ده‌غه‌كردنى پێچه‌وانه‌ى ویستى ئیسلامه.
شێخ عه‌لیانی له به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ى د.وه‌هبه ئه‌لزوحێلیدا كه له كتێبێكیدا باس له‌وه ده‌كا قه‌ده‌غه‌كردنى كۆیلایه‌تى له‌گه‌ڵ ویستى ئیسلامدا لێك نادا، ده‌ڵێ: زوحێلى ده‌قه‌كانى شه‌ریعه‌ت ده‌شێوێنێ تا له‌گه‌ڵ بڕیارى ده‌وڵه‌تانى كافردا بگونجێ.
عه‌لیانى ده‌ڵێ ئه‌وه‌ى زوحێلى ده‌یڵێ "درۆیه‌كى ئاشكرا و هه‌ڵبه‌ستنه به‌ده‌م ئیسلامه‌وه، چۆن ده‌ڵێ: ده‌قێك نه له قورئان و نه له سوننه‌دا نییه بۆ رێگه‌دان به كۆیلایه‌تى له‌كاتێكدا كتێبه‌كانى زانایان پڕن له ئه‌حكامى تایبه‌ت به كۆیله‌كان و ئازادكردنیان و ماڵ و سامانیان و ئیجماع له‌سه‌ر دروستیی به‌كۆیله‌كردنى كافر دامه‌زراوه، بگره ته‌نانه‌ت ئه‌و موسڵمانه‌یش باوكى كۆیله‌یه هه‌ر كۆیله‌یه مه‌گه‌ر ئازاد بكرێ".
جا ده‌ڵێ: "ئایا ئه‌م نووسه‌ره پێى وایه موسڵمانان له سه‌رده‌مى پێغه‌مبه‌رى خواوه تا ساڵى 1842 كاتێ رێككه‌وتنامه‌یه‌كى نێوده‌وڵه‌تى ئیمزا كرا و كۆیلایه‌تى قه‌ده‌غه كرا، كارێكى رێپێنه‌دراویان كردووه؟ په‌نا ده‌گرین به خوا له‌م شێواندنه دزێوه و له‌و تۆمه‌ته پڕوپوچانه‌ى ئاراسته‌ى باشترین سه‌ده ده‌كرێ".
1 زۆر زانا و بیرمه‌ندیتر هه‌مان ئه‌م بۆچوونه‌یان ده‌ربڕیوه، له‌وانه شێخ محه‌مه‌د ئه‌بو زه‌هره، شێخ مه‌حمود شه‌لتوت، ره‌شید ره‌زا، محه‌مه‌د قوتب، محه‌مه‌د غه‌زالى و چه‌ندینیتر. له‌و باره‌وه بڕوانه ئه‌م سه‌رچاوانه:
الوحي المحمدي، رشيد رضا/ الإسلام والاستبداد السياسي، محمد الغزالي/ حقوق الانسان في الاسلام، علي عبدالواحد وافي/ آثار الحرب، وهبة الزحيلي/ شبهات حول الاسلام، محمد قطب/ الرق، عبدالسلام الترمانيني.
2 بڕوانه: النسا‌و:3 و 24 و 25 و 36/ النور: 33 و 58/ الروم:28/ النحل:71، المۆمنون:6/ الاحزاب:50/ المعارج:30.
3 بڕوانه: النسا‌و:92/ المائده:89/ المجادله:3/ البلد:13.
1 له‌وباره‌وه بڕوانه كتێبی: كۆیلایه‌تى، عبدالسلام الترمانینی، وه‌رگێڕانى: عومه‌ر عه‌لى غه‌فور، 2015.
1 أهمیه الجهاد، العلیانی 373-374. ئه‌و كتێبه نامه‌یه‌كه بۆ به‌ده‌ستهێنانى پله‌ى دكتۆرا له زانكۆى (أم القرى)ى شارى مه‌ككه پێشكه‌ش كراوه، تاوتوێ كراوه و خاوه‌نه‌كه‌ى بڕوانامه‌ى دكتۆراى به پله‌ى نایاب پێ به‌خشراوه!.
18/10/2016
