پرسی زمان و گرفتی هاوچەرخ بوون

عەتا نەهایی

من پێموایە ئەمڕۆکە پرسی "زمان"، لە فەزای فکری و فەرهەنگی و رۆشنبیریی کۆمەڵگەی کوردی‌دا گرینگترین بابەتی بیرکردنەوە و لێدوانە. بابەتێکی هەستیاری فرە رەهەند و فرە لایەن کە بە قەدەر قورسایی خۆی و دەور و کاریگەریی لە سەر پرس و بابەتەکانی دیکەی کۆمەڵگە، بەهای پێویستی پێ‌نەدراوە و ئاوڕی ژیرانە و خەمخۆرانەی لێ نەدراوەتەوە. زمانی کوردی، وێڕای ئەوە کە سەرەکیترین فاکتەری شناسی نەتەوەییە و دەبێ کۆمەڵگەی پارچە پارچە و پەرتەوازە و لێک‌ترازاوی کوردی پێکەوە ببەستێتەوە، هاوکاتیش دەبێ وەک هەموو زمانێکیتر،‌ جێگە و پێگەی ئەم کۆمەڵگەیە لە نێو جیهانی مۆدێڕنی سەردەم‌دا دیاری بکات.

له رووکه‌شه‌وه ئه‌مریکا و ئێران وه‌ك‌ دوو نه‌یار ده‌بینرێن. به‌ڵام دۆخه‌كه زۆر ئاڵۆزتره. ئایا ئه‌مریکا حه‌زده‌کات ئه‌م نه‌یاره هه‌ڵوه‌شێته‌وه یان برۆخێت؟ له رووی جیوپۆله‌تیکی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مریکاوه نه‌خێر. جیوپۆله‌تیکیانی هه‌موو شته لاوه‌كیه‌كان بخه لاوه و ده‌رباره‌ی کرۆکی به‌رژه‌وه‌ندی ره‌ق بدوێ.

ئه‌مرۆ دۆخه‌كه به‌م شێوه‌یه‌یه. ئه‌مریکا له سه‌ر سیاسه‌تی خۆی به‌رده‌وامه. ئه‌ویش له کرۆکدا یانی هێشتنه‌وه‌ی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست وه‌ك خۆی. هێشتنه‌وه‌ی وه‌ك خۆی ئاسان نیه، چونکه بۆئه‌وه‌ی ناوچه‌یه‌كی ناسه‌قامگیری وه‌ك رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست وه‌ك خۆی بمێنێته‌وه، ده‌بێت هه‌میشه یاری هاوسه‌نگی هێزه‌کان بکه‌یت. یاری هاوسه‌نگی هێز یانی به‌رده‌وام له هه‌‌وڵی لاوازکردن و به‌هێزکردنی هێزی جیاوازدا بێت بۆئه‌وه‌ی له ده‌رئه‌نجادا هاوسه‌نگی بێته ئاراوه

مریم قاضی

بۆ جم و جۆڵ و ئاڵ و گۆڕ له وڵاتانی چیهاندا هەلوێست و بۆچوونی جیاواز هەیه هەر بۆیه دەست كەوتی جۆر بەجۆریشی لێكەوتۆتەوه بۆ وێنه له وڵاتانی رۆژئاوا دەمێكه چاكەسازی جێی به شۆڕش و راپەڕین لەق كردووه و رێكخراوە مەدەنییەكان و دام و دەزگا و پەرلەمان و حیزب و لایەنە سیاسییەكان هۆكاری چاكەسازی بەپێی یاسا و هەل ومەرجی كاتیدا دەڕواتە پێش. له وەها كاتێكدا سامان و توانای كارناسی و لێزانی و هەروەها رادەی بەرهەمە فكرییەكان له هەموو بوارەكانی زانستی دایه كه دیاری كەری چارەنووس و چۆنییەته گەڵاڵە بوونی چاكەسازی دەكا و بەر لەهەموو شت سەقامگیری و یاسا مەند بوونی وڵات و هاووڵاتییان پێویستییەكی بنەڕەتییه و توند و تیژی و شەر و ناكۆكی رێ بەهەرچەشنه چاكەسازییەك دەگرێ و لەو كاتانەدا تەنیا بیر له سڕینەوه و قەڵاچۆ كردن و وێران كردن و ئاور تێبەردانه و پێویستی به هیچ شارەزاییەكی ئەوتۆ نییه و هەر بۆیە لە زووترین كاتدا دەكرێ له هەموو چین و توێژێك كه خاوەنی زانیارێكی ئەوتۆش نەبێ لەدەوری یەك رێكخا و ببێته لافاوێكی ماڵكاوڵكەر و هەموو ئەوشتانەی له بەرابەری دا رادەوەستێ ڕایدا و له كورتترین كاتدا هەموو شت بە روالەت گۆڕانێكی نادیاری بەسەردابێ.

هۆكاری ئەوەی كه بۆچی له وڵاتانی دواكەوتوو كەمتر چاكەسازی دەست دەدا و دانیشتوان زۆرتر سرنج بە لای شۆڕش و راپەڕینەوه دەدەن زۆر ئاڵۆز و نادیار نییه و دوو لایەن له نێو سیستەمی دەسەڵات له لایەك ڕا و دانیشتوانی نارازی له لایەكی دیكەڕا لەم پێیەدا دەور دەگێڕن. واته لەوانەیە سیستەم و دەسەڵات و یاسا و ... بنەما خوازانه و پاوانخوازانه له بەرابەر هەرچەشنه بەرژەوەندیەك و داواكاریەكدا رابوەستن كه لەوانەیە دەگەڵ ئەوشتەی بۆخۆیان تاریف و دیارییان كردوه له كێشەدابێ و لەدانیشتوان تەنیا چاوەڕوانی فەرمانبەرییان هەبێ و تەنانەت له كاتی پێداگری بەسەر داخوازەكانییاندا له هەموو ئامرازەكانی سەركوت كەڵك وەربگرن. لەوەها شێوازێكدا كەمواهەیه كه دانیشتوان چاو و گۆی كراوە و خاوەنی وشیاری و بوێری و هیوا و شادابی بن بۆ پیكهاێنانی ئاڵ و گۆڕ و چاكەسازی. ئەوەی هەیە ترس و دوورەپەرێزییە و ئەگەر هات و تەمایەك ساز بێ بەزۆوه بەرەو توند و تیژی و كەش و هەوایەكی نامەدەنییانه دەڕوا كه ئیتر لەوەها كاتێدا دیار نییه چ شتێك بڕیاره چ ئاڵ و گۆڕیكی بەسەردابێ و ئەوەی لەو نێوەدا سەردەكەوێ ئەولایەن و تاقمەن كه لەهەموان نائارامتر و بەهێزتر بووه و بەشێوەیەكی كاریزماتیك رێبەری بزووتنەوه دەكەوێته دەستییان و تەنانەت دببنه خاوەن و میراتگری شۆڕش و كەم واهەبووه له دوای خۆیدا شێوازێكی دێمۆكراتیكی سەقامگیر كردبێ هەروەك «فیدل كاسترۆ» له دوای سەركەوتنی شۆڕشەكەیاندا لە جیات هەڵبژاردن و دەنگدانی خەڵك گوتی: « خەڵك پێشتر هەڵبژاردنی خۆی كردووه و منی كردۆته رێبەر و ئیستا هەڵبژاردن مانای نییە!» و بەم چەشنه بوو به رێبەرێكی بلامانع كه تا ئێستاش چەند بەرەی دوای شۆڕش لێبڕاو بە مل دان بەم هەل و مەرجەن و شێوازیكه نامەدەنی تام و چێژ كەن.

شتێك لەو نێوەدا سرەنج ڕاكێشه ئەویش ئەوەیەكه لە كاتێكدا كه له هەڵ و مەرجی نامەدەنی و نادێمۆكراتیكدا بۆی هەیە كه دژبەری توند و تیژ سەرهەڵدەن كه جگه له رووخاندن و سرینەوەی دەسەڵات بیر له هیچ شتێكی تر ناكەنەوه ، ئەو بەدەگمەن تاقم و لایەنانەی كه تەنیا له بیری چاكەسازی و بەرژەوەندی له كەش و هەوایەكی مەدەنی و ئارامدان له سەر وەڕا كه چەكدار نین و هەروەها جم و جۆڵیان بەشێوەی نەهینی و ژێرزەمینی نییه له هەموان زیاتر و تەنانەت بەر له هەمووبەشەكانی دی دەكەونه ژێر فشار و ئازاری دەسەڵات تا بەم چەشنه هەموو رێگایەكی ئاشتیخوازانه و مەدەنی پێشی پێبگیرێ و تەنیا بەستەری رووبەروو بوونەوه ئەم شوێنە بێ كه لەوێدا لە ئامرازەكانی سەركوت و بێدەنگكردن كەڵك وەربگیرێ. ئەوەش لە نێو خۆیدا ئەم پرسیاره گرینگ و پڕمەترسییە دێنێته ئارا كه ئایا جگه له توند و تێژی و ڕشتنی خوێن هیچ رێگایەكی تر نییه؟؟؟؟؟ ئایا سیاسەتی سیستەمەكان بۆته سەنگەر و پەناگایەك بۆ هێندێ زۆرداری ناراست كه هەموو توانایان بۆ راگرتنی رەوڕەوەی بەرژەوەندی و پێشكەوت و ئال و گۆڕه؟

ئەو شتەی ئێستا هەموو نەتەوەیەك و كۆمەڵگایەك رەنگه به پێویستی بێ بەرەوچوونه پێشه و بۆ ئەم گرینگه پێویسته لە جیاتی خوێن دەستی پڕ بێ له داهات نەك له چەك و خوێن و باشترین شێوازێكی كه لەم پێیەدا دەبێ له گۆڕێدا بێ دێمۆكراسی و لەبەرچاو گرتنی ماڤی مرۆڤه. كاتێك وڵاتێك دەبێته شوێنێكی تاوانبار كه دەستی به خوێنی پێشكەوت خوازەكانی سوور دەبێ ئەم شوێنە ئیتر شوێنێكی لەبار بۆ هیچ چەشنه دەسكەوتێك و بەرهێنانێك نییە . شوێنێكی ژەهراوییه كه كەس بۆی نییه بتوانی لەو دا بژی . جار وایه له وەها هەل و مەرجێكدا كەش و هەوایەك ساز دەبێ كه هیچ لایەنێك بۆی نییه كایە بكەن و دەوری خۆیان بگێڕن و هەردووك لا دەكەونە قەیرانی بێ جم و جۆڵی كه هەردووك لایەن لەودا دۆڕاون، جاری واشه توند و تیژییەك سەرهەڵدەدا كه دیسان بەسەر ئەم بەستره نامەدەنی و نادێمۆكراتیكەدا هەمووشت دەست دەكەوێ جگه له ئازادی و بەختەوەری و بەرژەوەندی. مێژوو پڕاوپڕه لەم ئەزموونه دڵتەزێنانه . له دوای نیشتنەوەی كەف و كوڵی ئەم شۆڕشه بێئامانانەدا ، شۆڕشگیڕكانیش هەر بەم چەشنه جووڵاونەتەوه كه بەر لەشۆڕش سیستەم و دەسەڵات دەگەڵییان دەجووڵانەوه. زیندانی و زیندانبان ، دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات تەنیا جێ دەگۆڕنەوه هەر بەهەمان ئامرازەكانی سەركوت و ئازارەوە: ئەگەر سەردەمانێك نوێژ و سەر داپۆشین و ...قەدەغە بوبێ له دوایەدا سەما و گۆرانی و مالیكییەتی خسووسی و ...له ژێر ناوی هێڕشی كەلتووری و دیاری ئەمپریالیستی قەدەغه دەكرێ . هەر شتێك كه لەرێگەی توند و تیژییەوه چارەسەر كرابێ له راستیدا هەر هیچ شتێكی پێ چارەسەر نەكراوه. هەموو مرۆڤێك مافی وەی هەیه كه بە پێی هەست و داخوازەكانی خۆی لە لەگەڵ دنیای دەوروبەری خۆیدا رووبەڕوو بێتەوه له چوار چێوەی یاسایەكی دەنگپێدراوی ئینسانی كه پاڵپشتی به تەكبیر و ڕای نوێنەرانی راستەقینەی خەڵكەوه بێ. هیچ مرۆڤێك ئەوەنده بێدەسەڵات نییه كه تاقمێك بەپێی ئەیدئۆلۆژییەكی پەسەند كراو له لایەن خۆیانەوه ، بۆ هەتا هەتایه تەمایان بۆ بگیرێ و ئەگەر هاتوو فەرمانبەرییان نەكرد سەركوت كرێن. شوێنێك كه لەودا هۆنەرمەندێك لە تاریكیدا گۆرانی پەسەند كراوی خۆی ئەچڕێنێ ، نووسەرەكانی نووسراوەكانییان دەشارنەوه، وێنەگەرەكانی له سەر هێڵی سووردا بخولێنەوه و سامانداری ئازاد نەبوو ،...هەر ئەم شوێنەیه كه تەك دەنگی بەسەر دا وێران دەبێ و هیچ شتێك لەودا بەرهەم نایا، جیرەبەندی دەست پێدەكا و بەر لەهەموو شت جیرەبەندی خواردەمەنی بۆ ئەوەی غەنی نان غەمی هیچ شتێكی تر بۆ دانیشتوان نەهێڵێتەوه و بیر لەوەنەكەنەوه كه بۆ جارێكی تر سیاسەتی سیستەم و دەسەڵاتدارەكەیان بۆته پەناگایەیەك بۆ پاوانخوازه ناراستەكانییان كه ئەوانیش پێێان وابێ خەڵك لە سەرەتای شۆڕش هەڵبژاردنی خۆی كردووه و ئیتر پێویست بە هێچ هەڵبژاردنەوەیەكی تر و پێداچوونەوەیكی تر نییه كه هۆكاری ئاڵ و گۆڕ و بەرژەوەندییه. كەرامەتی ئینسانی گەورەتر لە هەموو ئەم یاسا و دیاری كراوانەیە كه حەول دەدەن مرۆڤ دیل و بێدەسەڵات كەن ، خاك و وڵاتی هەموو مڕۆڤێك ئەم شوێنەیە كه ماڤی ئەوی لێبپارێرێ كه وابوو هەموو مرۆڤێك دەبێ خاك و وڵاتی خۆی لا تاوانی پێشێلكاری ماڤی مرۆڤ بپارێزێ...

سەرتیپ جەوهەر

^{لە 9ی ئاداری 2011 بەهۆی گرتنی ژمارەیەك مێرد منداڵ بەهۆی نوسین لەسەر دیواری خوێندنگەكەیان لەشاری درعای باشوری سوریا، بڵێسەی ناڕەزایەتی دژی رژێمی ئەسەد دەستی پێكرد. لەبەرامبەردا رژێمی ئەسەد دڕندانە رووبەرووی كەسوكاری ئەو خوێندكارانە بوویەوەو بووەهۆی كوژرانی ژمارەیەك هاوڵاتیی. ئەم رووبەرووبونەوانە بووە هۆی كڵپەی بەهاری عەرەبی لەسوریا.}

^{رۆژانی یەكەم خۆپێشاندەران داوای چاكسازیی لەحوكمڕانیی دەكرد، بەڵام زۆر خێرا گروپی چەكداریی دروستبوون و ئیدی دروشمی خۆپێشاندانەكان گۆڕا بۆ رووخان و رۆیشتنی رژێمی ئەسەد. دوای ماوەیەكی كەم خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیەكان شارە كوردستانیەكانیشی گرتەوە. بڵێسەی ئەو خۆپێشاندانانە دوای چەند هەفتەیەك گەیشتە رۆژئاوای كوردستان و لەیەك كاتدا لەشاری قامیشلۆو عامودا سەریهەڵدا.}

^{بەماوەیەكی زۆر كەم دوای خۆپێشاندانەكان توركیا چوارچێوەیەكی سیاسی و چەندین گروپی تیرۆرستی بەناوی ئۆپۆزسیۆن دروستكرد بۆ دەستبەسەرداگرتنی ناوچە كوردستانیەكانی سوریا. هاوكات چوارچێوەیەكی سیاسیشی بەناوی هاوپەیمانێتی ئیئتیلافی سوریا}

فارس نەڕۆڵی

^{کەوتنی هەر سیستم و دەوڵەتێکی دیکتاتۆری لە جیهاندا لە بەرژەوەندی کورددایە، چونکە بزوتنەوەی ئازادیخوازی کورد بەشێکە لە بزوتنەوەی ئازادیخوازی جیهان بەتایبەتی کەوتنی ئەو دەوڵەتانەی کوردیان لە نیشتمانی کورد دا وەک بارمتە گرتووە، ئەوکات ڕژێمێکی ناوچەکە دەکەوێ کورد چاوەڕێی ئەقڵییەتێکی نوێی حوکمڕانییە بۆ ئەوەی لەتەک کورد بە گفتوگۆ بگەنە ڕێککەوتن، بەڵام مێژوو پێچەوانەکەی دەڵێ هەرکات ڕژێمێکی نوێ دەسەڵاتی گرتەدەست لەبەرئەوەی پێویستی بە کاتە بۆ بەهێزکردنی خۆی بۆیە بە زمانێکی نەرم لەتەک کورد دەدوێت، دواتر کەوتوەتە سەرکوتکردنی کورد لە (عیراق لە ئێران لە تورکیا ) نمونەمان هەیە، ئێستا لە قۆناغێکی زۆر هەستیارداین ئەویش قۆناغی دوای بەعسی سوری و ئەسەدە، هەر چۆن ڕوخانی ئەسەد ئاسان نەبوو گەڕانەوەی سەقامگیری بۆ سوریاو سوریایەکی دیموکرات ئاسان نییە، بەڵام لە هەموو}

^{شێرکۆ کرمانج}

^{لە بەشی پێشووی ئەم زنجیرە وتارە باسمان لە دوو دەرکەوتەی نەرێنیی خەباتی چەکداریی کرد و گوتمان خەباتی چەکداریی حەتمییەتی پشتبەستنی بزووتنەوە کوردستانییەکان دێنێتەگۆڕێ لەگەڵ لەدەستدانی جڵەوی بزووتنەوەکان و ئاراستە فکریی و ئایدیۆلۆجییەکانیان. لەم بەشدا، سەرەتا باس لە خەباتی چەکداریی دەکەین وەک شێوازێکی خەبات کە باوی نەماوە. دواتر باس لەوە دەکەین کە چۆن خەباتی چەکداریی بۆتە مایەی شکستی بەردەوام بۆ بزووتنەوە کوردییەکان.}

^{ڕێبازێکی باونه‌ماو}

^{کورد وەک گرووپێکی ئیتنی-نەتەوەیی زیاد لە سەد ساڵ دەبێت پەنای بردۆتە بەر خەباتی چەکداریی، بۆ نموونە بزووتنەوەکانی: شێخ عوبەیدوڵای نەهری (١٨٨٠)؛ سمکۆی شکاک (١٩١٨-١٩٣٠، پچڕپچڕ)؛ شێخ مەحموودی حەفید (١٩١٩-١٩٤١، پچڕپچڕ)؛ شێخ سەعیدی پیران (١٩٢٥)؛ بارزان (١٩٤٣-١٩٤٥)؛ شۆڕشی ئەیلول (١٩٦١-١٩٧٥)؛ شۆڕشی نوێ/گوڵان (١٩٧٦-١٩٨٨)؛ شۆڕشی ڕۆژهەڵات (١٩٧٩-١٩٨٦)؛ تەباخی پە(کە)کە (١٩٨٤-تا ئێستا). بەکورتی، کەم تا زۆر لە سەد ساڵی}

^{گەیلان عەباس}

^{بۆ زۆرێک شۆک و بۆ زۆرێکیش بوە جێی سەرسوڕمان و گومان کاتێک بۆیەکەمجارو لەپەرلەمانی تورکیاوە گوێبیستی پەیامی کەسایەتییەکی ڕەگەزپەرست و نەتەوەپەرستی تورکیا بون کە بەدەنگێکی بەرز هاواری بۆچارەسەری دۆزی کورد کردو کوردەکانی بەبرای خۆی ناو بردن و داواشی لە عەبدوڵا ئۆجالان کرد بێتە ناو پەرلەمانی تورکیاو کۆتایی بە پەکەکە بهێنێت. ئەو دەنگەش دەنگی دەوڵەت باخچەلی سەرۆکی پارتی نەتەوەپەرستی تورکیا (مەهەپە) بو.}

^{هاوکات ئەمە بۆ یەکەمینجار بو باخچەلی بانگەواز بۆ کوردو ئۆجالان و دەستی چارەسەر بۆ کێشەی کوردو کێشەی (تیرۆر!) لەتورکیادا درێژ بکات. دەستپێکی ئەم هەنگاوەش لەڕوداوی تەوقەکردنی باخچەلی لەگەڵ فراکسیۆنی دەم پارتی دەستیپێکرد کاتێک لەیەکی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ و لەگەڵ دەستپێکردنی خولێکی نوێی یاسادانان لەپەرلەمانی تورکیادا چوە بەردەم فراکسیۆنی دەم پارتی و دەستی دۆستایەتی بۆ درێژکردن.}

^{بێگومان هەم ئەمانەش خۆی لەخۆیدا هەم گۆڕانکارییەکی نوێن، هەم سەرەتای واقیعێکی نوێیە، کە بۆ ئەردۆغان وپارتەکەی وەک کردنەوەی پەنجەرەو دەلاقەی ئومێد}

ئەنوەر حوسێن

^{1-
سەرلەنوێ پرسی پڕۆسەی ئاشتی نێوان توركیا و پەكەكە لەلایەن ئاردۆگان و دەوڵەت باخچەلی وەكو بابەتێكی جێی بایەخ، زۆر بڵاوبوەوە، بۆتە هەواڵێكی گرنگ.
لە دروستبونی پەكەكە لە (27/11/1978) و سازدانی یەكەمین كۆنگرەى لە (15-25/9/1980) گرێدا.}

^{یەكەم چالاكی سەربازیشی لە (15/8/1984) لەژێر ناوی (HRK- هێزەكانی ڕزگاری كوردستان) بۆسەر قەرەقولەكانی توركیا ئەنجامدا.
بەمشێوەیە (46) ساڵە شەڕێكی خوێناوی لە نێوان كورد و توركیا بەڕێوەدەچێت كە زیاتر لە (60.000) كەس بونەتە قوربانی.}

<sup>- ئاتاتورك وتبوی: "كوردەكان توركی شاخاوین".
- دكتۆرێك لە ئەستنبوڵ پێی وتم؛ من و هاوسەرەكەم لە ژوری نوستنەكەی خۆمان نەماندەوێرا بە زمانی كوردی قسە بكەین.
- زیندانیانی سیاسی كورد، ناچار دەكران پیسایی خۆیان بخۆن.
- كوردەكانیان دەكردە ناو ئەشكەوتێك، دواتر دەمی</sup>

^{ھیوا سەید سەلیم}

چەند رۆژێکە لە زاری بەرپرسانی تورکیاوە لێدوانی تازە سەبارەت بە کورد دەبیستین، بەرەی دەسەڵات کە پێیان دەوترێت بەرەی کۆمار و پێکھاتووە لە(پارتی داد و گەشەپێدان و پارتی نەتەوەپەرستی تورکیا) یان ( ئەکەپە و مەھەپە) باس لە چارەسەری پرسی کورد دەکەن، لە بەرامبەری ئەوانیشدا گەورەترین پارتی ئۆپزسیۆنی تورکیا کە (پارتی گەلی کۆماری جەھەپە) یە لەسەر زاری سەرۆکەکەیان ئۆزگور ئۆزەلەوە دەڵێت:" دەبێت کوردەکان لە تورکیا ھەست بەوە بکەن کە ئەو دەوڵەتە ھێ ئەوانیشە و نابێت مافی 20 ملیۆن کەس پشتگوێ بخرێت"

^{دواجاریش، لە دوایین لێدوانیدا دەوڵەت باخچەلی، سەرۆکی (مەھەپە) ووتبووی: " ھەر تورکێک کوردی خۆش نەوێت، تورک نییە)، بەو قسەیەی دەوڵەت باخچەلی بێت گومان دەکەوێتە سەر 90% تورکەکان کە تورک بن، چونکە بەو ئەندازەیە تورکەکان کوردیان خۆش ناوێت، واتا زۆر کەمن ئەوانەی لە نموونەی (ئیسماعیل بێشکچی و جەنگیز چاندەر و ئۆرھان بامۆک و ئەلیف}