عەتا نەهایی: یەكێك لە سەرەكیترین تایبەتمەندییەكانی ئەدەبی كوردی كێشەی شوناسە

 سازدانی: كەمەند. تاران

سەبارەت بە ڕۆمانی نەتەوەیی و رۆمانی كوردی و زمان لە چیرۆك و رۆمانە كوردییەكاندا و رەوتی وەڕگێڕان لە كوردستان و چەند پرسێكی تری ئەدەبی، ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ رۆماننووس و وەرگێڕ عەتا نەهایی ساز دا.

وشە: ڕۆمانی نەتەوەیی چییە و چی دەبێتە هۆی ئەوەی كە ڕۆمانێك بە ڕۆمانی نەتەوەیی بناسرێت؟ مێژوو، كارەكتەر و نۆستالیژیا، كامەیان وا دەكەن كە ڕۆمانێك بە ڕۆمانی نەتەوەیی هەژمار بكرێت؟

عەتا نەهایی: ئەوەی راستی بێت من یەكەمجارە رووبەڕووی پرسیارێكی لەم شێوە دەبمەوە. ئەگەر مەبەست لە رۆمانی نەتەوەیی هەمان رۆمانی كوردی بێت، ئەوە هەموو ئەو رۆمانانە دەگرێتەوە كە بە زمانی كوردی دەنووسرێن. بەڵام پێم وانییە مەبەست لە رۆمانی نەتەوەیی هەمان رۆمانی كوردی بێت. كەواتە مەبەست لەم پرسیارە ‌ئاماژەكردنە بە‌ كۆمەڵێك تایبەتمەندی شكڵی یان بابەتی رۆمان كە پەیوەندییان بە ‌مێژوو و فەرهەنگی كورد و پرس و كێشە نەتەوەییەكانیەوە هەیە. بێگومان دەزانن كە رۆمان ژانرێكی ئەدەبیی نوێیە كە سەرەتا لە‌ رۆژئاوای سەردەمی دوای رێنسانسەوە سەری هەڵداوە و درەنگتر لە‌ زۆربەی وڵاتە رۆژهەڵاتییەكان هاتووەتە نێو ئەدەبی كوردییەوە. واتە ئێمەی كورد درەنگتر لە زۆربەی نەتەوە دراوسێكانمان و تەنانەت لە ‌رێگەی ئەوانەوە رۆمانمان ناسیوە و بە لاساییكردنەوەی ئەوان و لە‌ ژێر كاریگەری بەرهەمەكانی ئەواندا رۆمانمان نووسیوە. ئێمەی كورد كاتێك لەگەڵ‌ رۆمان ئاشنا بووین و دەستمان بە نووسینی رۆمان كردووە، كە ئەم ژانرە ئەدەبییە وەك گرینگترین ژانری داستانی سەردەمی مۆدێرن، بەشی هەرە زۆری قۆناغەكانی پێشكەوتنی خۆی بڕیوە و قوتابخانەكانی كلاسیزم و رۆمانتیزم و ریالیزم و ناتۆرالیزم و سەمبولیزم و سوریالیزم و رۆمانی مۆدێرن و رۆمانی نوێ و پۆست مۆدێرن و تەنانەت ریالیزمی جادوویی یان ئەفسانەییشی ئەزموون كردووە. پێشینەی رۆمانی كوردی بە گران لە ‌پەنجا ساڵ تێ دەپەڕێ و رەگ و ریشەی لە مێژوو، فەرهەنگی كوردیدا نییە. ئەمە بە مانای خەمساردی رۆمانی كوردی و رۆماننووسی كورد بەرامبەر بە مێژوو، فەرهەنگ و كێشە نەتەوەییەكان نییە. ئەوە پەیوەندیی بە ناوەڕۆك و بابەتی بەرهەمەكانەوە هەیە. رۆماننووسی كوردیش وەك زۆرێك لە هاوكارە بیانییەكانی خۆیان هەوڵیان‌ داوە ئاوڕ لەو بابەتانە بدەنەوە كە بابەتی سەرەكیی كۆمەڵگەی خۆیانە و ئەو پرس و كێشانە بەرجەستە بكەنەوە كە پرس و كێشەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئینسانی كۆمەڵگەكەیانە و رەگ و ریشەیان لە‌ مێژوو، فەرهەنگی كۆمەڵگەكەدایە. جا ئەم هەوڵانە توانیویانە سیفەتی نەتەوەییبوون بە ‌رۆمانەكانیان ببەخشن یان نا؟ وەڵامدانەوە بەم پرسیارە بەلای منەوە بە قەدەر ئەوە گرینگ نییە كە بپرسین ئایا ئەم هەوڵانە‌ توانیویەتی یارمەتیی سەرهەڵدانی عەقڵییەتێكی نوێ و مۆدێرن لە‌ ناو كۆمەڵگەدا بدات؟ ئایا توانیویەتی یارمەتیی سەرهەڵدانی تاك بدات كە‌ پێشمەرجی كۆمەڵگەیەكی مۆدێرنە؟ ئایا توانیویەتی هاوسۆزییەكی نەتەوەیی و متمانەیەكی نەتەوەیی لە ‌ناو تاكەكاندا ساز بكات؟ بێگومان رۆمان دەورێكی باڵای لە ‌پڕۆژەی نەتەوە‌سازیدا هەیە و دەتوانێ روئیایەكی عەقڵانی هاوبەش لە نێوان هەموو تاكەكانی نەتەوەدا ساز بكات. بەڵام بەو مەرجە كە نووسەرەكەی تاكێكی مۆدێران بێت كە فەرهەنگ و عەقڵییەتی بەر لە مۆدێرنی تێ پەڕاندبێ و دیدێكی نوێی عەقڵانی بۆ مرۆڤ و جیهان ببێت.‌ بە‌داخەوە دەبێ بڵێم كە بەشی زۆری رۆمانی كوردی تا ئێستاش بە‌قەڵەمی كەسانێك دەنووسرێت كە وێڕای خوێندەواری و ئاگاداری رێژەییان لە ‌گۆڕانكارییەكانی سەردەمی مۆدێرن، دەڵێی لە‌ نا وشیارییاندا هێشتا لە ‌سەردەمی بەر لە ‌دیكارت و گالیلە و نیۆتۆن‌ نزیك نەبوونەتەوە، هێشتا روانینێكی خێر و شەڕی و رەش و سپییان بۆ مرۆڤ هەیە. هێشتا بڕوایان بە ‌رێژەییگەری نییە و وەك قازی و دادوەرەكان حوكمی قەتعی و نەگۆڕ بۆ مرۆڤ و دیاردەكان دەردەكەن. هێشتا كەسایەتیی رۆمانەكانیان وەك مرۆڤی بەیت و حەقایەتە كۆنەكان نەوەك تاك، بەڵكو تایپە و نوێنەرایەتی تاقم و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان دەكات. ئەڵبەت وەك هەموو جارێكی تریش گوتوومە، دەربڕینی ئەم واقیعە بەو مانایە نییە كە ‌خەتی راست و چەپ بەسەر هەوڵی ئەو دەگمەن نووسەرانەدا بكێشین كە مەبەستیان لە ‌نووسینی رۆمان گێڕانەوە و بەرجەستە كردنەوەی تاك و خەم و داڵغە و روئیاكانی تاكە لە‌ كێشەی بەردەوام لەگەڵ‌ عەقڵییەتی گشتیی كۆمەڵگەدا. ئەو نووسەرانە كە لە ‌جیهانی رۆمانەكانیاندا نەتەوە خەریكە سەرهەڵدەدا و دەردەكەوێت.

وشە: (باڵندەكانی دەم با)ت لێوڕێژە لە نۆستالژیا. پەیوەندیی نێوان نۆستالژیا زیاتر بە ئەدەبەوەیە یا بە شەخسەوە، واتە پەیوەندییەكە پەیوەندییەكی چۆن‌ چۆنییە؟

عەتا نەهایی: بەر لەوەی وەڵامی پرسیارەكە بدەمەوە، دەبێ‌ بڵێم كە مرۆڤ و كۆمەڵگەی كوردی بە‌ گشتی مرۆڤ و كۆمەڵگەیەكی نۆستالژیكە، واتە بەردەوام چاوی لە دواوەیە و دڵی لای رابردووە. ئەمە پەیوەندییەكی زۆری بە ‌ژیانی سەخت و نالەباری سیاسی و كۆمەڵایەتیی كوردەوە هەیە. «ساڵ لە دوای ساڵ‌ خۆزگەمان بە ‌پار» دروشمێكی جەماوەرییە كە تەعبیر لە‌ هەلومەرجی نالەباری ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت ئابووریی كورد دەكات‌، زەمینە بۆ نوستالژیكبوون و چاو لە رابردووبوونی مرۆڤ و كۆمەڵگەی كوردی خۆش دەكات. ئەڵبەت نابێ ‌ئەوەشمان لە‌ بیر بچێتەوە كە گەورەترین كێشەی كورد، بە تایبەت لە سەد ساڵی رابردوودا، كێشەی شوناس بووە و هەیە. كێشەی شوناس كێشەیەكی قووڵ‌ و فرە رەهەندە. زۆربەی كۆمەڵگە كەمینە ئاینی و نەتەوەییەكان بە شێوەیەكی زەقتر و بەرجەستەتر رووبەڕووی ئەم كێشەیە دەبنەوە، كە لە ‌ترس و فۆبیای سڕینەوە و تیاچوون و فەوتانەوە سەرهەڵدەدات. كۆمەڵگەی كوردیش وەك كۆمەڵگەیەكی كەمینەی نەتەوەیی، لە هەموو پارچەكانی كوردستان، بە‌ شێوازی جۆراوجۆر رووبەڕووی سڕینەوە بووەتەوە كە ‌ترسناكترینیان سڕینەوەی مێژوو، فەرهەنگ و زمان، یان بە‌مانایەكی تر، سڕینەوەی رابردووە. ئەم كۆمەڵگەیە ‌كە‌ بەداخەوە هیچ مەجالێكی ئەوتۆی بۆ بنیادنانی شوناس لەسەر بونیادی ئێستا و داهاتووی نەبووە، بەناچار تەنیا چاوی لە رابردووە. ئەم ترس و فۆبیای سڕینەوە و تیاچوونە، ئەم چاو لە ‌رابردووبوونە، لە‌ هەموو ئاست و ئاقار و بوارێكی ژیانی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتیی مرۆڤی كورددا رەنگی داوەتەوە كە ‌ئەوەش هۆكارێكی تری نوستالژیكبوونی مرۆڤ و كۆمەڵگەی كوردییە.

لێرەوە ‌ئەگەر بگەڕێمەوە‌ بۆ وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە، دەبێ‌ بڵێم یەكێك لە سەرەكیترین تایبەتمەندییەكانی ئەدەبی كوردی بە گشتی و چیرۆك و رۆمانەكانی من بە‌تایبەت، كێشەی شوناسە. ئەم كێشەیە لە ترسی كەسایەتی و پێرسوناژی چیرۆك و رۆمانەكانم لە سڕانەوە و تیاچوونی رابردوویاندا بەرجەستە دەبێتەوە. لە زۆربەی چیرۆكەكان و لەو سێ رۆمانەدا كە تا ئێستا بڵاوم كردوونەتەوە، تەنانەت لەو چیرۆك و رۆمانانەشدا كە خەریكی نووسینیانم، سەرەكیترین خەم و داڵغەی كەسایەتییەكان، ترس لە ونبوون یان تیاچوون و فەوتانی رابوردووی ژیانیانە. بە مانایەكی تر، هۆكاری سەرەكی دەركەوتنی كەسایەتی لە چیرۆك و بەتایبەت رۆمانەكانی مندا ئەوەیە كە ژیانی رابردوویان (كە ‌دەترسن ون ببێت یان فەرامۆش بكرێت) بگێڕدرێتەوە. بۆ نموونە هەرسێ رۆمانەكەم چیرۆكی كەسانێكن كە لە ‌دوا رۆژەكانی تەمەنیاندان و هیوایەكی ئەوتۆیان بە ئێستا و داهاتووی خۆیان نەماوە، دەترسن رابردووشیان لە بیر بچێتەوە و فەرامۆش بكرێت. بۆیە دەیانەوێ ئەو رابردووە پارچە پارچەیەی ژیانیان كۆ بكەنەوە، بیگێڕنەوە، تۆماری بكەن و لە تیاچوون و لەبیرچوونەوەی بپارێزن. ئەمە بە مانای خۆشی رابردوو نییە. بەپێچەوانەوە، رابردووی ئەو كەسانە پڕە لە كارەسات و نەهامەتی. بەڵام هەرچۆنێك بێت، ئەو رابردووە بەشی سەرەكی ژیانیانە، وێڕای هەموو مەینەتییەكانی، وێڕای هەموو شكست و دۆڕانەكانی، نایانەوێ ‌لە بیر بچێتەوە و بفەوتێ. فەوتان و تیاچوونی رابوردوو، كە لە‌ راستیدا فەوتان و تیاچوونی ئێستا و داهاتووشە، فەوتانی شوناسە. ئەمە‌ تەنیا بە مانای نوستالژیكبوونی ئەم مرۆڤانە نییە، بەڵكو لەوە زیاتر، بەمانای هەوڵدانە بۆ پاراستنی شوناس و بەرخۆدانە لە بەرامبەر هێرش و شاڵاوی فەرامۆشی و تیاچوون و سڕدرانەوە لە ‌یادەوەری كۆمەڵگە و دەوروبەرەكەیان. ئەمە تەنیا كێشە و پرسی كەسایەتیی چیرۆك و رۆمانەكانی من نییە، بەڵكو كێشە و پرسی مرۆڤ و كۆمەڵگەی كوردییە. رابردووی مرۆڤ و كۆمەڵگەی كوردی پڕە لە ‌كارەسات و نەهامەتی و شكست و دۆڕان، بەڵام بەو حاڵەش نابێت لە بیر بچێتەوە و فەرامۆش بكرێت. هەر مرۆڤ و كۆمەڵگەیەك كە مل بە تیاچوون و فەراموشبوونی رابردووی بدات، ناچار دەبێ ئێستا و داهاتووی لەسەر بۆشایی بنیاد بنێت. ئەمە باسێكی دوور و درێژە كە لێرەدا مەجالی لەسەر رۆیشتنی زیاتری نییە. كورتی بكەمەوە، بابەتی سەرەكیی باڵندەكانی دەم با، وەك كارەكانی ترم، ترس لە فەرامۆشی و تیاچوونی ئەزموونێكە بە ناوی ژیان.

ژیان ئەزموونێكی تاقانەیە كە وێڕای هەموو كێشە و گرفت و نەهامەتییەكانی، وێڕای هەموو نامورادی و دۆڕاوییەكانی، نابێ بفەوتێ‌ و بسڕدرێتەوە. مەبەستی سەرەكی رۆمانیش گێڕانەوەی ژیان و پاراستنی ئەم ئەزموونە تاقانەیە لە تیاچوون و فەرامۆشبوون. ئەوە پەیوەندییەكی ئەوتۆی بە ‌نوستالژیاوە نییە. پەیوەندی بە كێشەیەكی گەورەی مرۆڤی ئەم سەردەمەوە هەیە. مرۆڤی سەردەمی بەر لە مۆدێرن، خۆی لە ناو كۆ و كۆمەڵدا پێناسە دەكرد و بەهایەكی ئەوتۆی بە فەردانییەتی خۆی نەدەدا. ئەو مرۆڤە ترسی فەرامۆشی نەبوو، چونكە كۆ و كۆمەڵ نوێنەرایەتیی ئەوی دەكرد و كۆ و كۆمەڵیش لە بیر نەدەچووەوە. ئەم مرۆڤە ترسی لە ‌تیاچوون نەبوو، چونكە تاك نەبوو. ترسی فەرامۆشی لە باڵندەكانی دەم بادا، ترسی تیاچوونی تاكە. هەوڵدان بۆ بیرهێنانەوە و گێڕانەوەی رابردوو، هەوڵدانە بۆ دەستەبەركردنی شوناسێكی فەردی و تاكەكەسی. خەم و داڵغەی مرۆڤ لەم رۆمانەدا خەم و داڵغەی مرۆڤی سەردەمی مۆدێرنە. مرۆڤێك كە هەوڵ‌ دەدا ژیان و رابردووی پارچە پارچە و پەرتەوازەی خۆی، لە رووی كار و بەرهەم و چالاكییە شەخسییەكانی وەك چیرۆك و بەتایبەت تابلۆكانییەوە كۆ بكاتەوە. كەسایەتیی باڵندەكانی دەم با مرۆڤێكی نوستالژیك نییە (بەو مانایە كە دڵی لای رابردوو بێت و بگەڕێتەوە بۆ رابردوو)، بەڵكو مرۆڤێكە كە هەوڵ دەدا رابردووی پارچە پارچە بووی خۆی بگوێزێتەوە بۆ ئێستا و داهاتووی. ئەو، وێڕای هەموو نا‌ئومێدییەكانی، تاكە ئومێدی ئەوەیە كە رابردووی پڕ لە ‌نەهامەتی و دۆڕانی، لە ‌ئێستادا كۆی بكاتەوە و بۆ داهاتووی بگێڕێتەوە.    

وشە: ڕۆمانی كوردی، ئەوەندە كە گرینگی بە رووداو و واقیعەكانی كۆمەڵگە و ژینگەی نووسەرەكەی دەدا، گرینگی بە مرۆڤ لە‌ دەرەوەی ئەم رووداو و واقیعانە نادات. دیارە ئەمەش بە پێچەوانەی بەرهەمی نووسەرانێكی وەك كافكایە. بۆچی؟

عەتا نەهایی: من پێم وایە سەرەكیترین ئەركی رۆمان لە ئێستادا گێڕانەوەی مرۆڤ و شۆڕبوونەوە بە ‌ناخ و زهنییەتی ئاڵۆزی مرۆڤە. بەڵام نابێ‌ لە بیرمان بچێتەوە كە مرۆڤ لە بۆشاییدا ناژی. مرۆڤ لە ‌كات و شوێن و واقیعی ژینگە و سەردەمەكەیدا دەژی و هەست و هزر و زهنییەتی لەناو ئەم واقیعانەدا دەگوورێ. بە بڕوای من گرفتەكە لەوەدا نییە كە رۆماننووسەكان گرینگی بە واقیع و رووداوە واقیعییەكانی ژینگەی خۆیان دەدەن، بەڵكو گرفتەكە لەوەدایە كە‌ گرینگی بە مرۆڤ و زهنییەت و فەردانییەتی مرۆڤ و كەسایەتی رۆمانەكان نادەن. بەشی زۆری رۆمانی كوردی «ئۆبژە میحوەر» یان ئۆبژە تەوەرەیە و هەوڵ‌ دەدا رووداو و واقیعەكانی كۆمەڵگە لە دەرەوەی زهنی مرۆڤ بگێڕێتەوە. من بە‌ پێچەوانەوە ‌هەوڵ دەدەم (ئەوەندە كە بتوانم و توانیبێتم) رۆمانی «سووژە میحوەر» یان سووژە تەوەرە بنووسم و گرینگی زیاتر بە كەسایەتی و زهنییەتی كەسایەتییەكان بدەم. ئەمە بەو مانایە نییە كە شەرحی ئەفكار و ئەندێشەی كەسایەتییەكان بكەم. بەڵكو بەو مانایەیە كە كاریگەریی رووداو و واقیعەكان لەسەر زهنییەت و ژیانی كەسایەتییەكان بگێڕمەوە. واتە ‌لە‌ گۆشەنیگا و زهنییەتی كەسایەتییەكانەوە ئاوڕ لە رووداو و واقیعەكانی كۆمەڵگە بدەمەوە. چیرۆك و رۆمانەكانی من تا رادەیەكی زۆر زهنین. واتە بەشێك لە رووداو و واقیعەكان لە زهنی كەسایەتییەكاندا روو دەدەن. رێك وەك خەونێك كە مرۆڤ دەیبینێ. جاری وایە خەونەكان زۆر لە واقیعەوە نزیكن و جاری واشە زۆر فانتاستیك و دوور لە واقیعن.

ئێستا دەمێنێتەوە «شوێنكات»ی چیرۆك و رۆمانەكان، واتە ئەو كات و شوێنە كە كەسایەتییەكان تیایدا دەژین و رووداوەكان تیایدا روو دەدەن. جیا لە ‌شوێنكاتی تا رادەیەك نادیاری چیرۆك و رۆمانەكانی نووسەرێكی گەورەی وەكو كافكا، شوێن كاتی بەشی هەرە زۆری چیرۆك و رۆمانە مۆدێرن و پۆست مۆدێرنە جیهانییەكان شوێن و كاتێكی دیار و واقیعییانەیە. واتە ‌كەسایەتییەكان لە كات و شوێن، یان لە سەردەم و كۆمەڵگەی نووسەرەكەیاندا دەژین و رووداوەكان لە رووداوە واقیعییەكانی كۆمەڵگەی نووسەرەكەوە نزیكن. بۆ نموونە شوێنكاتی رۆمانەكانی جەیمز جۆیس، یان ڤیرجینیا وۆڵف، یان فۆكنەر، كە بەرجەستەترین نموونەی رۆمانی مۆدێرن و گێڕانەوەی زهنین. یان شوێنكاتی رۆمانەكانی میلان كۆندێرا، یان ماركز، یان فۆئێنتس و یووسا كە بە شێوەیەكی واقیعییانە یان سووریالی یان ریالیزمی جادوویی دەگێڕدرێنەوە، كەسایەتییەكانیان لە ‌كۆمەڵگەیەكی هاوشێوەی كۆمەڵگەی نووسەرەكانیان دەژین، رووداوەكانیش رووداوی سەردەمێكن كە سەردەمی ژیانی نووسەرەكانە. ‌تەنانەت كەسایەتیی چیرۆك و رۆمانەكانی كافكاش ئەگەرچی شوێنكاتی تا رادەیەك نادیاریان هەیە، بەڵام پێیەكیان لەناو خەیاڵ و فانتازیای نووسەر و پێیەكیان لەناو واقیعی سەردەم و كۆمەڵگەی نووسەرەكەدایە. كەسایەتییەكی وەك گریگۆر سامسای چیرۆكی مەسخیش كە دەبێت بە قالۆنچە، لە كۆمەڵگە و سەردەمێكدا دەژی كە كافكا تیایدا ژیاوە و ئەو رووداوانە دەئەزموێت كە كافكا یان هەر فەرمانبەرێكی سادەی ئەو كۆمەڵگە لەو سەردەمەدا ئەزموویەتی.  

وشە: زمان لە چیرۆك و رۆمانە كوردییەكاندا ئەوەندە كە زمانێكی شیعرییە، ئەو زمانە نییە كە دەشێت پەیوەست بێت بە كارەكتەرەكانی نێو دەقەكانەوە، ئایا ئەمە زاڵییەتی شیعر نییە بەسەر ئەدەب و بەتایبەت ئەدەبی داستانییەوە؟

عەتا نەهایی: بە‌دڵنیاییەوە وایە و ئەمەش تەنیا تایبەت بە ئەدەبی كوردی نییە. بە بڕوای من هیچ گرفتێك لەوەدا نییە كە چیرۆكنووس و رۆماننووس، یان وتارنووس، یان تەنانەت رۆژنامەنووسیش بە‌ زمانێكی شاعیرانە بنووسێت. گرفتەكە لەوەدایە كە چیرۆكنووس یان رۆماننووس زمان و دەربڕینی شاعیرانەی خۆی بەسەر كەسایەتییەكانیشیدا بسەپێنێت. مرۆڤەكان، هەر كامەیان بەپێی پێگەی كۆمەڵایەتی و ئاستی خوێندەواری و دید و بۆچوونی جیاوازیان بە زمان و شێوازێكی دەربڕینی جیاواز دەدوێن. هەركەس زمان و لەحن و ئیقاعی جیاواز لە كەسانی تری هەیە. تەنانەت ئەگەر وای دابنێین كە مرۆڤەكان هەموویان هەوڵ بدەن بە زمانێكی شاعیرانە بدوێن، بە زمانێكی شاعیرانەی جیاواز لە خەڵكیتر دەدوێن. گرفتی زۆرێك لە چیرۆك و بەتایبەت رۆمانە كوردییەكان لەوەدایە كە نووسەر دەنگ و زمان و شێوازی ئاخاوتنی خۆی بەسەر كەسایەتییەكاندا دەسەپێنێ. كاتێك لە‌ رۆمانێكدا منداڵێك یان نەخوێندەوارێك یان مامۆستایەكی زانكۆ، هەموویان وەك نووسەر بدوێن، شێوازی ئاخاوتن و دەم و دوویان شاعیرانە بێت یان ناشاعیرانە، خوێنەر دەبێ بزانێ كە چاوبەستی لێ‌ كراوە. زمان و شێوە ئاخاوتنی كەسەكان پەردە لە‌ هەست و هزر و بیر و بۆچوون و زهنییەتیان هەڵدەداتەوە. كە هەموو كەسەكان بە یەك زمان و شێوە ئاخاوتن بدوێن، یەعنی هەموویان (وێڕای ئەوە كە چی دەڵێن یان چی ناڵێن) وەك یەك بیر دەكەنەوە، هەست و هزریان وەك یەكە. ئەمە بەو مانایەیە كە لەو رۆمانەدا هیچ كام لە كەسایەتییەكان خاوەنی بیر و بۆچوون و هەست و هزری تایبەت بە خۆیان نین، هاوساری زمان و بیروبۆچوون و هەست و هەڵوێستیان بە دەست نووسەرەكەیانەوەیە.

وشە: زۆر باسی وەرگێڕان كراوە، ئێوەش لە وەرگێڕاندا كارتان كردووە. دەبێت وەرگێڕ چی بكات كە هەم لە زمانی نووسەر و دەقەكە دانەبڕێت و هەمیش بە جۆرێك بێت تاكی كورد چێژ لە وەرگێڕانەكە وەربگرێت؟

عەتا نەهایی: دیارە مەبەست وەرگێڕانی دەقی ئەدەبی، بەتایبەت چیرۆك و رۆمانە. بە بڕوای من مەرجی سەرەكی بۆ وەرگێڕانێكی چاك و سەركەوتوو ئەوەیە كە وەرگێڕ وشیارییەكی تێر و تەواوی بەرامبەر بە جیهانبینی نووسەرەكە و دنیای بەرهەمەكانی ببێت. هەروەها فوڕم و ساختاری ئەو بەرهەمە نەناسێت كە بەتەمایە وەریبگێڕێتەوە. سەبك و ستایلی گێڕانەوەی چیرۆك یان رۆمانەكەی بەلاوە گرینگ بێت، ئەوەش بزانێ كە ژیان و هەست و هزر و هەڵوێستی كەسایەتییەكان و بارودۆخی زهنییان لە ‌لەحن و ئیقاعی دیالۆگ و مۆنۆلۆگەكانیاندا بەرجەستە دەبێتەوە. بە‌داخەوە زۆرێك لە وەرگێڕەكانی ئێمە گرینگییەكی ئەوتۆ بەم مەرجە سەرەكییە نادەن، پێیان وایە مادام سووكە ئاگادارییەكیان لە هەردوو زمانی سەرچاوە و مەبەستی وەرگێڕانەكە هەیە و دەتوانن لە ‌زمانی خۆیاندا وشە و رستەی هاوواتا بۆ وشە و رستەی دەقەكە ببیننەوە، كەواتە‌ دەتوانن پەیام و ماناكانی دەقەكەش لە زمانی نووسەرەكەیەوە بۆ زمانی خۆیان بگوێزنەوە. لە بیرمان نەچێت كە دەقی ئەدەبی دەقێكی داهێنەرانەیە و بەشی زۆری پەیام و ماناكانی لە فۆڕم و زماندا، لە ‌شێوازی گێڕانەوە و سەبك و ستایلی نووسەرەكەی و لەحن و ئیقاع و گرژی و خاوی دەربڕینی راوی و كەسایەتییەكاندا بەرهەم دێت. وەرگێڕ دەبێت خاوەنی بە ‌وشیاریی ئەدەبی و بەهرەی داهێنەرانە بێت. دەبێ بە ‌ڕەچاوگرتنی گرینگی فۆڕم و زمان و سەبك و ستایلی نووسەرەكە، هەوڵ‌ بدات بەرهەمەكان، بە تێكڕای ئەم تایبەتمەندییانەیانەوە، لە زمانی خۆیدا كە رزمانی مەبەستی وەرگێڕانەكەیە، بەرهەم بهێنێتەوە. بە مانایەكی تر، خوێنەر دەبێ ‌وابزانێ كە ئەو بەرهەمە بە ‌قەڵەمی وەرگێڕەكە نووسراوە تا بتوانێ چێژی لێ وەربگرێت. بێگومان ئەمەش كارێكی دژوارە و پێویستی بە وشیاری و بەهرەی ئەدەبی و ماندووبوونێكی زۆر هەیە، بەو وەرگێڕانە ناكرێت كە ساڵی سێ چوار بەرهەم وەردەگێڕن، بەڵام ناتوانن دە لاپەڕە لەسەر نووسەرەكانیان، یان تایبەتمەندییەكانی هیچ كام لەو بەرهەمانە بنووسن.

بە‌كورتی، وەرگێڕانێكی چاك و چێژبەخش تەنیا گوێزانەوەی بەرهەم لە زمانێكەوە بۆ زمانێكی تر نییە، بەڵكو بەشداریكردنە لە ‌داهێنان و داهێنانەوەی بەرهەمەكە.

٢٩/١٢/٢٠١٣