هیوا حاجی

 بەهەر هۆكارێك بێت، جارێكی دیكە گۆمە مەنگەكە جوڵەیەكی تێكەوتەوە. حیزبە سیاسییەكان لە دوای دابڕانێكی نیمچەدرێژ، ئامادەن جارێكی دیكە و بەبێ مەرج گفتوگۆ بكەن. بۆئەوەی گفتوگان بگەنە شتێكی جیاواز لەوەی تا ئێستا هەبووە، پێویستە چەند هەڵەیەك دووبارە نەكرێنەوە:

هەڵەی یەكەم: گفتوگۆ وەك ئازارشكێن نەك چارەسەر

مەترسی هەرە گەورە لەبەردەم هەر گفتوگۆیەكدا كە لەدوای جەنگ یان كێشمەكێشێكی ناوخۆییەوە دێتە پێش، بریتییە لە بەكارهێنانی گفتوگۆ وەك هێوركەرەوەیەك بۆ دۆخەكە بەبێ ئەوەی گرینگییەكی ئەوتۆ بە چارەسەری كێشە بنەڕەتییەكان بدرێت. ئەو لایەنانەی لە گفتوگۆدان رێكدەكەون لەسەر ئەوەی شەڕی راگەیاندن رابگرن یان تەنگ بە لایەنگرانی یەكدی هەڵنەچنن. رەنگە لە سەرەتادا هەندێ لەو شتانە گرنگ بن، بەڵام نابێ ئەوە لەبیر بكرێ كە شەڕی راگەیاندن یان ئەشكەنجەدانی لایەنگرانی لایەنێك، كێشە بنەڕەتییەكە نییە. سەرنجدانێكی خێرا لە مێژووی بیست و پێنج ساڵی رابردوو پێمان دەڵێ كە راستە ئێمە هەندێ جار ئارامیی سیاسیمان هەبووە، بەڵام كێشە بنەڕەتیە سیاسیەكان وەك خۆیان بە دەستلێنەدراوی ماونەتەوە. لە راپەڕینەوە كێشەی دەستەوەستانیی حكومەتمان لە ئاست حیزبدا هەبووە و تائێستاش هەمانە، بۆ یەك چارەكە سەدەیە كێشەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خاوێن و دەوریمان هەیە، وەك چۆن لە ساڵی 1992 ئەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمان قەبوڵ نەكرا، بە هەمان شێوە لە 2013ش ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاكان قەبوڵ نەكرا. لە هەموو ئەو ماوەیەدا نەتوانرا دەسەڵاتەكان لەیەكتر جیابكرێنەوە و دادگایەكی كارا بنیات بنرێت. لە هەموو ئەو ماوەیەدا نەتوانرا بازاڕ لەژێر هەژموونی خەڵكانی دەستڕۆیشتوو رزگار بكرێت. كەواتە، كێشە بنەڕەتییەكان نەك هەر ماون، بەڵكو هێشتا چەسپاوترن لە جاران. ئەم كێشە بونیادیانە نەبوونەتە بابەتێكی جددی بۆ گفتوگۆكانی پێشوو. ئەگەر گفتوگۆكانی ئەمجارەش پەیڕەوی لە هەمان نەریتی پێشوو بكەن، رەنكە لە كورت مەودادا هەندێ بە دەم یەكترەوە پێكەنین و ئاڵوگۆڕی هەندێ پۆست و بەخشین و لێسەندنەوەی هەندێ ئیمتیازات ببینین، بەڵام لە درێژ خایەندا دەستكەوتێك نایەتەدی لە خزمەتی گەشەپێدان و سەقامگیری و دێمۆكراسی لە كوردستان.

هەڵەی دووەم: گۆڕینی شێوە و فەرامۆشكردنی ناوەڕۆك

گفتوگۆكانی زیاتر لەم دوو دەیە، بەشێوەیەكی سەرەكی، بۆ رازیكردنی دوو حیزبە سەرەكیەكە (پارتی و یەكێتی) بووە و لەو نێوەندەشدا هەوڵ دراوە ئەوانی دیكەش شتێكیان پێ ببەخشرێت. پرسیاری سەرەكی گفتوگۆكان ئەمانە بوون: پۆستی سەرۆكی حكومەت بۆ كام لایەن دەبێ؟ لە بەرامبەردا، پۆستی سەرۆكی پارلەمان بۆ كێ دەڕوات؟ چۆن سەرۆكایەتی پارلەمان دابەش بكرێ؟ هەر حیزبە چەند وەزارەت و بەڕێوەبەری گشتی و پارێزگار و هەتادوایی بەر دەكەوێت؟ ئەوجا هەرجارەو بەجۆرێك، ئەم پۆست و پێگانە دابەش كراون. یەكەمین كابینەی حكومەت لای یەكێتی و یەكەمین پۆستی سەرۆكی پارلەمان بۆ پارتی بوو. دوای ئەمە چەند جارێك گۆڕانكاری لە پێكهاتەی حكومەت و پارلەماندا كراوە. تێكڕای ئەم گۆڕانكاریانە گۆڕانكاریی شكڵی بوون، بەبێ ئەوەی گۆڕانكارییەكی گرنگ لە ناوەڕۆكی ئیدارەی هەرێمدا هاتبێتە دی. ئەوجا ئەگەر ئامانجی گفتوگۆكانی ئەمجارەش تەنها بەدیهێنانی گۆڕانكارییەك بێت لە پێكهاتەی حكومەت یان دووبارە پێكهێنانەوەی سەرۆكایەتی پارلەمان، بە پەراوێزخستنی لایەنێك یان هێنانەناوەوەی لایەنێكی دیكە، نابێ ئومێدێكی ئەوتۆیان لەسەر هەڵبچنین. هەرێمی كوردستان پێویستی بە گفتوگۆیەكە لەبارەی نەك تەنیا ئەوەی كێ بەڕێوەی دەبات، بەڵكو چۆنیەتی بەڕێوەبردنی هەرێمەكە لە درێژمەودادا.

هەڵەی سێیەم: تەنیا هەندێ لە حیزبەكان گفتوگۆ دەكەن

بەنزیكەیی تێكڕای گفتوگۆكانی پێشوو رەهەندی پەراوێزخستنی ئەوانی دیكەی تێدا بووە. لە سەرەتادا، مانای گفتوگۆ تەنیا و تەنیا گفتوگۆی نێوان پارتی و یەكێتی بوو. لەگەڵ هەندێ گۆڕان لە مەشهەدی سیاسی، بازنەی گفتوگۆ هەندێك فراوانتر كرا و ناوی لێنرا گفتوگۆی "پێنج قۆڵی". لەوێوەیە، ئەوجا بەپێی ئەجێندا و بەرژەوەندی، باس لە ئەگەری كۆبوونەوەی حەوت قۆڵی و یانزە قۆڵی دەكرێت. بە واتایەكی دیكە، هەمیشە هەوڵ دراوە، لەبەر هەر هۆكارێك بێت، هەندێ لایەن پەراوێز بخرێن. كێشەكە لەوێدا گەورەتر دەبێت كە حیزبەكان كۆمەڵگا پەراوێز دەخەن. جێگایەك ناهێڵنەوە بۆ دەنگی سەربەخۆ، بۆ كۆمەڵگای مەدەنی و ئەكادیمییەكان و نووسەران و رەخنەگران. راستە خەڵك لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگیان بە حیزبەكان داوە، بەڵام ئەوە بە ئۆتۆماتیكی مانای ئەوە نادات كە حیزبەكان دەتوانن لە هەموو شتێكدا لە جیاتی خەڵك بڕیار بدەن. ئاكامێكی گرنگی پەراوێزخستنی ناحیزبییەكان ئەوەیە كە دەنگی بێلایەن و بابەتی و زانستی لەبیر دەكرێت و جێگایەكی نابێت لە گفتوگۆكاندا. بۆیە، پێویستە گفتوگۆكان گشتگیر بن، بەشێوەیەك كە نەك تەنیا حیزبەكان، بەڵكو دامەزراوەكانی دیكەی مەدەنی و سەنتەری توێژینەوە و رووناكبیران بەشدار بن، بێگومان ئەگەر مەبەست لە گفتوگۆكان بنیاتنانی سیستەمێكی سیاسی باشتر بێت لە كوردستان. خۆ ئەگەر گفتوگۆ تەنها بۆ دووبارە پێكهێنانەوەی حكومەت و ئاڵوگۆڕی پۆستەكان بێت، ئەوا گفتوگۆیەكی لەو چەشنە گشتگیرەمان پێویست نییە. 

هەڵەی چوارەم: ئەنجامی خێرا و تەسلیمبوون بە توندڕەوەكان

تەنانەت ئەگەر باشترین نیەتیش هەبێت، چاوەڕوان ناكرێت كێشەكان بە شەو و رۆژێك چارەسەر بن. وەك لە شوێنی دیكەش گوتوومە، لەبەر ئەوەی ئێمە تائێستاش لەژێر كاریگەرییەكانی كۆمەڵگای خێڵایەتیداین، پێمانوایە سەردانێكی كۆمەڵایەتی بۆ لای نەیارەكەت  و چایی خواردنەوەیەك لەگەڵیدا كێشەكان چارەسەر دەكات. ئەمە راست نییە، كێشەكانی كوردستان ریشەی قوڵیان لە مێژووی ئێمەدا هەیە، گرێی دەروونیی مەزن لەگۆڕێن، هەڵەی زۆر كراوە و راستكردنەوەیان كاتی زۆری دەوێت.

خەڵكێكی زۆری دەستڕۆیشتوو لە كوردستان هەن كە فكریان تەنیا لای بەرژەوەندییەكانی خۆیانە و ئامادە نین دەستبەرداری بەرژەوەندییەكانیان بن. لە دژی هەموو هەوڵێكن بۆ بنیاتنانی دەسەڵاتێكی دادپەروەر و شەفاف و خزمەتگوزار، چونكە ئەمانە هیچی لە بەرژەوەندیی ئەواندا نییە. ئەم كەسانە لە دژی هەر رەوتێكن بۆ ریفۆرم و باشكردن. هەڵە دەكەین ئەگەر چاوەڕوانی خێرامان هەبێت، بەڵام مافی خۆمانە هەنگاوی باش ببینین بۆ ئاشتی و دامەزراندنی دەسەڵاتێكی باش لە كوردستاندا. لەو نێوەندەشدا، هەندێ جار، حیزبەكان دەكەونە بەر كاریگەریی فشاری هەندێ لە لایەنگرە توندڕەوەكانیان. بۆ رازیكردنی ئەم لایەنگرانە، حیزبەكان هەڵوێستی ئاگرین و ورووژێنەر تۆمار دەكەن. زۆر گرنگە نیشانی بدەن كە سوورن لەسەر هەڵوێستەكانیان، رێگا بەویدیكە نادەن بۆی بچێتە سەر و هەتا دوایی. لە هەلومەرجێكی ئاوادا، گفتوگۆكان كاتیان پێ نادرێت و دەكەونە بەر كاریگەریی دەنگە توندڕەوەكانی نێو حیزبە جیاوازەكان. 

بە كورتی، هەر گفتوگۆیەكی باشتر پێویستە خۆی لەقەرەی بابەتە هەر بنەڕەتیەكانی ئیدارەی هەرێمی كوردستان بدات. پێویستە دەرفەت بڕەخسێنرێت بۆ گفتوگۆیەكی گشتگیرتر. پێویستە كات بدرێت بە گفتوگۆ و رەنگە بە هەمان ئەندازە گرنگ بێت كە هیچ كام لە حیزبەكان تەسلیمی دەنگی توندڕۆیی نێو خۆیان نەبن.

10/12/2016