لە سەروبەندی جەنگی جیهانی دوەمدا، بە پشتگیریکردنی رەزا شای پەهلەوی لە بەرەی نازییەکان، سۆڤییەت لە باکوری ئێرانەوە و بریتانیاش لە باشورەوە هێزەکانیان ناردە ناو خاکی ئێرانەوە و ئێرانیان داگیرکرد، لە ساڵی 1941دا ڕەزا شاه لە پاشایەتی دور خرایەوە و کوڕەکەی، محەمەد رەزا شاه وەک جێگرەوە بۆی دانرا.
لەکاتی داگیرکردنی ئێراندا لەلایەن سۆڤییەت و بریتانیاوە، سه‌رنجی حکومەتی ناوەندی لە سەر ناوچەکانی ڕۆژئاوای ئێراندا کەم بوەوە، هەر ئەوە ئەو هەلەی ڕەخساند، کە لە شارەکانی مهاباد و تەبرێز دو کۆمار بە ناوەکانی کۆماری کوردستان و کۆماری ئازەربایجان دابمەزرێن.
ساڵی 1943 كۆمه‌ڵه‌ی ژ.ک یەکەم کۆنگرەی خۆی لە شاری مهاباد بەست، كه زیاتر له 100 كه‌س تیایدا به‌شداربون
له‌و سه‌روبه‌نده‌دا و له‌گه‌رمه‌ی ململانێدا 11 کەسایەتی و ڕۆشنبیری کورد لە ساڵی 1942دا کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژ.ک)-یان بە مەبەستی ڕزگاریی گەلی کورد دامەزراند، ساڵی 1943 كۆمه‌ڵه‌كه یەکەم کۆنگرەی خۆی لە شاری مهاباد بەست، كه زیاتر له 100 كه‌س تیایدا به‌شداربون.
مانگی ئابی ساڵی 1945دا کۆمەڵەی ژ.ک ناوی خۆی بە حزبی دیموکراتی کوردستان گۆڕی
لە مانگی ئابی ساڵی 1945دا کۆمەڵەی ژ.ک ناوی خۆی بە حزبی دیموکراتی کوردستان گۆڕی، لەکاتێکدا کە هاوکات لە شاری تەبرێزی ئازەربایجانی ئێرانیش هەوڵی هاوشێوە هەبو بۆ رزگارکردنی گەلی ئازەری و ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی ئازەربایجان.
هەر لە ساڵی 1945دا شاندێکی حزبی دیموکراتی کوردستان بە سەرۆکایەتیی قازی محەمەد سەردانی شاری تەبرێزیان کرد، بۆ ئەوەی لەوێ چاویان بە کونسوڵی سۆڤییەت بکەوێت و سەبارەت بە دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مهاباد دانوستانیان لەگەڵ بکەن، پاشان لە تەبرێزەوە بەرەو شاری باکۆی ئازەربایجان بەڕێكکەوتن بۆ ئەوەی دانوستانەکانیان لەگەڵ بەرپرسانی سۆڤییەت بە ئەنجام بگەیەنن.
ڕۆژی 10ی کانونی یەکەمی 1945 حزبی دیموکراتی ئازەربایجان بە سەرۆکایەتیی جەعفەر پیشەوەری پارێزگای ئازەربایجان (ناوەندی تەبرێز)یان لە چنگی سوپای ئێران ڕزگار کرد و کۆماری ئازەربایجان ڕاگەیاند.
لە ڕۆژی 22ی کانونی دوەمی ساڵی 1946دا کۆماری کوردستان به به‌شداری نوێنه‌رانی پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان راگەیەندرا
پێنج ڕۆژ پاش ئەوە لە هەوڵێکی هاوشێوەدا، مەهاباد لە چنگی هێزەکانی سوپای ئێران ڕزگارکرا و لە ڕۆژی 22ی کانونی دوەمی ساڵی 1946دا کۆماری کوردستان به به‌شداری نوێنه‌رانی پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان، له‌سه‌ر ده‌ستی قازی محه‌مه‌د له مه‌یدانی چوارچرای مه‌هاباد به هه‌ڵکردنی ئاڵای کوردستان راگه‌یه‌نرا و قازی بوه سه‌رۆك کۆمار.
دواتر كابینه‌ی حكومه‌ت راگه‌یه‌نراو راییكردنی كاروباری وڵات به‌شێوه‌ی فه‌رمی ده‌ستیپێكرد و هێزی پێشمه‌رگه به‌فه‌رمی به‌جلوبه‌رگی سه‌ربازی تایبه‌ته‌وه دامه‌زرێنرا، قازی محه‌مه‌د وه‌ك له وه‌سیه‌ته‌كه‌یدا هاتوه برایه‌تی و یه‌كگرتویی كوردی به گرنگترین هۆی سه‌ركه‌وتن داناوه.
قازی محه‌مه‌د سه‌رۆك كۆماری كوردستان بو، چه‌ندین جار گفتوگۆی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران ئه‌نجامدا بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان
له‌و ماوه‌یه‌دا كه قازی محه‌مه‌د سه‌رۆك كۆماری كوردستان بو، چه‌ندین جار گفتوگۆی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران ئه‌نجامدا بۆ چاره‌سه‌ری كێشه‌كان، به‌ڵام گفتوگۆكان نه‌گه‌یشتن به‌ئه‌نجام و دواجار حكومه‌تی ئه‌وكاته‌ی ئێران له‌ساڵی 1946 هێرشی بۆ روخاندنی هه‌ریه‌كه له كۆماری ئازه‌ربایجان و كۆماری كوردستان ده‌ستپێكرد.
هێزه‌كانی حكومه‌ت پاش شه‌ڕێكی كورت گه‌یشتنه شاری ته‌ورێزو كۆنتڕۆڵیان كرد، پاش هه‌ڵهاتنی سه‌ركرده‌كانی كۆماری ئازه‌ربایجان بۆ سۆڤیه‌ت و ئه‌و كۆماره روخێنرا، دواتر ئه‌و هێزانه به‌ره‌و ناوچه كوردییه‌كان كشان و ئامانجی سه‌ره‌كیان شاری مه‌هاباد بو.
قازی محه‌مه‌د ئه‌وكات فه‌رمانیداوه خۆیان له‌شه‌ڕ بپارێزن به‌و پێیه‌ی كه نه‌هامه‌تی گه‌وره‌ی پێوه‌یه
به‌پێی گێڕانه‌وه مێژوییه‌كان، قازی محه‌مه‌د ئه‌وكات فه‌رمانیداوه خۆیان له‌شه‌ڕ بپارێزن به‌و پێیه‌ی كه نه‌هامه‌تی گه‌وره‌ی پێوه‌یه، به‌ڵام هێزه‌كانی رژێمی شا به‌رده‌وام بون له‌شه‌ڕ.
دوای دابڕانی کۆمار و سۆڤیەت، خێڵە کوردەکان کە لە سەرەتادا پشتگیرییان لە کۆمار دەکرد، بەرھەم و سەرچاوەی داراییان نەما، ئیتر خێڵەکان به‌رژه‌وه‌ندیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەمەد نه‌ما، هەربۆیە زۆرێک لە خێڵەکان قاز‌یان بەجێھێشت، لە 5ی کانونی یەکەمی 1946، ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەمەدیان ڕاگەیاند کە ڕێگە لە ھەر پەلامارێکی سوپای ئێران دەگرن کە بکرێتە سەر ناوچەکە.
ەنجومەنی شەڕی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، بڕیاری شەڕیان دابو لە ئەگەری هێرشکردنە سەر کۆماردا
هەرچەندە ئەنجومەنی شەڕی کۆماری کوردستان لە مەهاباد، بڕیاری شەڕیان دابو لە ئەگەری هێرشکردنە سەر کۆماردا، بەڵام لە کاتی گەیشتنی هێزە ئێرانییەکان بۆ سەر سنور، زۆربەیان رایان کرد و بەرەکانی بەرگری لە مهابادیان چۆڵ کرد.
لە ڕۆژی 15ی کانونی یەکەمی 1946دا، سوپای ئێران توانی بچێتە ناو شاری مهاباد کە ناوەند و پایتەختی کۆماری کوردستان بو، دەستی بەسەر شارەکەدا گرت، دواتریش لە ڕۆژی 31ی ئازاری 1947دا، قازی محەمەد و سێ لە هاوەڵانی له‌و شوێنه‌ی که کۆماری تێدا راگه‌یه‌ندرابو لە سێداره‌دران.
قازی محه‌مه‌د به‌حه‌وت هه‌نگاو رێگه‌ی به‌ره‌و په‌تی سێداره بڕی، داوایكرد له‌كاتی له‌سێداره‌دانیدا چاوی نه‌به‌ستن، تا به سه‌ربه‌رزی و چاوكراوه‌ییه‌وه له نیشتیمان بڕوانێت، کۆمارەکە ڕوخا و قازی لە سێدارە درا، بەڵام گیانی سەربەخۆخوازی کورد و ناوی قازی محەمەد وەک پێشەوایەکی مەزن بۆ رزگاری کوردستان بەدرەوشاوەیی مایەوە.
٢١/١/٢٠٢١
