^{ئانیسا جەعفەری‌مێهر}

^{ئەدەبیات دەروەچێگە ئڕا خوەندنەوەی زوان‌ناسی، کوومەڵگەناسی، پەی بردن وە رەوش ژیان ئایەمەیل لە هەر سەردەمێگ، داخوازەیل، نووڕگەیان وهتد و له دڵ ئەدەبیات هەر ملەتێگ توانیمن زانیاریەیل فرەیگ وە دەس باریمن. جیا له ناسین فەرهەنگ یەی ملەت له رێ شیکاری ئەدەبیات ئەو ملەتە، گرنگی ئەدەبیات ئیەسە ک تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان فەرهەنگیش، یانێ هەم فەرهەنگ تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان ئەدەبیات و هەمیش ئەدەبیات تۊەنێ یەی فەرهەنگ سەقامدارەو بکەی یا بگۊەڕنێدەی و خوازیم بزانیمن ک ناوەڕووک ئەدەبیات ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ وە چ مەسەڵەیلێگ ئاماژە کردێیە و ئایا نیشانێگ له فەرهەنگ سەردەم له ناو ئەدەبیاتیان هەس و له کووشانێگ ئڕا گۊەڕانن کوومەڵگە وەرەو وەزعیەت دڵخواز گەپ دانە؟ ئڕا دەس پێ کردن ئێ باسە بایا زوان، ئەدەبیات، فەرهەنگ و جنسیەت تاریف بکەیمن و ئێکە بنووڕیمنە ناوەڕووک شێعر ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ.}

^{1. زوان دیاردەیگ کوومەڵایەتیە. ئایەمەیل له دریژایی دیرووکا وە بوون هەوەجەیان وە ژیان وەکوومەڵ ئڕا وەڕێیەو بردن ژیان و پاراستن خوەیان له خسارەیلێگ ک وە تەنیایی نەتۊەنسنە له بەرایبەریان بووسن، وە ئامرازێگ ئڕا پەیوەندی هەوەجە داشتنە و له رێ پەیوەندی گرتن و هاوفکری تۊەنسنە گیچەڵەیلێگ ک له سەر رێ ژیان ئایەم بۊە چارەسەر بکەن و نەسڵ ئایەم هێمان بەردەوامە. ئایەمەیل وە شێوەیل جیاوازێگ جوور زوان}

^{سیاسەتمەدارێکی کورد دەڵێت، دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئەزموونێکی باش بوو بۆ ھەموو پارچەکانی کوردستان و دروستکردنی کیانێک بوو ھاوشێوەی کیانی ھەرێمی کوردستان، بەڵام تەمەنی کورت بوو، بۆیە پێویستە ئێستا ھەموو پارچەکانی کوردستان کیانی ئێستای ھەرێمی کوردستان بپارێزن .}

^{لە ٢٢/٢/١٩٤٦ لە مەیدانی چوارچرای مهاباد بە ئامادەبوونی ژمارەیەکی زۆری چینوتوێژەکان و نوێنەرانی کوردستان، ئاھەنگی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان بە بەرزبوونەوەی ئاڵای کوردستان و سرودی نیشتمانی و سڵاوکردن لە ئاڵا دەستی پێ کرد و سەرکردە قازی محەمەد گوتارێکی پێشکەش کرد و باسی خەبات و داخوازییەکانی گەلی کوردی کرد، کە ٧٦ ساڵ بەسەر ئەو یادە مەزنەدا تێپەڕ دەبێت و بارزانیی نەمریش تێیدا بەشدار بوو و سەرۆکی لەشکر بوو و تا کۆتاییش کۆمارەکەی پاراست.}

^{لەم بارەیەوە دکتۆر مەحموود عوسمان، سیاسەتمەداری کورد، بۆ ماڵپەڕی فەرمیی پارتی دیموکراتی کوردستان گوتی: ''ئەوە یادێکی پیرۆزە لای ھەموو گەلی کورد، چونکە دامەزراندنی}

^{ماوەی (76) ساڵ بە سەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێدەپەڕێت، کە لەسەر دەستی پێشەوا قازی محەمەد هاتە کایەوە و ماوەی نزیکەی ساڵێک حوکمڕانی چەند ناوچەیەکی کوردستانی کرد و مەهابادی کردە پایتەختی خۆی.}

^{بە هۆی ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمەریکا سۆڤیەتدا هەبو کە دواتر جەنگی ساردی لێکەوتەوە، ساڵی (1941)دا راپەڕینێکی جەماوەری لەناوچە کوردییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان رویدا و کۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەیان لە حکومەتی ناوەندی ئێران سەندەوە و گرتیانە دەست، دواتریش پارتێکی سیاسی بۆ بەڕێوەچونی ناوچەکە بە ناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرا، قازی محەمەدیش کە سەرۆکی بنەماڵەی قازییەکان بو پەیوەندی بەو پارتەوە کرد.}

^{لە مانگی ئەیلولی ساڵی (1945)دا قازی محەمەد و چەند سەرکردەیەکی تری کورد سەردانی تەبرێزیان کرد و چاویان بە کونسوڵی سۆڤیەت کەوت بەو نیەتەی پشتگیری پێکهێنانی کۆمارێکی نوێی کوردی وەرگرن، دواتریش رەوانەی باکۆ کران و لەوێ ئاگاداری ئەوە بونەوە کە پارتێکی ئازربایجانی هەیە بە ناوی پارتی دیموکراتی ئازربایجان و دەیەوێت دەست بە سەر ئازربایجانی ئێراندا بگرێت، دواتریش ئەنجامەکە بەوشێوەیە کەوتەوەو پارتی دیموکراتی ئازربایجان لە (10)ی کانونی یەکەمی ساڵی (1945)دا دەستی بە سەر ئازربایجانی ئێراند گرت کە پێشتر بە دەست سوپای ئێرانەوە بو، پێشەوا قازی محەمەدیش بۆ دوبارەکردنەوەی ئەو ئەزمونە و دامەزراندنی کۆمارێکی کوردی، بە پەلە گەڕایەوە کوردستانی رۆژهەڵات و لە (15)ی هەمان مانگدا کۆمارێکی}

خانی موکریانی

^{ئەگەر بەهەڵەدا نەچووبم، ئەم وتارەی مامۆستا هەژار تا ئێستا لە هیچ شوێنێکی دیکە چاپ نەکراوە. فۆتۆکۆپیی دەستنووسی ئەم ‏وتارەم ماوەیەک بوو لەبەر دەست بوو و لە دەرفەتێک دەگەڕام تایپی کەم و پێشکەش بە خوێنەرانی هێژای کوردی هاوزمانم ‏بکەم. لە واژووی مامۆستا عەزیز ئاڵی کە لە کۆتایی وتارەکەدا بەرچاو دەکەوێ، پێدەچێت ئەم وتارە لە ساڵی 1986 و لەسەر ‏داوای ئیدارەی بەرنامە بیانییەکانی رادیۆ و تەلەفزیۆنی ئێران نووسرابێت. لە سەرووی وتارەکەشدا بە زمانی فارسی تێبینییەک ‏نووسراوە: "ترجمە شود" (وەربگێڕدرێت). لە کاتی تایپکردنی ئەم وتارەدا، هەوڵم داوە رێنووسی باوی ئەوڕۆ رەچاو کەم. لاپەڕە ‏سکانکراوەکانی دەستنووسی مامۆستا هەژاریش پاشکۆی ئەم نووسینە کراون. ‏}

^{هەژار
خوا لە قورعاندا فەرموویەتی: "هەرچی لەم سەرزەمینە ئەجووڵێتەوە و هەرچی وە دوو باڵ ئەفڕن، گشتیان ئۆمەتن وەک ئێوە". ‏واتا مڕؤش تیرەیەک لە جانەوەرن و دەگەڵ هەموو جانەوەران خزمی یەکن. هەر ئەمەشە کە رەسوڵ پۆلسی حەواری عیسا ‏مەسیح (دروودی خودای لەسەر بێ) بە باڵدارانی فەرموە "مەلی برام". دەسا با ئێستا بزانین ئێمەی مرۆ، چۆنە ئەمڕۆ لە ‏تیرەکانی بەگیانی ئەم زەمینە بەهێزتر و باوخۆشترین؟ چۆنە ئێمە لەچاو ئەوان، زێدە لەوان، توانیومانە پێشدا بچین و خۆبگرین ‏و دەستیش بەسەر جانەوەرانی}

^{A short estimation between two dialects of centeral kurdish and south kurdish.
برآوردسازی زبانی کوتاە بین دو گویش کردی مرکزی و کردی جنوبی
ئامادە کردن: نیان فواد ئەحمەد بەرزنجی
خوێندکاری کارناسیی زمان و وێژەی کوردی، زانکۆی کوردستان.}

^{پوختەی باسەکان:
زمانی کوردی لە بواری زمانناسییەوە سەلماوە کە یەکێک لە زمان گەلی ئێرانی نوێیە و پێکهاتووە لە چەند زار و دیالێکتی سەرەکی کە هەر کامەیان چەندین بنزاری تریشی لێ دەبێتەوه.
زمانی کوردی بە گشتی دوای سەدەی بیستەمی زایینی‌ واتە دوای جەنگی جیهانی دووهەم دەکەوێتە ناو چەرخێکی نوێ و تووشی چەندین گۆڕانکاری ئەبێتەوە. ئەم گۆڕانکارییانەی زمان جاری وا هەیە تەنیا هۆکاری ڕەوتی زمانەکەیە کە لە هەر زمانێکی تری ئێرانی دا هەیە، جاری وایش هەیە لەبەر جودا نەبوونی زمان لەکۆمەڵگا بەهۆی 1) بارودۆخی ڕامیاری (واتا ژێر دەستەیی) گەورەترین فاکتەر و پێوەرە}

^{دانوستانی هێزە سیاسییەکان لەسەرەتای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی مۆدێرندا: میرنشینە کوردییەکان لەنێوان ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی‌و بنەماڵە حوکمڕانەکانی ئێراندا (لەسەدەی شانزەوە بۆ سەدەی نۆزدە)}

^{مەتين ئەتماكا}

^{لە ئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق}

^پێشەکی

^{لەدوای شائیسماعيلی یەکەم (ماوەی حوکمکردنی 1501 - 1524)، کە ڕابەرێکی کاریزمای سۆفی بوو و ئیدیعای ئەوەی دەکرد کەوا ئیمامی دیارنەماوی شیعەی نەریتی لە خودی ئەمدا دەرکەوتووە و ساڵی ١٥٠١ لە شەڕێکدا بنەماڵەی ئاق قۆینلووی تێکشکاند (١٣٧٨ - ١٥٠١) و چووە تەبرێزی پایتەختەکەیانەوە و خۆی وەک شاهی دەوڵەتێکی نوێ ڕاگەیاند و ناوی لێنا سەفەوی و دواتر ئەندامەکانی ئەم بنەماڵەیە زیاد لە ٢٢٠ ساڵ حوکم دەکەن١. لە ساڵی ١٥٠٧دا کەوتە هەوڵدان بۆ فراوان کردنی سنووری حوکمڕانیی بنەماڵەکەی بەرەو ڕۆژاوا تا ئەنەدۆڵی ڕۆژهەڵات و لەوێ پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە دەسەڵاتدار و حوکمڕانە کوردەکانەوە پەیداکرد. لە ماوەی داگیرکارییەکانی شائیسماعیلدا، کاریگەرترین بەگ (واتە دەسەڵاتدار و حوکمڕان) لە ناو هەموو بەگەکانی کورددا لەوانەیە میر شەرەفی بەگی بەدلیس بووبێت٢. کاتێ کە شا ئیسماعیل لە ١٥٠٧ - ١٥٠٨دا خەرپووتی گرت، شەرەف بە بانگهێشتی خوانێکی زۆر گەورە و گوستاخانە پێشوازیی لێکرد و ئەوجا ملکەچی و دڵسۆزیی خۆی بۆ شا دەربڕی لە ئەخڵات، کە دەکەوتە لێواری باکووری گۆلی وانەوە. شا زۆر خۆشحاڵ بوو بەم پێشوازییە و دانی بە مافی شەرەف بەگدا نا و}

سوێسنە حەسەن زادە

چالاکێکی بواری زمان و وێژەی کوردی کە چەندین ساڵ مامۆستای زمانی کوردی لە شار و گوندەکانی کوردستانە و نووسەری چەندین پەرتووکی فێرکاریی کوردییە، بۆ جارێکی تر لەژیانیدا، کاتی هاوسەرگیری، ڕچەشکێنیی کرد و بە نەکڕینی زێڕ و جلوبەرگ و هەروەها دانانی دوو گوڵ وەک مارەیی و قەرز لەسەر زاوا، بەپێچەوانەی ڕەوتی ئاسایی کۆمەڵگا جووڵاوە و بەم هەڵوێستە ناوازەیەی، بەرەنگاری ئەم نەریتە چەندهەزارساڵەیە بۆوە.

^{ئەم نەریتەی کە بووەتە هۆی ئەمەی گەنجەکان، لە هەموو چاخ و سەردەمێکدا، نەتوانن لەکاتی دڵخوازیاندا هاوسەرگیری بکەن و بابەتی تێچووی هاوسەرگیری لەلایەن زاواوە، بووەتە کۆسپێکی گەورە لەسەر ڕێگەی ئەم گەنجانە.
لە هەموو کۆمەڵگانان، بەگشتی خەڵک چاکە و خراپە لێکدەکەنەوە و دەزانن بۆنموونە گەر لەم بابەتەدا هەندێک وردبینانەتر و تێگەیشتووتر بجووڵێنەوە، ئەوە کێشەی هاوسەرگیری کەم دەبێتەوە؛ بەڵام هەرگیز هیچکامیان ئامادە نین دەستپێشخەر بن و لەخۆیانەوە دەست پێبکەن، بەڵکوو هەموو چاوەڕێن ئەم بابەتە، کە وەک}

پێداچوونه‌وه‌‌: ئاکۆ جه‌لیلیان

^{فولکلۆر وه‌کوو به‌شی نادیاریی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌‌کان تم ودایم جێگه‌ی باس و لێدوانه‌ بووه و کۆمه‌ڵێک نووسه‌ر و لێکۆڵه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م باوه‌ڕه‌ن که‌ بنه‌مای فه‌رهه‌نگ و زانستی هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌که‌ و چ له‌بواری ئه‌ده‌بی و مێژوویی و چ له‌بواری ئائینی و کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌رکی خۆی جێبه‌جێ کردووه و به‌ڵگه‌نامه‌یکه‌ بۆ ره‌نگدانه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و زانست و شارستانیه‌تی وڵاته‌که‌یان و به‌شێوه‌یه‌کی زانستی و ئاکادمیک ده‌چنه‌ سه‌ری و ده‌یان بابه‌تی ره‌نگاوڕه‌نگ و جوان؛ له‌سه‌ر کاریگه‌ریی فه‌رهه‌نگی فولکلۆر پێشکه‌ش کراوه‌ نمونه‌ی ئه‌م کتیبگه‌له‌ - شاخه‌ی زرین -ی (فریزر)ه‌ که‌ لێکدانه‌وه‌یه‌کی زانستی و ئه‌وسانه‌ییه‌ له‌سه‌ر وڵاتی ئه‌مریکای باشووری کراوه‌ یان کتیبه‌کانی مامۆستا(مێهرادی‌به‌هار) له‌سه‌ر ئوستووره‌ناسیی ئێران یان کۆپڵه‌ی – تاریخ ایران - (ئێحسان یارشاتر)ه‌ که‌ له‌سه‌ر ئه‌وسانه‌کانی ئێرانی کۆن کراوه‌. به‌داخه‌وه‌ له‌نێو وڵاتانی چه‌ند نه‌ته‌وه‌یی}

^{Tevgera Komarîxwaz ên Rojhilatê Kurdistanê sala nû ya Zayînî û jidayikbûna Hezretî Îsa Mesîh, li hemû Mesîhiyên Kurdistan û cîhanê pîroz dike. Tevger hêvîdar e ku sala nû ya 2022'an bibe sala aştî, aramî û pêkvejiyana aştiyane û tendirustiyê jibo hemû cîhanê û nemaze Kurdistana mezin û Rojhilata Navîn.
Tevgera komarîxwaz ya rojhilatê Kurdistanê Daxwaza ku em vê salê bikin sala têkelî, gotûbêjên aştî, hevpeywendî, lihevkirin û hevkariyên berfireh liser atmosfera nexweş û siyasetên şerxwazane û parçekirinê tercîh bidin.}

^{Tevgera komarîxwaz ya rojhilatê Kurdistanê hêvîdarê ku sala nû jibo hemûyan bibe saleke xweş û nirx, xastek, berjewendî û}

^{Ezîm Osmanîyan}

^{Xwendekarê asta PHD ya Bajarsazîyê.}

^{Bajarên cûrbacûr li ser Erdnigarîyê dibişkifin û bi qasî dîrokê mezin û berfireh dibin, tenê ev hevoke dikare alîkariyê bide me ku em bikarin ji mijara nasnameya Bajarên Kurdî fahm bikin. Dema mirov ji berfirehîya Erdnigarîya Kurdan temaşe dike, dibîne ku gelek Bajar û Gundên Kurdî di wê Erdnigarîyê de bicih bûne û dîrokekî çend Hezar salî ew derfet pêkaniye ku Wargeh û Jîngehên Kurdan di formeke herî berza têgihîştinê û bi naverok û bedewîyên taybet çêbibin. Îcar wê demê mirov digihîje kûrahîya çawaniya tesîra Ferheng û Qewm û xalên teybet li ser çêbûna}