خانی موکریانی
ئەگەر بەهەڵەدا نەچووبم، ئەم وتارەی مامۆستا هەژار تا ئێستا لە هیچ شوێنێکی دیکە چاپ نەکراوە. فۆتۆکۆپیی دەستنووسی ئەم وتارەم ماوەیەک بوو لەبەر دەست بوو و لە دەرفەتێک دەگەڕام تایپی کەم و پێشکەش بە خوێنەرانی هێژای کوردی هاوزمانم بکەم. لە واژووی مامۆستا عەزیز ئاڵی کە لە کۆتایی وتارەکەدا بەرچاو دەکەوێ، پێدەچێت ئەم وتارە لە ساڵی 1986 و لەسەر داوای ئیدارەی بەرنامە بیانییەکانی رادیۆ و تەلەفزیۆنی ئێران نووسرابێت. لە سەرووی وتارەکەشدا بە زمانی فارسی تێبینییەک نووسراوە: "ترجمە شود" (وەربگێڕدرێت). لە کاتی تایپکردنی ئەم وتارەدا، هەوڵم داوە رێنووسی باوی ئەوڕۆ رەچاو کەم. لاپەڕە سکانکراوەکانی دەستنووسی مامۆستا هەژاریش پاشکۆی ئەم نووسینە کراون.
هەژار
خوا لە قورعاندا فەرموویەتی: "هەرچی لەم سەرزەمینە ئەجووڵێتەوە و هەرچی وە دوو باڵ ئەفڕن، گشتیان ئۆمەتن وەک ئێوە". واتا مڕؤش تیرەیەک لە جانەوەرن و دەگەڵ هەموو جانەوەران خزمی یەکن. هەر ئەمەشە کە رەسوڵ پۆلسی حەواری عیسا مەسیح (دروودی خودای لەسەر بێ) بە باڵدارانی فەرموە "مەلی برام". دەسا با ئێستا بزانین ئێمەی مرۆ، چۆنە ئەمڕۆ لە تیرەکانی بەگیانی ئەم زەمینە بەهێزتر و باوخۆشترین؟ چۆنە ئێمە لەچاو ئەوان، زێدە لەوان، توانیومانە پێشدا بچین و خۆبگرین و دەستیش بەسەر جانەوەرانی خۆیشماندا و سەر زەمین و ژێر زەمین و بگرە بەرزاییەکانی دوورەدەستیشماندا بگرین؟
وەرامی پرسیار هاسانە: لەناو مێشکی کەلـلەسەری بنیادەمدا کولێنێکی بیر تێدا هەڵگرتن هەیە کە جانەوەرانی تر نیانە.
بۆ نموونە: دوو مشک بە بۆن دووگەوە بەلەسە بوون، یەکیان زووتر دەگاتێ، دووگ دەگرێ، ئاڵقەی تەڵە تێک دەبەزێ و دەیخنکێنی. ئەوی تریان لە تەقەی تەڵە دەترسێ و دەرباز دەبێ. بەڵام لەبیری نامێنێ کە هەروا تاوێک لەمەوبەر، یاخۆ دوێنێ، لەم رێگایەدا و لەم جێگەدا چۆن بەڵایەک بەسەر هاوڕێیەکەی خۆی هات. بۆنی دوگەی دیسان لێ دەبێتە رووگە و ملی بە تەڵەوە دەبێ.
بەڵام مرۆ کە لەسایەی بیردانی ناو کەللـەسەری، بەسەرهاتان لەبیر ناکا، لە کوێ تووشی چورتمێک بێ، یاخۆ بەسەر تووش و دژوارییەکیدا سەرکەوێ، ئەزموونی وەدەست دەکەوێ، ئامۆژگاری منداڵ و کەسی خۆی دەکا کە چۆن لە بەڵا رزگار بن و چۆن بە باشی فێری ئاکار و رەفتار بن، تا تووشی هیچ تووشییان نەبن.
هەزاران و هەزاران ساڵ، قلە قلە و پلە پلە ئەو ئەزموون و بیرەوەرییانە دەماودەم یان بە نووسینەوە لە باپیرەوە بۆ نەوە، لە نەوە بۆ نەوەچرک، بۆ تۆرەمە ماونەتەوە. ئەمانە کۆکراونەتەوە، مرۆ ناوی ناوە مێژوو، سەرگوروشتەی رابردوەکان، چیڕۆکی کۆن، یاخۆ پەندی پێشینەکان.
بەڵێ، ئێمەی چینی مرۆ، لەسایەی مێژووی رابردوو، لە سۆنگەی بیری نەمردوو، توانیومانە بەسەر کۆسپدا زاڵ بین و لە کوورەی ژیاندا قاڵ بین. هەر توێژێکیش کە لەپاش چینی بەر لەخۆی هاتۆتە سەر ئەم زەمینە و شارەزاتر لە گەنجینەی ئەزموونی پێشوونان بوە، ژیرتر و ئاوەزدارترە و ئەو چینەی لەدواڕۆژیش دێت لە چینی ئەمڕۆ زاناتر دێتە بەرهەم.
لەم کورتە باسە مەبەستم بەرەی تێکڕای مرۆیە، نەک هەر جانەوەرێکی لەسەر پاشووی، قسەکەری، سەر و سیما وەک بنیادەم. چونکە ئێستاش زۆر لەوانە هەر بە بوختان و درۆ ناویان لەخۆ ناوە مرۆ، سەد قات لە کەریش کەرترن. لەچی و بۆچی؟! چونکە لە بەهرەی ئەزموونی رابردوەکان، لە گەنجینەی ئامۆژگاری زانا هەرگیز نەمردوەکان بەشیان نەبوە کە لەسەر رووپەڕی کتێبان بۆ نەوەی دواڕۆژ نووسراون، یان دەماودەم راگوێزراون. لەبەر چاویان ئەو پەندانە رەشکە و پێشکەی بێ مانا بوون و لەبەر گوێیان وەکوو با بوون و هیچگا نرخیان نەزانیوە.
بەشێکی زۆر لەم جانەوەرە دووپایە، تووشی هەر کۆسپ و تەگەرە و بەڵایەک دێت لەم دنیایە، هیچ نایزانێ لە نەزانینی خۆی رایە و هەر لای وایە کاری خوایە و ناوی ناوە قەزا و قەدەر!! ئیتر بە بیریدا نایە، کە ئەو خوایەی ئەو تاوانی لێقەومانی دەخاتەبەر فەرموویەتی: مرۆ بۆ هەرچییەک نەکۆشێ، گیری نایە. یان پێغەمبەر فەرموویەتی: "قەدەرییەکان مەجووسی ئۆمەتی منن". خوا مێشک و دەست و پا و چاوی بۆیە داوە، کار و باری دنیای خۆت، خۆت هەڵسووڕێنی. دوو گوێی داوە کە بتوانی پاک و پیسی پێ ببیسی و بە بێژنگی عەقڵ و ئەزموون گێژەوی کەی، ئەوسا بە دڵتی بسپێری و خراپی لێ هەڵاوێری و پاک و چاکەکەی دەکار کەی.
ئەگەر خۆمان بەرپرسیاری چارەنووس و کاروباری خۆمان نەبین، خوا، پێغەمبەری بۆ ناردوون، پێی سپاردوون ئامۆژگاری مرۆ بکەن، رێ نموونی رای چاکە بن و بێژن وا مەکەن، وا بکەن؟
دەڵێن قسە، قسە دێنێ: ئەوسا کە لە سوریا بووم، لە جزیرەی ابن عومەر، لە گوندێکی چەپەک دەژیام. ساڵێک گەنمی هەموو خەڵکی ئاواییەکە کوێروو لێی دا و رەش هەڵگەڕا و مەزمەعیل بوون. تەنیا پەڵە گەنمێکی فەلەیەک نەبێ، زێدە لە هەموان ساغ مابوو، نە گورگە و زیوانی هەبوو، نە پەتای کوێروو لێی دابوو. کە لێمان پرسی هۆی چیە ئەم فەلەیە وا خوا لە کوێرووی پارازتوە و موسوڵمانەکان تووشی بوون؟
پێکەنی و لە جوابا گوتی: "زۆرم فکر لێکردەوە، گوتم ئەوانە ئیسلامن، شێخ و مەشایخیان زۆرە، غەوسیان هەیە، شاهی نەقشبەندی شک دەبەن، شێخ سەیدا و شێخ برایم حەققی و بە هەزاران خەلیفە و مەلیفەیان هەس، لە بەریان دەپاڕێنەوە گەنمەکانیان بپارێزن. منی فەلەی، کڵۆڵی، بەستەزمانیش تەنیا مەسیحێک شک دەبەم، ئەویش جوولەکە کوشتیان و نەیتوانی خۆی رزگار بکات. بەخوا چارەم هەر ئەوەیە دەرمان بکڕم، تۆمەکەم سەم پاشی بکەم. وا لەسایەی هیممەتی شێخ سەممەوە گورگە و کوێروو لە حاند بژیوی من کوێر بوون و نەیان پێکا!".
جا ئێمەی کوردی ماڵ وێران، بەناشکوری خودا نەبێ، ئەگەر وەک گەلانی دیکەی خوداپێداو، تا ئێستا بۆمان نەلواوە بە زمانی خۆمان بخوێنین و خوێندەوارە کوردە زانا و تێگەیوەکان بە زمانی کوردی بنووسن و ئەزموونی گەلانی ترمان بە کوردی تێ بگەیەنن و کتێبخانەی خۆماڵیمان زۆر ئاوەدان و قەوغا نەبێ، دیسان نابێ لامان وابێ بەتەواوی بەش بڕاوین. گەلێک پەند و ئامۆژگاری نرخداری کەوناڕامان بەمیرات بۆ ماوەتەوە، دەماودەم فێریان کردووین و نەفەوتاون. ئەگەر بیان کەینە رێبەر و رێشاندەرمان، کەمتر تووشی هەڵە دەبین و لە زۆر تەڵەی سەر رێگە خۆ دەرباز دەکەین.
زۆر لە باپیرانی ژیرمان، ئەزموونی ژیانی خۆیان، بە چەند رستێکی لەشان سووک دەربڕیوە و هەر یەکەی گەنجینەیەکن. پێویستە سەریان دەینەوە و بەهرەیان لێ هەڵکڕێنین و بیان کەینە مامۆستای خۆمان. بۆ نموونە فەرموویانە: "هەر کەس بکا بێگانەپەرستی، ئاخری هەر دەهێنێ نوشوستی". بێگانە بەو کەسە دەڵێن خەڵکی وڵاتی خۆت نیە، نامۆیەکی لاپرەسەنە وەزمانێکی دیکە داخێوێ. خووی، ئاکاری، ئیمانی، دەراوی زاری، دەگەڵ ئیمان و رەوشت و رەفتاری تۆ پێچەوانەن. نەتی ناسیوە، نای ناسی. زاڵمە دەست درێژکەرەرە وڵاتەکەت داگیر دەکا، دەیەوێ هاووڵاتیانت، خزمانت، دەر و جیرانت بکاتە بەندە و کۆیلەی خۆی. بەر و بوومی ووڵاتەکەی خۆت بە دەستی خۆت رەنێو بێنێ و بیبا بۆ خۆی. رەنجی ساڵی کوڕ و کاڵی نیشتمانت بەرێتەوە وڵاتی خۆی. مایەی ژیانت، تەنانەت زمانەکەشت لێ بەربەست بکا و بە یەکجاری بێ هەستت کا. ئەم جۆرە داگیرکەرانە ناویان لێ نراوە ئیستیعمار، کە بەڕاستی ژەهری مارن... ئیستیعمار هەر ئەوە نیە قژزەرد و چاوشین بێ و لەرای دەریاوە هاتبێ. هەر هێزێکی دەست درێژکەر بۆ سەر گەلێکی زەبوونتر ئیستیعمارە. جا با چاوی وەک قیل رەش بێ و تووکی بەڕەنگی خەڵووز بێ (مەسەلەن بەعثی و صەددامیش و ئەوانەی وەکوو ئەو دەکەن استعمارن).
ئەو داگیرکەرە بێ فەڕەی لە وڵاتەکەی تۆ خەفتاوە، دەزانێ زۆر هاسان نیە داگیری کا. دەزانێ کە دانیشتوانی وڵاتەکە بۆ پارێزگاری لە ماڵ و نامووس و گیانی خۆیان و کەس و کار و رواڵ و کاڵ و مناڵیان بەگژیدا دێن و دەیکوژن. ئەو مەسەلەشی بیستوە گوتوویانە "دەسکی بیور لە دار نەبێ، دار ناقەڵشێ". دێنێ هەر لە خەڵکی ناوخۆی وڵاتەکە چەند کەسانێک بە پووڵ دەکڕێ و دەیان کاتە قوڵەچۆماغی دەستی خۆی و بەڵاگەردانی باڵای و بەگژ گەلی هاوخوێنی خۆیاندا دەکا و هەر لایەکیان بەکوشت بچن قازانجییەتی و دەبێتە مایەی سەرکەوتنی.
نەقڵی کابرای خۆی بە بێگانە دەفرۆشی، بەسەرهاتی کەوی راوکەرە. کڕیارەکەی لە دان و ئاو تێری دەکا و فێری دەکا لە حەشارگەدا بخوێنێ و کەوەکانی هاوڕەگەزی بە دەنگی خۆیەوە بێنێ و دەناو داوانیان هاڵێنێ. بەڵام تا کەی قەدر و حورمەتی دەمێنێ؟ تا کەوی لەوی چاتریان گیر ناکەوێ. تا خۆی لە خوێندن ناکەوێ و لە کەو فریوداون ناسرەوێ. هەر رۆژێکی پەکی کەوت، کابرا بەگۆشت کەو فێرەکە، دەگەڵ چەند کەوێکی گیراو سەری دەبڕێ و لەسەر پڵاوی دادەنێ.
با مەڵیێن کەو، بڵێین تاژی. تاژی راوێ قەلادەی ئاوریشمی خاوی پڕ زەنگوڵەی لە مل دایە. راو بۆ ئاغای نامۆ دەکا. بە پڕتاو هاتوچۆ دەکا. کەروێشکی سیخوار لە پشتی بە یەکەم هەڵپە بۆ دەگرێ. لە چەم مڵ و مۆی بۆ دەکا، پەلەوەری بۆ وەکۆ دەکا، زۆر خۆشەویستە لای ئاغا. رێگەی دەدەن لە دەوروبەری وەتاغا بحەپێ و راوێچکە بکا، بەرماو بخوا، هەمیشە تێر و تەسەل و تەڕ و بەل بێ. شەوانە بۆ حەسانەوە لەناو قەڵاغا وەرکەوێ، جێی گەرم و نەرمی بەرکەوێ. سەگی گوند هەموو ئێرەیی پێ بەرن، نەوێرن لێشی بمڕێنن یان پارووی لە دەم بڕفێنن. ئاخۆ ئەو خۆش رابواردنەی چەند ئەمێنێ؟ ئەگەر پیر بوو، ئەگەر چڕنووک و پەنجەی سوان، ئەگەر گیرگەی لەکار کەوت، ئەگەر دەم گەرمییەکەی نەما، چی بەسەر دێ؟ کەس کاری بە تاژییەک نیە هەر سە و لە خۆی سڵکەر بێ. خوێڕی دەکرێ، تاژییەکی دەم گەرم و تازە لە شوێنەکەی ئەو دادەنرێ. ئەویش ئەشێ بە پیری و بە زەمینگیری بقروسکێنێ و کەس بە ئیسکێک نەی لاوێنێ تا لە کەند و بەردێکدا بە ناهومێدی دەتۆپێ.
رەنگە ئێستە، خوا نەخواستە، یاخوا دار و بەرد گوێی کەڕ بێ، ئەگەر کاورایێ کوردزوان لە کوردستانا دەس کەوێ – هەر چەندە باوەڕ ناکەم هەبێ – خۆی بە دوژمنی داگیرکەر، هێزی ئیستیعمار فرۆشتبێ، ئەم واتەی من بژنەوێ، لە ئاوێنەیەک بنەوێ و تەرحی خۆی وەبەرچاو کەوێ، بە ئاوەزی من پێ بکەنێ و بزەیەک لێوی ببزێوێ و دەمی دڵی بورتێنێ: کە ئەم قسە قۆڕانە چین؟ خۆ من نە کەوم، نە تاژیم، من زەلامم. بە سوێڵم زەمین دەکێڵم، زیت و وریا و خاوەن فێڵم. لە شوێن ژیانی خۆش وێڵم. مایەی خۆشی ژینم دەوێ، چەک و ئەسپ و زینم دەوێ. گەر بۆ داگیرکەر کار نەکەم، باری لاری بۆ بار نەکەم، وەکوو خۆم گەرەکە ناژیم. ئێستا وا لە سایەی ئاغام، خوا نەیبڕێ، دەوروبەرم لێم دەترسێ، کەس ناوێرێ لێم بپرسێ بۆ وا ئەکەم! خواردن زۆرە، دراو کۆمە، دنیا بە کەیفی خۆمە. بەڵام ئەگەر ئەو کوردە نەجیم زادەیە، هەر تۆزێک بیر بکاتەوە و ئاوڕ لە دواڕۆژ داتەوە و خۆی تەواو بەسەر کاتەوە، رەنگە تێ بگا کە هەزار خۆزگەی بە تاژی.
کەو، یان تاژی دوو جانەوەری بێ بیرن. راوکەر و بەڕاوگیراویش بیر لە تۆڵە ناکەنەوە، ئەوی ئەمڕۆ بەسەریان دێ، سبەی لەبیریان چۆتەوە. بنیادەم چی؟ کێ خراپەی دەگەڵ بکات لەبیریەتی. ئەگەر گەل و خزم فرۆش ئەمڕۆش دەسەڵاتی هەیە و ئازار و جەزرەبەی دەدات، کینە لە دڵدا هەڵدەگرێ تا ئەو هەلەی کە دەتوانێ تؤڵەی خۆی لێ بکاتەوە.
ئەو کابرا نەجیم زادەیەی کە دەبینێ بێگانە پشتی دەخورێنێ و دژی گەل و خزمانی خۆی دەکار دێنێ، دەبێ ئەوەندە تێ بگا کە قشقەڵە بە خۆڕایی پشتی نێرەکەر ناخورێنێ. رۆژێک دەبێ قشقەڵە هەڵفرێندرێ و پشت خورێنی گیر نەکەوێ. یان گریمان هەڵنەفڕێنرا و توانی خۆی سەقامگیر بکا و کەس نەمێنێ کشەی لێ بکا. بێگانەی وڵات داگیرکەر چۆن دەبێ ئەوەندە کەر بێ، پووڵ و پارە و پارووی چەور بدا بە نێرەزەلامێک کە هیچ کاری پێ نەماوە؟ ئەگەر دار شەق و پەق کرا و سووتێندرا، هۆرە و کلکە تەور و تەشوێ فڕێ دەدرێ و دەکار ناکرێ. ئاوجار ئەگەر زەلامی خۆفرۆش کەرە، کاورای زەلام کڕ کەر نیە، باش دەزانێ ئەو کاورا خوێڕی و ناکەسەی کەسی خۆی بە پارە داوە، هەر رۆژێکی بێگانەیەک بەکرێی بگرێ و پارەی زیاتری بداتێ، دەیفرۆشێ و بەگژی دادێت. بە دەردی سەعدی گوتەنی: "دامێن تەڕێک تەماح بکاتە دایکی خۆی، چلۆن لە ژنی بێگانە دەپرینگێتەوە؟!".
لەم بارەوە، لە کتێبی المستطرفدا چیڕۆکێکی زۆر خۆش و پڕکاکڵ هەیە، دەڵێ:
شاپووری پاشای ئێران، گەمارۆی شارێکی دابوو (ناوی شارەکە "حەضد" ە). دیواری شار لەوە بەرز و پتەوتر بوو بۆی بگیرێ. کیژی پاشای شاری دوژمن چاوی بە شاپوور کەوتبوو و عاشقی ببوو. وڵامی نارد: ئەگەر بەڵێنم پێ بدات کە دەمخوازێ، وا دەکەم ئەم شارە بگرێت. بەڵێن درا. کیژ دەراوی هاتنە ناوی دەستنیشان کرد. لەشکر رژایە شارەوە، باوکی کچی پاشای کوشت و خوێنی ئاپۆڕەی زۆر رشت و کیژەکەش بە مراد گەیشت و کەوتە ناو پەردەی بووکێنی.
شاپوور هات لەگەڵیا بنوێ، دیتی دۆشەک خوێناوییە. بووک لە وەرامی شاپووردا کە پرسی ئەو خوێنە چییە؟ گوتی: تاقانە و نازدار بووم. دایک و باوکم بە شیر و هەنگوین و بێشک منیان پەروەردە کردوە. لەشم ئەوەندە ناسکە، بە لاسکە گوڵ و رێحانەی ناو پێخەفەکەم زامار بووم".
شاپوور بانگی لە جەلاب کرد: "وەرە سەری ئەم بێ ئەمەگەم بۆ ببڕە. باوک و دایکی ئاوایان بەخێو کردوە، بە بێگانەی بە کوشت داون. سبەی رۆژێ چۆن ئەمەگی بۆ من دەبێ و بە کەڵەگایەکی دیکەم بە کوشت نادا؟!".
بەڵێ خوێنەری خۆشەویست، باپیرانمان بەخۆڕایی نەیان گوتوە:
"هەر کەس بیکا بێگانەپەرستی، ئاخری هەر دەهێنێ نوشوشتی".
6/6/1365(28/8/1986)
