^{رۆژی پێنج شەممە رێکەوتی ۱۰/۳/۲۰۲۲ شاندێکی باڵای نوێنەرایەتی پارتی دیموکراتیکی گەلان پێکهاتوو لە بەرێزان ناهیدە ئەرمیش و حیکمەت حاتیپ سەردانی بارەگای بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستانیان لە شاری هەولێر کرد و لە لایەن وەڤدێک بە سەرپەرشتی ئازاد محەممەدزادە بەرپرسی نوێنەرایەتی و قانع کەریمی ئازەر ئەندامی شوورای هاوئاهەنگی و هاوکار لە بەشی پەیوندییەکان و هەروەها ئارمان پوور حوسێنی چالاکوانی بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان لەبەشی مێدیا بە گەرمی پێشوازیان لێ کرا.}

^{لە دەستپێک دا وەڤدی بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان خۆشحاڵی خۆیان لەو سەردانەی شاندی هەدەپە دەربڕی و وێرای بەخێرهاتنیان، دوو لایەن نزیکی گوفتمانی و مەخرەجی هاوبەشی نێوان کۆماریخوازان و هەدەپەیان لە پەیوەندی بە ئاشتی و ئازادی و پێکەوەژیانی گەلان و چارەسەری ئاشتیانە دۆزی کورد، بەشداری سیاسی، و خۆبەرێوەبەری خۆجێیی لە رۆژھەڵات و باکووری کوردستان بە خاڵێکی گرنگ و ئیجابی نرخاند.
هەروەها لە لایەن شاندی خانەخوێ باسی دۆخ و رەوشی سیاسی رۆژهەڵاتی}

^{سوهەیلا مێهەمی}

^{جیهانی واقیع جیهانێکە، کە یەکەم مەرجی ژیانەوەی لە ڕووی سیاسەیەوە هەبوونی دوو ڕەگەزی باڵادەست و بندەستدا بووە؛ هەبوونی چینایەتی و دابەشکردنی مرۆڤەکان لە ڕووی ڕەگەز، بنەچە، ڕەنگی پێست، زمان، ناوچە و تاد.. بۆ کەسانی خاوەن دەسەڵات بناغە و بنیاتی دەسەڵاتی مادیی پێوە بووە، وەکوو بە کۆیلەکردنی ڕەشپێستەکان بۆ بەکارهێنانی هێزی کاری ئەوان؛ لە زیادکردنی سامان بۆ خاوەن دەسەڵاتەکە. سیاسەت هەر لە سەرەتای بوونەوە لە دوو چەمکی دەسەڵاتی زاڵ و بن دەست پێکهاتووە و کەسێک کە بن دەستە قەد ناتوانێت و نەبووە کە دەوری دەسەڵاتداری زاڵدا، بگیڕێت. سیاسەت لە شێوەی زاڵیدا دەتوانێ دەگیرکار بێ لە شێوەی چینایەتی، ڕەگەز، ئیتنیک و تاد... بزوتنەوەی فێمێنیزمی و شوناسخوازی کوردیشی لە بەر گرتووە و ئەم بازنەیە بە لە بەرچاو نەگرتنی ئەم چەمکانە دەبێتە هۆی ناڕەزایەتی و هەبوونی بزافێک بۆ پێناسە و بوونی خۆی دەردەبڕێ. داخوازییەکانی ژنی کورد لەم بازنەیەدا؛ ڕۆژانە بەهۆی شوناسی کوردبوون و ڕەگەزی ژنبوونی لە بەر چاو ناگیردرێت. توندوتیژی چەند لایەنە بە سەر ژنانی کورددا زاڵە؛ بە پێچەوانە هەندێ ڕوانگە کە بەس توندوتیژی لە لایەنی نەتەوەیی و شوناسەوە لە بەر چاو دەگرن و لایەنی ڕەگەزی ناخەنە بەر چاو. بە بڕوای من دەبێ کۆمەڵناسان و دەرووناسەکان و لایەنە بزاڤییە ئازادیخوازەکان خۆیان لە تێۆری و پێناسە دەقکراوەکان}

^{"سه‌فه‌ری قازی محه‌مه‌د بۆ تاران بۆ چاوپێکه‌وتنی قه‌واموسه‌لته‌نه‌}

^{ریوایه‌تی : سه‌عیدی هومایوون}

^{پاش چه‌ند تێکهه‌ڵچوونی عه‌سکه‌ری له‌ نێوان ئه‌ڕته‌شی ئێران و هێزی پێشمه‌رگه‌ی کوردستان له‌ جه‌بهه‌ی سه‌قز و وتووێژ و پێک هاتن له‌ نێوان قازی محه‌مه‌د و سه‌رله‌شکر ڕه‌زم ئارا، ته‌قریبه‌ن دۆخێکی نه‌ شه‌ڕ نه‌ ئاشتی له‌ ناوچه‌ دا پێک هاتبوو . قازی محه‌مه‌د و کاربه‌ده‌ستانی حکوومه‌تی کوردستان له‌ژێر گوشاری ده‌وڵه‌تی شووڕه‌وی دابوون بۆ ئه‌وه‌ی به‌ره‌و ناوچه‌ی ژێر ده‌سته‌ڵاتی حکوومه‌تی نێوه‌ندی پێشڕه‌وی نه‌که‌ن، و شووڕه‌وییه‌کان به‌جۆرێک ده‌یانه‌ویست له‌ گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی نێوه‌ندی ئێران پێک بێن ئه‌وه‌ش له‌ به‌ر ئه‌و گوشاره‌ی بوو که‌ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تانی ئینگلیس و ئه‌مریکاوه‌ ده‌کرا سه‌ر شووڕه‌وی.و ده‌وڵه‌تی ئێرانیش به‌ دوای ده‌رفه‌تێک دا ده‌گه‌ڕا که‌ به‌ له‌بارتر بوونی بار ودۆخ مه‌سه‌له‌ی جێ نه‌هێڵانی ئێران له‌ لایه‌ن شووڕه‌وییه‌وه‌ بکێشێته‌ کۆڕی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان و له‌و هه‌لومه‌رجه‌ دا بوو که‌ بۆ دووبه‌ره‌کی و دژایه‌تی ساز کردن له‌ نێوان کوردستان و ئازه‌ربایجان دا قازی محه‌مه‌د بانگهێشتن کرا بۆ تاران و به‌ڕێزیان مهابادی به‌ره‌و ته‌بریز [ته‌ورێز]به‌ جێهێشت. له‌ ته‌بریز دیده‌نی له‌ کاربه‌ده‌ستانی حکوومه‌تی ئازه‌ربایجان و شووره‌وییه‌کان کرد و وتووێژی له‌گه‌ڵ کردن. ڕۆژی 18/ 4 / 1325 ی هه‌تاوی [9ی ژووییه‌ی 1946 ] به‌ فڕۆکه‌یه‌یه‌کی شیرکه‌تی هه‌واپێویی شووڕه‌وی که‌}

^{مێژوی ڕۆژی جیهانی ژن هاوکاتە لەگەڵ خەباتی سیاسی و کۆمەڵایەتی دژی هەڵاواردنی ڕەگەزی و جنسی و چەوسانەوەی چینایەتی. ئەم ڕۆژە ڕۆژی هاوپشتیە بۆ خەبات لە پێناو بەدیهێنانی مافی یەکسان و هەلو مەرجی باشتر لە ژیانی ژناندا.
هۆکاری دیاری کردنی ڕۆژی هەشتەمی مارچ وەک ڕۆژی جیهانی ژن، ڕێز لێنان بو لە بیرەوەری خەباتی ژنانی کرێکاری کارگەی ڕستنی شاری نیۆیۆرکی ئامریکا لە ساڵی ١٨٥٧.
هەلومەرجی دژواری کاری تاقەتپڕوکێن و هەقدەستی کەمی کرێکارانی ژن، کە لە کۆتایی سەدەی ١٩ و سەرەتای سەدەی ٢٠ لە وەڵاتانی خاوەن پیشەسازی شانبەشان لەگەڵ پیاوان هاتبونە بازاڕی کارەوە، ئەوانی ناچار دەکرد ناڕەزایەتی دەربڕن و بێنە کۆڕی خەباتی یەکسانی خوازیەوە چە بە شێوازی ڕێکخراوەیی مۆنەزەم یان نامۆنەزەم دژی ئەو چەوسانەوەیە.
لەم رۆژەدا کرێکارانی ژن لە کارگەیەکی چنین و ڕستن، دەستیاندایە مانگرتن بۆ نیشاندانی ناڕەزایەتی بەرانبەر بە هەلومەرجی دژواری ئیش و خراپی هەقدەستیان. بیرەوەری ئەم مانگرتنە لە لای کرێکارانی ئەم بەشە}

^{مۆحسێن ئەڵاوەیسی}

^{بەشی یەکەم}

 ^{"بێڵن دانا" وه‌کوو یەکێک لە که‌وناراترین جێژن و کۆنەئایینه‌کانی گەلی کوردە
له‌ ڕاستیدا "بێڵن‌ دانا" چه‌شنی زۆربه‌ی جێژن و ئایینه‌ که‌وناراکان، میراتی باب و باپیرانه. له‌و نێوه‌دا "بێڵن‌ دانا" یه‌کێکه‌ لەو داب‌ونه‌ریته‌ کەو‌نارایانه‌ که لانی‌که‌م مێژووی دەگه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سێ هەزار ساڵ به‌ر له‌ ئێستا و تایبەتمەندییه‌کانی ئەو جێژنه زۆر گرینگ، زیندوو و به‌ ڕێژه‌ی ئه‌و سه‌رده‌می، پێشکەوتووانە بووه‌. بێڵن‌ دانا لە چاو زۆربه‌ی جێژنه‌ نەتەوەیی و مەزهەبییه‌کانی تر ڕه‌گاژۆی کردووه‌ته‌‌ نێو هه‌ناوی تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی میللی کورده‌وه.‌ ئەو جێژنه ئێوارەی سێسەد و بیست‌ و یەکەمین ڕۆژی ساڵ یان چل‌ و پێنجەمین ڕۆژی وه‌رزی زستان (‌١٥ی ڕێبەندان) بەڕێوه دەچێ.}

^{✍️ به‌م تێبینییانه‌وه‌ و به ڕوانینێکی نوێ بۆ "بێڵن‌ دانا" به‌ش به‌ حاڵی خۆم هه‌موو هه‌وڵم ئه‌وه‌یه‌ ئەو جێژنە جوانه دیسان بەو شێوەی که له ڕابردوودا له‌م‌ ناوچە و هه‌رێمه‌دا باو بووه‌ و بە ڕێوە چووه، زیندوو بێته‌وه و له‌و ڕێیه‌وه‌ به‌شێکی دیار و به‌رچاوی که‌لتوور و داب‌ونه‌ریته‌ ڕه‌سه‌نه‌کانمان مه‌ترسیی فه‌وتانی له‌سه‌ر بڕه‌وێته‌وه‌. دیاره سامانی سه‌ره‌کیی هه‌ر نەتەوه‌یەک که‌لتوور و ڕه‌سه‌نایه‌تی و هه‌موو ئه‌و داب‌ونه‌ریت و ڕێوڕه‌سمانه‌ن که‌ له‌ هه‌ناوی مێژوو هه‌ڵقوڵیون و له‌ ڕاستیدا و به‌ پێی ژیانی هاوبه‌شی و به‌کۆمه‌ڵی مرۆڤ، فه‌وتانی هه‌ر به‌شێکی، به‌گشتی فه‌وتان و تێداچوونی به‌شێک له‌ که‌لتووری مرۆڤ و هه‌موو کۆمه‌ڵگاکانی ئینسانییه‌؛ که‌ وابوو له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه، ‌پاراستنی هه‌ر به‌شێکی، پارێزگارییه‌ له‌ که‌لتووری جیهانی‌.
جێی ئاماژه‌یه‌ که‌ مرۆڤ لە ڕه‌وتی به‌ڕێوه‌چوونی "بێڵن‌ دانا" ڕاسته‌وخۆ پێوەندی به‌ خوداوه‌ ده‌گرێ و ئه‌و خاڵه‌ ده‌کرێ وه‌کوو جیاوازی و تایبه‌تمه‌ندییه‌کی "بێڵن‌ دانا" بێته‌ ئه‌ژمار. له‌ ڕه‌وتی به‌ڕێوه‌بردنی "بێڵن‌ دانا"، وه‌کوو}

نەبەز جەمال

^{شەڕی بردنەوەو بەرژەوەندی زلهێزەکان، جەنگی سارد و ململانێ دوورەکانی تێپەڕاند، ئێستا خاڵی یەکلابوونەوەی دۆخەکەیان گەیاندە سەر سنور و دەرگای ماڵەکانی خۆیان!.}

^{بۆ بردنەوەو زاڵبوون بەسەر شەڕەکەو دورخستنەوەی سنگەرەکان لەخۆیان، شوێن سنگەرەکانیان دابەشدەکەن بەسەر تەواوی ئەو جێگایانەی کە پێشتر خاڵی بەرکەوتن و ململانێیان بوون.}

^{بێگومان وڵاتانی داگیرکاری کوردستان و هەرێمی کوردستانیش شوێن بەرکەوتن و بەرکەوتەی بەرژەوەندی سیاسی و بازرگانی و سەربازی زلهێزەکانی ناوچەکەن، جا بە جۆری ڕاستەوخۆ بووبێت یان ناڕاستەوخۆی دەستاودەست.}

^{لە ئێستادا ئەستەمە بتوانرێت کاردانەوەو دەرخستەی زیان و دەستکەوتەکانی ئەم جەنگە دیاریبکرێت و بزانرێت بەرژەوەندییەکانیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین و ئەم ناوچەیە دەگەن بە کوێ.}

^{گەر ڕاستگۆیانەش قسە بکەین دەزانین کە بەداخەوە کورد لەو ئاستە هۆشیاریە سیاسیە گەورەیەدا نییە لێکدانەوەی وورد و زانستی خۆی بۆ ئەم دۆخە هەبێت جگە لە بینینی شێوە گشتیی دۆخەکەو، بیستنی کەمە زانیاریەکی وەرگیراو لەو دۆستە گوماناویانەی هەمیشە بونەتە مایەی شکست و دواخستنمان لە پرۆسە گشتییەکەو دووبارە بوونەوەی}

^{نووسەر: ئەسغەر زارع کەهنمویی
وه‌رگێر: مەنسوور عەزیزی}

^{وتووێژێکی تایبه‌ت له‌گه‌ل پرفسۆر جنوا اسپیترمه‌ن ،مامۆستای زمانناسی زانکۆی میشیگان.}

^{پێشه‌کی:}

^{ته‌نیا له‌ سالی 2000ی زایینی دا بوو که‌ مرۆڤ به‌ خۆی زانی و به‌ بیری پاراستنی میراتی مرۆڤایه‌تی که‌وت، ئه‌و میراته‌ی که‌ له‌ دووا سه‌ده‌کان به‌ هۆی دۆستگه‌لی به‌ره‌ کوژی و ره‌گه‌زپه‌رستی به‌ تالان رۆیشتبوو.}

^{21ی فوریه‌ رۆژی زمانی دایک نێولێندراوه‌ رۆژێک بۆ رێزگرتن له‌ باشترین ئایاتی ئافرێنه‌ر ته‌نیا 12 سال له‌ورۆژه‌ گه‌وره‌ مێژووییه‌ له‌ رێکخراوه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتۆکان تێپه‌ر ده‌بێت.}

^{له‌و 12 ساله‌دا سه‌دان کتێب و هه‌زاران په‌خشان له‌ بابه‌ت مافی زمان و زمانی دایک نوسراوه‌ و به‌ داخه‌وه‌ ته‌نیا یه‌ک دانه‌ به‌ زمانی ئێرانی وه‌رنه‌گێردراوه‌ته‌وه. رۆژی جیهانی زمانی دایک به‌ زۆرینه‌ رووی له‌ ولاتانێک دایه‌ که‌ خاوه‌نی به‌ربلاوی و جۆراوجۆری زمانن که‌ به‌ وته‌ی جنوا اسپیترمه‌ن ئه‌و به‌ربلاویه‌ هۆی سروشتی و میراتی مرۆڤ و ده‌ستمایه‌ی کۆمه‌لایه‌تیه‌.}

^{ئه‌و وتووێژه‌ ده‌ستپێکێکه‌ بۆ هانا بردنێکی کورت بۆ ئه‌و خاله‌ که‌ رێزگرتن له‌ میراتی نه‌ته‌وه‌یی ته‌نیا له‌ راگرتنی که‌تیبه‌کان و نووشته‌ و نوسراوه‌ی سه‌ر قه‌بره‌ کۆنه‌کان نیه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ له‌ راگرتنی میراتێکی زیندووی به‌ ناوی زمانی دایکی هه‌موو گه‌لانی ئێران و هه‌موو زمانه‌ زیندۆکانی باو له‌ کوردی و فارسی و تورکی و عه‌ره‌بی و به‌لوچی و..... دایه‌.}

^{جنوا ئسپیترمەن لەو وتووێژە تایبەتێدا لە تەک شرۆڤە و روون کردنەوەی بایەخەکانی فێرکاری و زانست بە زمانی دایک، لە سیاسەتە}

فاتمە سەڵاح

^{زوان داڵگی ئەو زوانەس مناڵ لە باوانیەو هووکارەی بوود و هەرچەن وەگەر گەورەبۊینی زوانەێلتریش یای بگرێد هەر وە ئەو زوانە هۊیر لە چشتەێلە کەێد، "فێرمان براێدل" لە باوەت زوان داڵگی ئۊیشد: "ئەر نەتەوەیگ خریابۊیە ژیردەس باواجی مقیەتی لە زوان خوەیان بکەن، جۊر ئەوەس لە زندان زنەیی بکەن و کلیل زندانەگە وە دەس خوەیان بوود".}

^{لە مێژوو فرە زوانەێلیگ هەبۊین رووژانێگ باڵادەس بۊین زوان ئەرۆستۆکرات و چینەێل باڵا و پلەبەرزەێل بۊیە، خاوەن نوسین و هونەرەێل بەرز بۊینە باوجی لە رووژگار ئیسە لەناوچیە وە زوانیگ مردی دانریەد نمونەش ئەرا ئەو زوانەێلە زیادە لە گشتی ناودار و دیاتر زوان یۆناییە، لەوەر ئەوە بایەد وەرجە لەناوچین زوانەگە خوسەی بخوەێمن ریگری بکەێمن لە مردنی چۊنکە وەختیگ زوان بمرێ دی زنییەو ناکریەێد و وەیخاترە هەتا ڕووژێگ ئایەم خوەی نەناسێ و شانازی وە زوان و فەرهەنگ خوەی نەکەێد ناتوانێد هۊیچ کارێگ ئەڕا ناسنامەی خوەی بکەید.}

^{ئەر ئسفابکەێمن دۊینیمن زوان چەن لق و پەلێگ وەلی جیاو بۊیە ک وە زاراوەێل زوانەگە دانریەد، گەشەکردن و پتەو بۊین زاراوەێل راستەوخۆ کارکەێدە بان زوانەگە وەرەو وەردەم ئەوەدێ، لە زوان کوردیش}

^{(کورته خڕێگ لە مەڵوەن رەسەنایەتی وجوود )
موحسن ئەمینی}

^{«ئیمه هەم «گەوج»یم هەم کەورخ، گەوجیم چۊن خوەمان نیەناسیم، کەورخیم چۊن نیەوێریم خوەمان بناسیم. هۊچ بنیاێەمێگ ئەوقەره بوێر نیه وەگەرد خوەێا رۊەڕۊ بوود.» کیرکگورد
«ئەر خودا نەود ئجازەێ گشت کارێ هەس.» داستایوفسکی}

^{ئگزیستانسیالیسم شێوەێ تایبەتی بۊن بەشەره. فێعل existo و existereله زوان لاتین وه ماناێ «دراتن له...»، «ئڵاتن» و «سەرهەڵدان» هاتێه و له بووت فەلسەفیەو هاواتاێ بۊن و هەستی وه کار چوو. سارتر خوەێ ئۊشێ دو بڕ ئگزیستانسیالیست دیریم، ئگزیستانسیالیستەیل ئایینی جوور گابریل مارسل و کیرکگارد و یاسپرس، بڕ تریش ئگزیستانسیالیستەیل بێ‌خودا ک ئەو ژێر واجب ئەلوجود نیەچن، چۊ هایدگر و سارتر خوەێ و کامو و داستایوفسکی و ئەودۊاێ ئگزیستانسیالیستەیل ئەدەبی ک باسەیل و ختوورەیلێان وه شێوەێ چیروک و رۆمان خەنەو دەیشت، نه وه شێوەی داچنین باسەیل فەلسەفی. ئێ مەکتەبه له مینەی ماناێ وجوود و ژیان بەشەر گەردێد و له ئاکام، دەسکەفتێ}

^{هاوژین زیبا}

^{‎ئایا لە بەرامبەر ئاشتیدا دەبێت راستەوخۆ باس لە جەنگ و شەڕی دەستەو یەخە لە نێوان مرۆڤەکاندا بکەینەوە کە بە شێوەیەکی گشتی پیاوان بڕیاردەری جەنگ و ئاشتین لەسەر زەمین، ئەوەش لەسەر بنەمای داگیرکاری و فراوانکردنی سنوری جوگرافیاو دەسەڵات و نەتەوە؟}

^{لە تێپەربوون لە کۆمەڵگای سروشتی بۆ کۆمەڵگای دروستکراوی دەستی مرۆڤ سەرجەم ئەو بەها کەلتوری و کۆمەڵایەتی و ئابوورییانەی کە لە دەستی ژناندا هەبوون، پیاو لە ژێر دەستی ژن دەری کردن و خۆی کردە خاوەنیان.}

^{لە دوای کۆیلە کردنی ژن زیهنیەتی پیاوسالاری هەوڵیدا گروپ یان کۆمەڵە جیاوازەکانی مرۆڤایەتی و تەنانەت سروشتیش کۆنترۆڵ و کۆیلە بکات، چەوسانەوە و ستەمی چینایەتی لە سەردەمی فیۆداڵی و سەرمایەداری و ئیستای فینانس کاپیتاڵ دا قوڵتر دەبێتەوە.}

^{ئەگەر بمانەوێت لە واتای ئاشتی راستەقینە تێبگەین پێویست دەکات لە چۆنیەتی لادان لە ئاشتی کۆمەڵایەتی تێبگەین، ئەوەش بە کۆیلەکردنی ژن دەست پێدەکات، هەربۆیەش ناکرێت ئاشتی تەنها بە جەنگی سیاسەتی دەسەڵاتگرتنەدەست تێبگەین، بەڵکو گەڕانەوەی ئاشتی کۆمەڵایەتی و ژیانی مرۆڤایەتی بۆ ئازادی ژن دەگەڕێتەوە بۆ واتا ڕاستەقینەکەی.}

^{‎لە کاتێکدا جەنگێکی دروستکراوی مێژوویی لە نێوان هەردوو ڕەگەزی مرۆڤدا لە سەرەتاکانی شێوەگرتن و دەستپێکی دروستبوونی موڵکایەتی و دابەشکاری و دیاری کردنی ڕۆڵ و بەرپرسیارێتیان لە}