^{چۆلی ئه‌سعه‌د}

^{رۆژنامه‌نوس و مامۆستای زانكۆ}

^{تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بوون بە وێستگەی تەنز و گاڵتەکردن بە سیاسەت بۆ گەنجان، کە گەنجانی نەک تەنیا کۆمەڵی ئێمە، بەڵکو هەموو جیهان بە شێوەیەکی گشتی هەمان هەڵوێستیان هەیە، جگە لەوەی کە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و بەکارهێنەرە گەنجەکانیان لەم سەردەمەدا تووشی دابڕانێکی کۆمەڵایەتی بوون لەگەڵ نەوەی پێش خۆیان، بەتایبەت ئەو نەوەیەی هەمان خێرایی نییە لە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای نوێ و تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان.}

^{لە سەردەمی بەلشەویدا (یەکێتی سۆڤیەت)، زاراوەی زمانی تەختەیی (Wooden language) دەرکەوت، کە فەرەنسییەکان بەسەر گوتاری سیاسی میدیای سۆڤیەتییاندا سەپاندبوو، وەک گوزارشتێک لە چەقبەستوویی سیاسی و میدیای کۆمۆنیستیدا. بەزمانی فەرەنسی (langue de bois) زمانی تەختەیی، بە واتای زمانێکی بێ هەست و سۆز دێت، هەمان ستراتیژی دیماگۆجیەتی هەبوو، کە ستراتیژی رازیکردنی ئەوانیتر بوو بە ترساندن بیرکردنەوەی پێشوەختەی خۆیان.}

^{وەک جۆرج ئۆریۆل لە نووسینێکیدا ئاماژەی پێداوە، کە زمان و زاراوەکان بەهۆی داڕوخانی بیرکردنەوەوە شێواون و کاریگەری خراپیشیان لەسەر سیاسەت دروستکردووە و گوزارشت}

^{ئاوات هاوار}

^{لە ئەیلولی ساڵی ١٩٩٢ لە کاتێکدا کۆنگرەی جیهانیی حزبە سۆسیالیست – دیموکراتەکانی جیهان لە بەرلین لە ئەڵمانیا بەڕێووەدەچوو، لە سەروبەندی کارەکانی ئەو کۆنگرەیەدا، سادق شەرەفکەندی، سکرتێری گشتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران تیرۆر کرا.}

^{لە شەوی ٢٦ی خەرمانانی ١٣٧١ی هەتاوی بەرامبەر ١٧ی ئەیلوولی ١٩٩٢ کاتێک شەرەفکەندی لەگەڵ پێنج لە هاوڕێکانی لەسەر مێزێک لە ریستورانتی میکۆنۆسی شاری بەرلین دانیشتبوون، هێرش کرایە سەریان و لە ئەنجامدا چوار لەو شەش کەسە شەهید بوون، ئەمڕۆ ٢٦ی خەرمانان ساڵیادی تیرۆری دڕندانەی دوکتور شەرەفکەندی و هاوڕێکانی لە ریستورانتی میکۆنۆسی بەرلینە.}

^{دکتۆر شەرەفکەندی دوای دکتۆر قاسملۆ، دووەمین سکرتێری گشتی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران بوو کە لە لایەن تیرۆریستانی رژێمی ئێرانەوە تیرۆر کرا.}

^{دکتۆر شەرەفکەندی و هاوڕێکانی کە بۆ کۆبوونەوەیەک لەگەڵ بەشێک لە نوێنەرانی حزبەکانی ئوپۆزیسیۆنی رژێمی ئێران لە ریستۆرانتی میکۆنوس کۆببوونەوە، لە ناکاو کەسێکی ئێرانی و دوو کەسی لوبنانی بە چەکەوە دەچنە ناو ریستۆرانتەکەوە و هەموویان دەدەنە بەر دەسڕێژی گولە، کە لە سەر مێزەکەی دوکتۆر شەرەفکەندی دانیشتبوون.}

^{فەتاح عەبدولی، هومایون ئەردەڵان و نوری دهکوردی سێ لە هاوڕێیانی دوکتۆر شەرەفکەندی و هاوکات ئەندامانی حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران لەو رووداوەدا شەهید بوون، دەوترێت زیاتر لە ١٠ فیشەک بەر دوکتۆر شەرەفکەندی کەوتوە، دوو لەوان تەقەی راستەوخۆی لە سەری کردوە، واتا ئامانجی سەرەکی بۆ تیرۆرکردنی دەستبەجێ بووە.}

^{بڕۆنۆ یۆست، داواکاری گشتی دۆسیەی میکۆنۆس دەڵێت: “ئێمە رۆژی ١٨ی ئەیلوول دەستمان بەکار کرد، هیچمان لەبەردەستدا نەبوو، هەموو بکوژەکان هەڵاتبوون، شەوی ١٨ی ئەیلوول جەلال تاڵەبانیم بینی کە لە بەرلین بوو، ئەو وتی بەدڵنیایەوە رژێمی ئێران}

^{خالید هەركی}

^{کورد لەدێرزەمانەوە بەچەندین ئەگەر لەڕووی خاک و هاووڵاتیبوونەوە ژێردەست و پارچەپارچە بووە ، بەم هۆیەوە پەراگەندەی دەوروبەرو هەندێکجاریش وەکو دورخستنەوە بۆ دوورە وڵات دورخراونەتەوە، بەشێک یا ژمارەیەک لەو کوردانەی بەر ئەم پیلانە گڵاوانەی دوژمنی داگیرکەر کەوتون کوردانی خوراسانن، لێرەو لەوێ دەبیستین کە هاوخوێنەکانمان لە خوراسان بە دابڕاوی و دوور لە خاک و هاوزمانەکانیان دەژین، بۆیە من دەمەوێ لێرە کورتە باسێک لەسەر مێژووی کۆچکردنیان بخەمەڕوو.}

^{خوراسان کەوتۆتە کوێی ئێران؟ خوراسان هەرێمێکی پان و بەرینە لەڕۆژهەلاتی ئێران نیوەی سنورەکانی رۆژھەڵاتی ئێران دەگرێتەوە، لە رۆژهەلات و باکوریەوە تورکمەنستانە، بەدرێژایی سنوری ئەفغانستان دادەکشێتە خوارەوە، تا دەگاتە سنورەکانی پاکستان. لەڕۆژئاواش، بیابانی (لوت) دێت، ھەرێمەکە کراوەتە سێ پارێزگا (ئوستان): باکوری خوراسان، خوراسانی}

^{محەمەد حسێن زادە}

ئەفغانستان لە چەند دەیەی ڕابردوودا بە تایبەت بە هۆی دەستوەردانە دەرکەییەکان لە قۆناغە جیاوازەکاندا، شانۆی ڕووداو و گۆڕانکارییە سیاسییەکان بووە، هەر وەها ئەو وڵاتە ئاخێزگەی چەندین گرووپ و ڕێکخراوی سیاسی توندڕۆ بووە کە چالاکییەکی و کاریگەرییەکانیان سنوورەکانی ئەو وڵاتەی تێپەڕاندووە، بۆیە زۆرێک لە ئەکتەرە دەرەکییەکانیشی سەرقاڵی خۆی کردووە. ئێران وەکو یەکێک لە ئەکتەرە سەرەکییەکانی ناوچە و هەروەها دراوسێیەکی گەورەی ئەفغانستان، بەردەوام چاودێریی ڕووداوەکانی ئەفغانستانی کردووە و چەندین جاریش بە بیانووی پاراستنی ئاسایشی سنوورەکان و یەکپارچەیی وڵات، دەستوەردانی کاروباری ناوخۆی ئەو وڵاتەی کردووە و هەوڵی داوە بە مەبەستی ئاراستەپێدان بە ڕووداوەکان و دابینکردنی بەرژوەندییەکانی خۆی، ڕۆڵێکی چالاکانە بگڕێت. هەڵبەت ئەو هەوڵە تا ڕادەیەکیش ئاساییە، چونکە ئەو دوو وڵاتە ٩٥٤ کیلۆمەتر سنووری هاوبەشیان هەیە، هەروەها زۆرێک لە هاووڵاتیانی ئەفغانستان لە چەند دەیەی ڕابردوودا، لە کاتی قەیران و پێکدادانە ناوخۆییەکاندا، پانایان بۆ ئێران بردووە، گەرچی بەردەوام گلەیی ئەوەیان بوە کە دەسەڵاتدارانی تاران هیچ جۆرە مافێکی پەنابەرییان پێ ڕەوا نەبینیون. بە هەر حاڵ، ئەو جۆرە بابەتانە ئەو دوو وڵاتەیان پێکەوە گرێ داوە.

^{پەیوەندییەکانی ئێران و لایەنە جیاوازەکانی ئەفغانستان لە چەند دەیەی ڕابردوودا، هەوراز و نشێوی زۆریان بە خۆیانەوە بینیوە، بەڵام ناوەڕۆکی پەیوەندییەکانی تاران و تاڵیبان، کە من لەم نووسراوەدا فوکۆس دەخەمە سەری، تا ئەم دواییانە کە وەرچەرخانێکی گەورەیان بە خۆوە بینی، دوژمنکارانە بووە.
ئێرانییەکان دوای داگیرکردنی ئەفغانستان لە لایەن سۆڤیەتەوە لە کانوونی یەکەمی ١٩٧٩، پشتیوانییان لە بزوتنەوەی خۆڕاگری ئیسلامی لە دژی ڕووسەکان کرد. لە سەردەمی کۆماری ئیسلامیدا، ئەندامانی سوپای پاسداران لە دەرەوەی سنوورەکان ڕاهێنانیان بە میلیشیاکانی ئەفغانستان کرد. قاسم سلێمانی فەرماندەی پێشووی فەیلەق قودسی سوپای پاسداران و قائانی فەرماندەی ئێستای ئەو هێزە، ئەزموونی کارکردنیان لەگەڵ چەکدارانی ئەفغانی هەبووە. ئێران لە نەوەدەکاندا، پشتیوانی لە ئەحمەد شا مەسعوود لە پەنجشیر}

هاوژین زیبا

^{ژمارە و جۆری سەرچاوە کۆنەکان کە لە ئەمڕۆ لە بەردەستدان، نە زۆرن و نە جێگەی متمانەن، بەتایبەت ئەوانەی کە لەسەر بارودۆخی ژن لە چاخەکۆنەکاندا نووسراون .
بۆ نموونە زۆربەی ھەرە زۆری ئەو سەرچاوانە دەڵێ لە یۆنانی کۆندا ژنان ھیچ مافێکیان نەبووە؛ نە مافی خاوەندارێتی، نە مافەکانی میرات و نە مافی دەنگدان. ئەرکیان تەنیا پەروەردەکردنی مناڵ و ئەنجامدانی ئیش وکار وفرمانەکانی ماڵ بووە، بەڵام ئایا ئەم سەرچاوانە ھەموو شتێکن و تەواو جێگەی باوەڕن؟ وەڵامەکە ئاسان نییە چونکە نووسەری بابەتەکان ھەموویان پیاو بوون، جگە لەمەش پانتایی باسەکان تەواوی یۆنانی کۆنیان نەگرتۆتەوە، تەنیا لە سنووری شاری ئەپینادا قەتیس کراون.
سەرچاوەگەلی تر ھەن کە باس لە بارودۆخی ژنانی ئەسپارتە دەکەن .
ئەوان شتێکی دیکە دەڵێن؛ ژنانی ئەسپارتە دەبوو وەک پیاو وەرزش و چالاکیی جەستەییان ھەبێ، مافی موڵکداری}

^{فارس نەوڕۆڵی}

^{فه‌ره‌نسا مێژووییه‌كی دیاری له‌م ناوچه‌یه‌دا هه‌یه‌، سه‌باره‌ت به‌ په‌یوه‌ندیی به‌ كورد و شۆڕشی كورده‌وه‌.}

^{په‌یوه‌ندییه‌كانی فه‌ره‌نسا و شۆڕشی كورد ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ده‌یه‌ی شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو، كاتێك (مسته‌فا بارزانی) ڕابه‌رایه‌تی شۆڕشی كوردی ده‌كرد نامه‌یه‌كی ئاڕاسته‌ی جه‌نه‌ڕاڵ دیگۆل كرد و ڕه‌خنه‌ی لێگرتن و نووسیبووی: (كورد تێگه‌یشتنی بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی فه‌ره‌نسا هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌وه‌ پاساو نییه‌ له‌ته‌ك ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌دا، كه‌ فڕۆكه‌ بفرۆشنه‌ به‌غدا بۆ كوشتنی منداڵی كورد). له‌به‌رامبه‌ر ئه‌م نامه‌یه‌دا جه‌نه‌ڕاڵ دیگۆل گرێبه‌ستی فرۆشتنی فڕۆكه‌ی به‌ عێراق هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌.}

^{له‌ دوای ڕاپه‌ڕینه‌وه‌ دانیال میتران، له‌ساڵی ١٩٩١ سه‌ردانی كوردستانی كرد له‌ته‌ك سه‌رۆك مه‌سعود بارزانیدا كۆبووه‌وه‌. دواتر فه‌ره‌نسا توانی بڕیاری٦٨٨ ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی ناوچه‌ی دژه‌ فڕین له‌ كوردستان ده‌ربكات.}

^{سه‌رۆك (مه‌سعودبارزانی )چه‌ندین جارچی له‌هه‌ولێرو چی له‌پاریس دیداری له‌ته‌ك سه‌رۆك وناوه‌نده‌بڕیاربه‌ده‌سته‌كانی فه‌ره‌نسا ئه‌نجام داوه‌.}

^{له‌ دوای ڕیفراندۆم كه‌ ده‌رگای دیبلۆماسی به‌سه‌ر كورددا داخرا و به‌غدا و ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه‌ گه‌مارۆی ئاسمانییان خسته‌ سه‌ر هه‌رێم سه‌رۆك ماكرۆن له‌وكاته‌ هه‌ستیاره‌دا، له‌ ساڵی(٢٠١٧) بانگهێشتی (نێچیرڤان بارزانی) سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم و (قوباد تاڵه‌بانی) جێگره‌كه‌ی كرد، لێره‌وه‌ به‌ هه‌وڵه‌ دیپلۆماسییه‌كانی نێچیرڤان بارزانی هێواش هێواش په‌یوه‌ندیی هه‌رێم و ده‌وڵه‌تان ئاسایی بووه‌وه‌.لیره‌دا سه‌رۆك نێچیرڤان بارزانی ئه‌وه‌ی پێوتین ئه‌گه‌رسیاسه‌ت هونه‌ری مومكین بێت ده‌كرێ به‌جۆرێكی دیكه‌ خولقاندنی موسته‌حیل بێت ئاله‌و دۆخه‌دانێچیره‌ڤان بارزانی موسته‌حیللی خولقاند چونكه‌ نه‌یارانی هه‌رێم چاوه‌ڕوانی كه‌وتنی هه‌رێم بوون به‌ڵام نێچیرڤان هونه‌ری}

ئەردەڵان گۆڕان

^{چه‌ند رۆژێكه‌ تالیبان دوای زیاتر له‌ 20 ساڵ دووباره‌ حكومی ئه‌فغانستانی گرته‌ ده‌ست.}

^{تالیبان هێشتا وه‌كو سه‌ده‌ی رابردوو بیر ده‌كاته‌وه‌ و له‌ دوایین لێدوانی خۆیدا باسی له‌وه‌ كردووه‌ كه‌ وڵات له‌ رێگه‌ی ئه‌نجومه‌نێكه‌وه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای شه‌ریعه‌ت به‌ڕێوه‌ ده‌بات و دیموكراسی هیچ نرخ و به‌هایه‌كی له‌ وڵاتدا نابێت.}

^{زۆر كه‌س پێیان وایه‌ كه‌ كێشانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌ ئه‌فغانستان، به‌ مانای شكه‌ستی ئه‌مریكایه‌. به‌ له‌ونێك ئه‌گه‌ر به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رته‌سك بیر بكه‌ینه‌وه‌ وایه‌، ئه‌مریكا شكه‌ستی خوارد، به‌ڵام شكه‌سته‌كه‌ی ئه‌مریكا زه‌مینه‌ خۆشكه‌ره‌ بۆ یارییه‌كی گه‌وره‌تر له‌ ناوچه‌كه‌دا كه‌ ئه‌مریكا سوودمه‌نی یه‌كه‌می ده‌بێت.}

^{به‌ گوێره‌ی قسه‌كانی سه‌رۆكی ئه‌مریكا جۆ بایدن چه‌ندین هۆكاری ناوخۆیی هه‌ن كه‌ وایان كرد ئه‌مریكا له‌ ئه‌فغانستان بكێشێته‌وه‌. ئه‌و هۆكارانه‌ هه‌ندێكیان بریتین له‌ هه‌بوونی گه‌نده‌ڵی، زۆربوونی دزی سامانی گشتی، نه‌بوونی حكوومه‌تی دامه‌زراوه‌یی نیشتمانی، زۆربوونی رێژه‌ی سه‌رباز و كارمه‌ندی بندیوار و نه‌بوونی ئیراده‌ی به‌هێز بۆ ئیداره‌ كردنی وڵات و پاراستنی وڵات.}

^{ئه‌مه‌ هۆكاره‌ ناوخۆییه‌كانن كه‌ ئه‌مریكا دوای 30 ساڵ مانه‌وه‌ی له‌ ئه‌فغانستان نه‌یتوانی به‌رپرسانی ئه‌ووڵاته‌ رازی بكات كه‌ ئه‌م هۆكارانه‌}

^{عەبدولرەحمان گەوركی(مهاباتی)}

^{وڵاتێک دیکتاتۆری بەسەردا زاڵ بێت هەڵبژاردن تیایدا شتیکی بێ مانایە. لەبەرئەوەی لەو وڵاتەدا نە ئازادی بوونی هەیەو نە دیموکراسی. ئێران یەکێکە لەو وڵاتانە.}

^{لەماوەی 42 ساڵی رابردوودا لەئێران، رژێمێک حوکمڕانە کە زوبان و کردەی، تەنها سەرکوتکردن و کوشتارو تاڵانکارییە. هەربۆیە هەڵوێستی هەمیشەیی هێزو لایەنە شۆڕشگێڕو ئازادیخوازەکانی ئەم وڵاتە لەهەمبەر شانۆی هەڵبژاردن «بایکۆت» بووە و ئەمساڵیش بینیمان کە لەلایەن زۆرینەی هەرە زۆری خەڵکی ئێرانەوە، ئەم شانۆیە بایکۆت کرا، کە تەنانەت کاربەدەستانی رژێمی ئێران دانیان پێدا نا!}

^{ئەم بایکۆتکردنە سەراسەرییە باس لەگۆڕانکارییەک دەکات لەهاوکێشە سیاسیەکانی تایبەت بەئێران و ئەم دۆخەیش بەئاسانی نەهاتۆتە ئاراوە. لەم ساڵانەی دواییداو بەتایبەتی لەمانگی گەڵاڕێزانی (2019) راپەڕینێکی جەماوەری جێگەی بە رژێم لەق کرد. عەلی خامنەئی لەدژکردەوەیەکی نەزۆکانەو شێتانەدا فەرمانی}

^{شۆڕش عەزیز سورمێ}

^{رۆژی یەکشەممەی رابردوو تاڵیبان میرنشینێکی نوێی ئیسلامیان لەئەفغانستان راگەیاند، هەروەک پێشبینی دەکرا دوای کۆنترۆڵکردنی کابولی پایتەخت و هەڵاتنی سەرۆک ئەشرەف غەنی. لێرەدا پرسیارێک دروست دەبێت ئەویش ئەوەیە ئایا ئاییندەی قاعیدە و گرووپە توندڕەوەکانی تر کە کابولیان وەکو بنکەی ئۆپەراسیۆنە جیهادییەکانیان دادەنا چی دەبێت؟}

^{تا ئیستا دیار نییە کە تاڵیبان چ رێگایەک دەگرێتەبەر بەرامبەر بە قاعیدە و رێکخراوە توندڕەوە ئیسلامییەکانی تر کە پابەندن بە نانەوەی ئاژاوە و کردەوە توندڕەوەکانیان لە ناوچەکەدا.}

^{هەروەها ئەوەش روون نییە کە قاعیدە چ کاردانەوەیەکی دەبێت بەرامبەر رووداوەکانی ئەم دواییە. گومان لەوەدا نییە خێرایی سەرکەوتنی تاڵیبان دەبێت پاڵنەرێکی بەهێز بۆ ئیسلامیە توندڕەوەکان جا چ قاعیدە بێت یاخود دەوڵەتی ئیسلامی.}

^{هەفتەی رابردوو (بین واڵاس)ی وەزیری بەرگری بەریتانیا لە دیمانەیەکیدا لەگەڵ تۆڕی سکای نیوز، سەبارەت بە ئەفغانستان گوتی: "زۆر نیگەرانین لەوەی ئەفغانستان ببێتە زەمینەیەکی بە پیت بۆ ئەو جۆرە رێکخراوە توندڕەوانە و رەنگە قاعیدە بگەڕێتەوە".}

^{بە پێی ئەو راپۆرتەی کە مانگی رابردوو رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووه‌کان دوای پشت بەستن بە زانیارییە هەواڵگرییەکان بڵاویکردەوە، رێکخراوی ئەلقاعیدە لە ژێر پاراستنی}

^{عومەر خدر}

^{ئێران بەدرێژای تەمەنی دەوڵتەكانی چاوی لەسەر كوردستانی باشور بووە . لە ڕووی پەیوەندییەوە عێراق و ئێران لە سالی 1555ز ، تاكو 1975 ز ، 14 ڕیككەوتننامەیان لەنێواندا واژۆ كراوە .كە لە هەر هەموویان بەشێكی گرنگ بۆ باسكردنی كورد و كوردستان تەرخانكراوە .
دەوڵەتی عوسمانیش ، لەوكاتەوەی كوردستانی باشوری لە ساڵی 1516ز دا داگیركرد ، بە كردار كوردستان بوو بە بەشێك لە سنوری نفوز و دەسەڵاتیان تاكو لە لەجەنگی یەكەمی جیهانی 1918ز ، بەشەڕ لەبن دەستیان دەرهێنرا .
لەمێژووی تازەشدا ، باشترین سەرچاوە بۆ زانینی سیاسەت و هەڵوێستی ڕاستەقینەی وڵاتانی ئێران و سوریاو توركیا ، بەرامبەر پرسی كورد ، كتێبەكەی ( عبدالحلیم خەدام ، التحالف السوری والایرانی و المنگقە ) – خەدام ساڵی 1970 تا 1984 وەزیری دەروەو 1984 تا 2005 جێگری سەرۆكی سوریا بوە - خەدام بەدرێژی و بەوردی باسی هەڵوێستی وڵاتانی ئێران، سوریا، توركیا ، هەندێ وڵاتانی عەرەبی دەكات ، لەسەر پرسی كورد. بە بەردەوامی لیژنەیەكی باڵا لەسەر ئاستی جێگرانی سەرۆك كۆماری سوریاو ئێران هەبووە ، بۆ چاودێری جموجۆڵ و داواكاریەكانی كورد . زۆر جاریش بەشداریان بە وڵاتانی توركیاو سعودیە كردوە لە كۆبونەوەكانیاندا . تەنانەت ڕازی نەبوون كە ڕژێمی بەعسیش بڕوخێت ئەگەر ئەو ڕوخانە ببێتە هۆی دروستبوونی دەوڵەتێك بۆ كورد . لەوبارەشەوە گفتوگۆی بەردەوامیان لەگەڵ بەعس كردووە .
ئەولیژنە هاوبەشە ، پێش ڕوخانی سەدام حسێن ، زۆر سەرزەنشتی موعارەزەی عێراقیان كردووە ، كەچۆن لە كۆنگرەی موعارەزە ، بە چ حەقێك بە عێراقێكی فیدڕاڵی ڕازی بوون ، كە ئەو فیدڕاڵییە}