^{د. نەوشیروان حوسێن سەعید}

^{پێشەکی
بوونی ئاشتی و ئارامی لە کۆمەڵگەدا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ کاریگەریی لەسەر ژیانی تاک بە تاکی خەڵک هەیە. هەربۆیە چۆنێتی بەدیهێنانی ئاشتی، بەردەوام جێی بایەخی گەورەی توێژەران و سکٶلەران بووە لە جیهاندا. لەم توێژینەوە کورتەدا، هەوڵەدەم چوارچێوەیەکی تیۆری بۆ چۆنێتی بونیادنان و بەدیهێنانی ئاشتی بخەمە ڕوو. بەشێوەیەکی گشتی پێنج قوتابخانەی فیکریی هەیە لەم بوارەدا کە بریتین لەقوتابخانەکانی'بەڕێوەبردنی ململانێ' و 'چارەسەری ململانێ' و 'گۆڕینی ململانێ' و'قوتابخانەی تەواوکاریی' و 'قوتابخانەی خیتابی بەدیل'.بۆ بەدیهێنانی ئاشتی، کاراکتەرە ناوخۆیی و دەرەکییەکان (جا تاکە کەس بن، یان ڕێکخراوە حکومی و ناحکومییەکان بن) بەزۆری سوود لە یەکێک لەم قوتابخانانە وەردەگرن. لە خوارەوە بە کورتی باس لە هەریەکێک لەو قوتابخانە فیکرییانە دەکەم.
قوتابخانەی بەڕێوەبردنی ململانێ
ئەم قوتابخانەلە ڕێگەی چەندین دەستپێشخەریی دیبلۆماسی جیاوازەوە هەوڵی کۆتای هێنان بە شەڕ دەدات. بەڕێوەبردنی ململانێ کۆنترین قوتابخانەی پەیوست بە بەدیهێنانی ئاشتیە کە زیاتر پەیوەندی بە دامەزراوەییکردنی ئاشتییەوە هەیە لە یاسای نێودەوڵەتیدا. ئەم قوتابخانە زیاتر تەرکیزی لەسەر دەستەبژێری سیاسی و سەرکردەکانە}

^{نووسه‌ر: مه‌حموود سه‌ریعولقه‌له‌م}

^{له‌ فارسییه‌وه‌: هۆمه‌ر نۆریاوی}

^{یەکەم: سەرچاوەی زۆربەی ئازار و دڵئێشانەکانی مرۆ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە پێملی واقیع نابێت؛
دووەم: کەسە سەرکەوتووەکان هەڵگری دوو خەسڵەت و تایبەتمەندین: ئەهوەن و لێوبەبزەن؛
سێیەم: بە بێ بوردەباری بە خەونە مەزنەکانت ناگەیت؛
چوارەم: سێ شت هەرگیز ناشاردرێنەوە: خۆر،مانگ و ڕاستی؛
پێنجەم: زۆر دەست بە هەرا و زەنا مەکەن: باران ،ڕوان و شینبوونی گوڵی لێ دەکەوێتەوە نەک هەورەتریشقە؛
شەشەم: گوتنی ئەوەی متمانەم پێتە گەلێک گرینگترە لە وتنی تۆم خۆش دەوێت؛
حەوتەم: کاتێک خۆویستی نەمێنێت،ڕۆح ڕادەچڵەکێت؛
هەشتەم: هەرگیز لە جێبەجێکردن و ڕاپەڕاندنی کاری بچووک بۆ دیتران بێتاقەت و شەکەت مەبە؛
نۆیەم: کاتێک سەربردەی ژیانت دەنووسیتەوە،مەهێڵە پێنووسەکەت بکەوێتە دەست خەڵکانی تر؛
دەیەم: دەتهەوێت گۆڕان لە ژیانتدا دروست بکەیت،بیر و بۆچوونت بگۆڕە؛
یازدەهەم: ئازار،بەشێکی دانەبڕاوی ژیانە،بەڵام تلانەوە بەدەم ئازارەوە بەدەست خۆتە؛
دوازدەهەم: گەر کەسێک شادییت بۆ دەگوێزێتەوە،ئەتۆ پتر دڵی شاد بکە؛
سێزدەهەم: باشترین مامۆستات،دوایین هەڵەتە؛
چواردەهەم: ڕەنگە وشەکان ئاوێتەی درۆ بن،بەڵام کردار هەمیشە ڕاستگۆیە؛
پازدەهەم: مرۆ دڵگەشەکان بە دڵ و دەروونی خۆدا ڕادەگەن،کەچی مرۆ ناڕەزاکان لۆمەی}

^{مۆدەڕڕێس سەعیدی}

^کورتە

^{لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمی زایینیەوە کە ڕۆژهەڵات ناس و زمانناسە بیانییەکان ئاوڕیان لە کوردستان و کۆمەڵگای کوردی داوەتەوە، بیر و ڕای جیاوازیشیان لە بارەی هەورامان و هەروامیەکانەوە خستۆتە ڕوو. هەندێک لەم زمانناسانە هەورامییان بە زمانێکی سەبەخۆ و هەندێکیش بە زاراوەیەک لە کوردی زانیوە.
ئەوانەی کە هەورامییان بە زمانێکی سەربەخۆ داناوە، بێ سەرنجدان بەوەی کە ئەم زمانە لە درێژایی مێژوودا چی پێ گوتراوە، ناوی کوردیان لە زمانی هەورامی داماڵیەوە و هبە زمانێکی ناکوردی داویانەتە قەڵەم. لە ‌حاڵێکدا زمانناسەکان بۆیان نیە لە دەربڕینی ئاکامە زانستیەکانی لێکۆلینەوەکانی خۆیاندا چەمکە مێژووی و نەتەوەییەکان دەسکاری بکەن و بۆ دیاری کردنی ئەم چەمکانە دەبێ پشت بە مێژوو ببەسترێت. لەم نوسینەی خوارەوەدا بە ئاوردانەوە لەسەرچاوەیەکی تایبەت واتە کتێبی بدایەاللغه ی میرزا عەلی ئەکبەری وەقایێع نگار، شوناسی مێژووی زمانی هەورامی خراوەتە بەر باس و گفتگۆ و بەو ئاکامە گەیشتوین کە لەم سەرچاوەش وەک سەرچاوە مێژوویەکانی تر، زمانی هەورامی بە کوردی پێناسە کراوە. بۆیە ئەم شوناسە مێژوویە دەبێ لەلایەن زمانناسەکانیشەوە بەرچاو بگیرێت و تەنانەت ئەو زمانناسانەش کە هەورامی بە زمانێکی سەربەخۆ دەزانن، دەبێ بە کەڵک وەرگرتن لە چەمکی " زمانە کوردیەکان" ، زمانی هەورامیش لە ژێر شوناسی کوردبووندا پێناسە بکەن. لە ‌حالێکدا کە دەستەیەک لە زمانناسەکان بێ سەرنجدان بە شوناسی مێژووی زمانی هەورامی کە لە سەرچاوە مێژوپیەکاندا بەردەوام وەک کوردی پێناسە کراوە، چەمکە مێژووییەکانیان بە خواستی خۆیان}

^{هیوا سەید سەلیم}

^{شەڕی تیرۆریستانی داعش لەسوریا و رۆژئاوای کوردستان و ئازادکردنی شاری رەققە، کە تیرۆریستانی داعش دوای راگەیاندنی خەلافەتەکەیان کردبوویان بەپایتەختی خۆیان، لەلایەن هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)، چەندە بۆ شەڕڤانان دەستکەوتێکی سیاسی و سەربازی بووە، هێندەش گرفتی درووستکردووە بۆیان.}

^{دوای ئازادكردنی رەققە ئۆپەڕاسیۆنی باهۆز دەستی پێکرد، کە دوایین سەنگەری بەرەی تیرۆریستانی داعش لەو ئۆپڕاسیۆنەدا تێکشکێندرا، لەوێ بەسەدان تیرۆریست لەلایەن هەسەدەوە بەدیل گیران، پێشتریش بەهەزاران خێزانی داعش لە رەققە کەوتبوونە دەست شەڕڤانان، لەنێو ئەو چەکدارو خێزانانە هاووڵاتی جیاوازی وڵاتان هەبوون، تیرۆریستی تاوانباری گەورە هەبوون، کە لەزۆر شوێنی جیهان كردەوەی تیرۆریستی گەورەیان ئەنجامداوە.}

^{دوای گیرانی ئەو تیرۆریستانە، ژن و منداڵی داعشەکان لەکەمپی هۆڵ کۆکرانەوە کە ژمارەیان دەیان هەزار کەس دەبوو، چەکدارە دیلەکانیش کە نزیکەی شەش هەزار كەس دەبوون، خرانە زیندانەکانی حەسەکە و دێرەزۆر، بەڵام گرفتێكی گەورە لەو ژمارە زۆرەی دیلەکانی داعشدا هەبوو، کە لە رووی ئیدارەدان و پاراستنی ئەمنیەتی زیندان و کەمپەکان ئەرکێکی قورس دەکەوتە ئەستۆی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە).}

^{شایانی باسە لەنێو چەکدارە دیلەکاندا هەڵگرانی رەگەزنامەی ٥٤ وڵاتی جیاواز هەبوون، هەر لەگەڵ تەواوبوونی شەڕ بەرپرسانی ئیدارەی خوجێیی رۆژئاوا بانگەوازیان بۆ ئەو وڵاتانە کرد کە چارەیەک بدۆزنەوە بۆ هاووڵاتیانیان کە ساڵانێک بوو لە ریزەکانی داعش چەکیان هەڵگرتبوو.}

^{وێرای بانگەوازو هەوڵی زۆری دیپلۆماسی بەرپرسانی رۆژئاوا، بەڵام هیچ}

رەزا شوان

^{ئێـران لە رێی هـزر و رۆشـنبیری و مەزهـەبییەوە عـێراقی داگـیرکردووە. داگـیرکردنی عـێراق لە لایەن ئیمپریالـیزمی ئێرانییەوە، داگیرکردنێکی ماوە درێـژ دەبێت، شوێنەوار و زیـانەکـانی، لە هەموو شـێوە ئیمـپریالـیزمە نـوێ و کۆنـەکان زیاتـرە.
کێشەی گەورەی گەلان، لە رووبەڕووبوونەوەی داگیرکردنی ناسەربازی دایە. عـێراق لەژێـر بەزەیی ئیمپریالیزمدا، بە دەسـتێکەڵی و چاوپۆشینی ناوخـۆیی، بووە بە بازاڕی ساغـکردنەوەی بەرهەمەکـانی ئێـرانی داگـیرکەر و ولاتـانی تری ناوچـەکە.
دوور لە سۆزداری، لەگەڵ لۆژيک و روانینێکی بێ لایەن لە عێراقی ئەمڕۆدا، دەتوانین ئەوە بڵـێین، کە تا رادەیەکی دوور، عـێراق لەژێـر ئیمپریالیزمێکی چاوچنۆک و دڕندەدا دەناڵێنێت. داگیرکەری ئەمڕۆی عـێراق، ئەو داگیرکەرە نییە، بەو شێوەیەی کە ناسراوە. داگـیرکردنی دەوڵتـێک لە لایەن دەوڵەتێکی ئیمپریالـیزمەوە، بۆ دزینی سامانەکانی، واتا وەک ئیمپریـالـیزمی کـۆن کە کـاری بۆ نیشـتەجـێکـردن لە وڵاتی داگـیرکـراودا دەکـرد و سامانەکانەکانی دەدزی، گەرچی ئەم کارە لە عـێراقی ئەمڕۆدا، لێکۆڵـینەوە هەڵدەگرێت. بـەڵام لە ئەمـڕۆدا، بـوونی ئیمپـریـالـیزم لە عـێراقـدا، ئیمپـریـالـیزمێکی}

^{نامدار جابری}

^{پێشڤتن:
دﮦ ئی ڤتاره ﺗﻪﻗﻪلا دوو، ﺋﻪڵاوه ﺑﻪر ڕﮦسین ڤ ناوﮦل، ﭬﻪﺷﻪله تاﻳﺒﻪت وو کاربرد ﭬﻪﺳﻴﻠﻪلی ک ده زﻧﻪی ﻣﻪردمه ﮔﻪلاونه وو ڕۆستاله ﺋێڵ کوردﮦلی(ﻧﻴﺸﺘﻪجا دﻳﻠﻪرۆ، ئاودانان، درﻳٚﺸﻪر، ﭘﻪﻫﻠٚﻪ وو مێمه) ده باشوورێ پارێزگایێ ئیلام، ﻧﻪخش داشتنه یا دێرن، بری ﺋﻪژ ئانه ک ﺋﻪژ ﻧﻪزﮦره دستووری ﺋﻪژ ﻫمناینی ﻳﻪک ناو ﺋﻪڵاوه ﻳﻪک پاژگر(دماگر)ه ﭬﻪﺷﻪساز درست بینه. چی: گایار ک ﺋﻪژ ﻫﻪمناینیێ "گا" دماگره ﭬﻪﺷﻪساز "یار" درست بیه، چی میناک مزنه(ئیسفا) ﺑﻜﻪرێمن.
ﺗﻪﻗﻪلا دوو ڤ بژناسنن وو ڤتنێ ﻧﻪخشه ئی بڵنگ وو ﭬﻪﺳﻴﻠﻪله ﭬﻪر ﻛﻪﺳﻪلێ ک ڤ ﮔﻪرد ﺋﻪونه هیچ بژناسیی ﻧﻪیرن ڤ خوﮦننێ ئی ڤتاره، ﻫﻪم یانه بژناسن، ﻫﻪم ﺷﻴٚﭭوازه زﻧﻪی کردن باوک وو باپیر خوﮦیۆ ده ﮔﻪلاونه وو ڕوستا بێتر وو فرﮦتر ﻓﻪم ﺑﻜﻪرن.
بری ﺋﻪژ ئی بڵنگ یا ﭬﻪﺳﻴﻠﻪله ﺋﻪمکه ﻫﻪم کاربرد دێرن؛ ﺋﻪما فره ﺋﻪژ یانه ڤ خاتر پێشچی زانست وو شێڤازئاوردی جا خوﮦیۆ ڤ شێڤازئاوردیێ ڕۆژ(نوو) دانه.
زۆنێ ئێڵ کوردﮦلی؛
زۆنێ ئێڵ کوردﮦلی کوردیه. ڤ زاراوێ کورمانجیێ ﭘﻪﻫﻠٚﻪیی(یادگاره زۆنێ کوردی ﭘﻪﻟٚﻪڤی، ﺳﻪردﮦم ساسانی) قسه دﻛﻪرن. کوردﮦﻟﻴﻪل، ڤ کوردﮦله ﭘﻪﻫﻠٚﻪیی یێش بژناسن.
کوردﮦﻟﻴﻪل، پڕ ﮔﻪلترین وو ﮔﻪفترین ئێڵێ ﻧﻴﺸﺘﻪجا پارێزگایێ}

^{ئانیسا جەعفەری‌مێهر}

^{ئەدەبیات دەروەچێگە ئڕا خوەندنەوەی زوان‌ناسی، کوومەڵگەناسی، پەی بردن وە رەوش ژیان ئایەمەیل لە هەر سەردەمێگ، داخوازەیل، نووڕگەیان وهتد و له دڵ ئەدەبیات هەر ملەتێگ توانیمن زانیاریەیل فرەیگ وە دەس باریمن. جیا له ناسین فەرهەنگ یەی ملەت له رێ شیکاری ئەدەبیات ئەو ملەتە، گرنگی ئەدەبیات ئیەسە ک تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان فەرهەنگیش، یانێ هەم فەرهەنگ تۊەنێ کاریگەری بنەیدە بان ئەدەبیات و هەمیش ئەدەبیات تۊەنێ یەی فەرهەنگ سەقامدارەو بکەی یا بگۊەڕنێدەی و خوازیم بزانیمن ک ناوەڕووک ئەدەبیات ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ وە چ مەسەڵەیلێگ ئاماژە کردێیە و ئایا نیشانێگ له فەرهەنگ سەردەم له ناو ئەدەبیاتیان هەس و له کووشانێگ ئڕا گۊەڕانن کوومەڵگە وەرەو وەزعیەت دڵخواز گەپ دانە؟ ئڕا دەس پێ کردن ئێ باسە بایا زوان، ئەدەبیات، فەرهەنگ و جنسیەت تاریف بکەیمن و ئێکە بنووڕیمنە ناوەڕووک شێعر ژن کورد له ناوچەی کەڵهوڕ.}

^{1. زوان دیاردەیگ کوومەڵایەتیە. ئایەمەیل له دریژایی دیرووکا وە بوون هەوەجەیان وە ژیان وەکوومەڵ ئڕا وەڕێیەو بردن ژیان و پاراستن خوەیان له خسارەیلێگ ک وە تەنیایی نەتۊەنسنە له بەرایبەریان بووسن، وە ئامرازێگ ئڕا پەیوەندی هەوەجە داشتنە و له رێ پەیوەندی گرتن و هاوفکری تۊەنسنە گیچەڵەیلێگ ک له سەر رێ ژیان ئایەم بۊە چارەسەر بکەن و نەسڵ ئایەم هێمان بەردەوامە. ئایەمەیل وە شێوەیل جیاوازێگ جوور زوان}

^{سیاسەتمەدارێکی کورد دەڵێت، دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئەزموونێکی باش بوو بۆ ھەموو پارچەکانی کوردستان و دروستکردنی کیانێک بوو ھاوشێوەی کیانی ھەرێمی کوردستان، بەڵام تەمەنی کورت بوو، بۆیە پێویستە ئێستا ھەموو پارچەکانی کوردستان کیانی ئێستای ھەرێمی کوردستان بپارێزن .}

^{لە ٢٢/٢/١٩٤٦ لە مەیدانی چوارچرای مهاباد بە ئامادەبوونی ژمارەیەکی زۆری چینوتوێژەکان و نوێنەرانی کوردستان، ئاھەنگی ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان بە بەرزبوونەوەی ئاڵای کوردستان و سرودی نیشتمانی و سڵاوکردن لە ئاڵا دەستی پێ کرد و سەرکردە قازی محەمەد گوتارێکی پێشکەش کرد و باسی خەبات و داخوازییەکانی گەلی کوردی کرد، کە ٧٦ ساڵ بەسەر ئەو یادە مەزنەدا تێپەڕ دەبێت و بارزانیی نەمریش تێیدا بەشدار بوو و سەرۆکی لەشکر بوو و تا کۆتاییش کۆمارەکەی پاراست.}

^{لەم بارەیەوە دکتۆر مەحموود عوسمان، سیاسەتمەداری کورد، بۆ ماڵپەڕی فەرمیی پارتی دیموکراتی کوردستان گوتی: ''ئەوە یادێکی پیرۆزە لای ھەموو گەلی کورد، چونکە دامەزراندنی}

^{ماوەی (76) ساڵ بە سەر دامەزراندنی کۆماری کوردستاندا تێدەپەڕێت، کە لەسەر دەستی پێشەوا قازی محەمەد هاتە کایەوە و ماوەی نزیکەی ساڵێک حوکمڕانی چەند ناوچەیەکی کوردستانی کرد و مەهابادی کردە پایتەختی خۆی.}

^{بە هۆی ئەو ململانێیەی لەنێوان ئەمەریکا سۆڤیەتدا هەبو کە دواتر جەنگی ساردی لێکەوتەوە، ساڵی (1941)دا راپەڕینێکی جەماوەری لەناوچە کوردییەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان رویدا و کۆنتڕۆڵی ئەو ناوچانەیان لە حکومەتی ناوەندی ئێران سەندەوە و گرتیانە دەست، دواتریش پارتێکی سیاسی بۆ بەڕێوەچونی ناوچەکە بە ناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرا، قازی محەمەدیش کە سەرۆکی بنەماڵەی قازییەکان بو پەیوەندی بەو پارتەوە کرد.}

^{لە مانگی ئەیلولی ساڵی (1945)دا قازی محەمەد و چەند سەرکردەیەکی تری کورد سەردانی تەبرێزیان کرد و چاویان بە کونسوڵی سۆڤیەت کەوت بەو نیەتەی پشتگیری پێکهێنانی کۆمارێکی نوێی کوردی وەرگرن، دواتریش رەوانەی باکۆ کران و لەوێ ئاگاداری ئەوە بونەوە کە پارتێکی ئازربایجانی هەیە بە ناوی پارتی دیموکراتی ئازربایجان و دەیەوێت دەست بە سەر ئازربایجانی ئێراندا بگرێت، دواتریش ئەنجامەکە بەوشێوەیە کەوتەوەو پارتی دیموکراتی ئازربایجان لە (10)ی کانونی یەکەمی ساڵی (1945)دا دەستی بە سەر ئازربایجانی ئێراند گرت کە پێشتر بە دەست سوپای ئێرانەوە بو، پێشەوا قازی محەمەدیش بۆ دوبارەکردنەوەی ئەو ئەزمونە و دامەزراندنی کۆمارێکی کوردی، بە پەلە گەڕایەوە کوردستانی رۆژهەڵات و لە (15)ی هەمان مانگدا کۆمارێکی}

خانی موکریانی

^{ئەگەر بەهەڵەدا نەچووبم، ئەم وتارەی مامۆستا هەژار تا ئێستا لە هیچ شوێنێکی دیکە چاپ نەکراوە. فۆتۆکۆپیی دەستنووسی ئەم ‏وتارەم ماوەیەک بوو لەبەر دەست بوو و لە دەرفەتێک دەگەڕام تایپی کەم و پێشکەش بە خوێنەرانی هێژای کوردی هاوزمانم ‏بکەم. لە واژووی مامۆستا عەزیز ئاڵی کە لە کۆتایی وتارەکەدا بەرچاو دەکەوێ، پێدەچێت ئەم وتارە لە ساڵی 1986 و لەسەر ‏داوای ئیدارەی بەرنامە بیانییەکانی رادیۆ و تەلەفزیۆنی ئێران نووسرابێت. لە سەرووی وتارەکەشدا بە زمانی فارسی تێبینییەک ‏نووسراوە: "ترجمە شود" (وەربگێڕدرێت). لە کاتی تایپکردنی ئەم وتارەدا، هەوڵم داوە رێنووسی باوی ئەوڕۆ رەچاو کەم. لاپەڕە ‏سکانکراوەکانی دەستنووسی مامۆستا هەژاریش پاشکۆی ئەم نووسینە کراون. ‏}

^{هەژار
خوا لە قورعاندا فەرموویەتی: "هەرچی لەم سەرزەمینە ئەجووڵێتەوە و هەرچی وە دوو باڵ ئەفڕن، گشتیان ئۆمەتن وەک ئێوە". ‏واتا مڕؤش تیرەیەک لە جانەوەرن و دەگەڵ هەموو جانەوەران خزمی یەکن. هەر ئەمەشە کە رەسوڵ پۆلسی حەواری عیسا ‏مەسیح (دروودی خودای لەسەر بێ) بە باڵدارانی فەرموە "مەلی برام". دەسا با ئێستا بزانین ئێمەی مرۆ، چۆنە ئەمڕۆ لە ‏تیرەکانی بەگیانی ئەم زەمینە بەهێزتر و باوخۆشترین؟ چۆنە ئێمە لەچاو ئەوان، زێدە لەوان، توانیومانە پێشدا بچین و خۆبگرین ‏و دەستیش بەسەر جانەوەرانی}