لە ماوەی سێ دەیەی رابردوودا، ئەمریكا گەورەترین هێزی بەشدار لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بووە. لە ساڵی ١٩٧٩ەوە (واتە دوای شۆڕشی ئێران) ئەو رۆڵە بە كردنەوەی نێوەندی هاوبەشی هاوكاریی سەربازی بەهێزتر بوو، بەڵام دەستتێوەردانی راستەوخۆی رووسیا لە جەنگی سووریا وایكردووە مۆسكۆ پێگەیەكی نوێ لەنێو سەركردەی وڵاتانی ناوچەكە بەدەست بهێنێت. بە بۆچوونی شارەزایان ئەو رووداوە و ئاكامەكانی دواتری دەتوانێت پێگەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا لاواز بكات.

ریچارد فۆنتەین و مایكڵ سینگ لە گوتارێكدا لە گۆڤاری (ناشناڵ ئینترست)دا ئاماژە بەوە دەكەن كە دەستتێوەردانی راستەوخۆی رووسیا لە جەنگی سووریا بڕیاربەدەستانی ئەمریكای تووشی شۆك كرد. لەبەرئەوەی لە چەند دەیەی رابردوودا كە مۆسكۆ مەیلی بەشدارییەكی جیدی لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لەخۆی پیشان بدات، لەكاتێكدا پێشتر زیاتر بە ناوچەكانی نزیك لە سنووری خۆیەوە سەرقاڵ بوو.

بەگوێرەی گوتارەكە، خاڵی وەرچەرخانی دووەم بۆ كاتی جەنگی كەنداوی یەكەم دەگەڕێتەوە، “لەو قۆناغەدا بەشداری سەربازیی ئەمریكا زیادیكرد”. لە ئاكامی هەنگاوەكانی ئەو دوو قۆناغەشدا (واتە شۆڕشی ئێران و جەنگی كەنداوی یەكەم) ئێستا دەبینین ئەمریكا “یان هێزی پیادەی لە ناوچەكەدا هەیە، یان گەشتی جێگیر كردووە، یانیش هێزەكانی لە ئۆپەراسیۆنی سەربازی دان”.

دوو لێكۆڵەرە ئەمریكییەكە پێیانوایە “وڵاتانی ناوچەكەش دروستكردنی پەیوەندیی دوو لایەنەیان خستبووە ئەولەویەت ”هەر بۆیەش تەنها هاوكاریی سنوورداریان لەگەڵ زلهێزەكانی دیكەدا دروست دەكرد. ئەمریكا نەك هەر بوو بەو زلهێزەی كە ئاسایشی ناوچەكە دەپارێزێت، بەڵكو تاكە هێزی دەرەكیش بوو كە لە دروستكردنی گرووپەكانی هاوكاری و هەماهەنگیدا (لەوانەی ئەنجوومەنی هاوكاریی كەنداو و گروپی ٥+١) دەستی هەرە باڵای هەبوو".

بەبۆچوونی هەردوو نووسەری گوتارەكە ئەم رەوتە لە ٢٠٠٣ەوە گۆڕانی بەسەردا هات، ئەوەش كۆمەڵێك هۆكاری لەپشت بوو:

یەكەم: شەڕی عێراق ئەو بەرهەمەی نەبوو كە چاوەڕێ دەكرا.

دووەم: سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی، كە لەبری ئەوەی دەسەڵاتی دیموكراتتری لێ بكەوێتەوە، جەنگ و ئاژاوەی نێوخۆیی بەدوای خۆیدا هێنا.

سێیەم: لەناوچوون یان كەوتنە بەر هەڕەشەی وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریكا، لەوانەش دەسەڵاتەكەی حوسنی موبارەك.

چوارەم: نەمانی سنوورەكان لە دوای هێرشەكانی ٢٠١٤ی داعش.

پێنجەم: تێكچوونی پەیوەندییەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل

لەپاڵ ئەم پێنج هۆكارەدا كە پەیوەندیی راستەوخۆیان بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستەوە هەیە، دوو هۆكاری دیكەش هەن كە پەیوەندییان بە سیاسەت و رەوشی نێوخۆیی ئەمریكاوە هەیە. هۆكاری یەكەمیان ئەوەیە ئەمریكا لە ماوەی دەیەی رابردوودا “لە بواری بەرهەمهێنانی سەرچاوەكانی وزەدا بەرەو سەربەخۆیی هەنگاوی ناوە”، هۆكاری دووەمیش پەیوەندی بە بایەخ وەرگرتنی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیاوە هەیە.

بەپێی گوتارەكە ئەم حەوت هۆكارە تەنها ئەمریكایان لە ناوچە دوور نەخستەوە، بەڵكو دەرگای بۆ زلهێزەكانی دیكە (واتە چین و رووسیا) واڵاكرد بۆ ئەوەی بێنە نێو كێشەكانەوە؛ ئاكامی ئەمەش بریتی بووە لەوەی “ئەمڕۆكە مەحاڵە كێشە بنەڕەتییەكان (لەوانەش ئێران، سەقامگیركردنی لیبیا و هتد) بە بێ بەشداری زلهێزە دەرەكییەكان چارەسەر ببێت... بە كورتیەكەیە ململانێی زلهێزەكان زیندوو بووەتەوە”.

نزیكبوونەوەی مۆسكۆ لە وڵاتانی ناوچەكە:

دەستتێوەردانی رووسیا لە قەیرانی سووریا بە شێوەیەكی دراماتیكی بوو؛ چونكە رۆژئاوا ئامادە نەبوو بەشداری راستەوخۆی لەو جەنگە هەمەلایەنەیەدا هەبێت، بۆیەش رووسیا بە ئاسانی توانی باڵانسی دەسەڵاتی بە لای ئەسەددا بشكێنێتەوە. ئامادەبوونی هێزەكانی رووسیا لە تارتۆس و حمەیمیم وایكرد رووسیا نەك هەر دۆخی مەیدانەكانی جەنگ بگۆڕێت، بەڵكو توانی دەستكاری رووداو و كۆبوونەوە دیپلۆماتیكەكانیش بكات، بە جۆرێك كە “هیچ هەنگاوێكی پەیوەندیدار بە قەیرانی سووریا نییە بەبێ پرسی مۆسكۆ بهاوێژرێت”.

بە بۆچوونی دوو لێكۆڵەرە ئەمریكییەكە، بەشداری رووسیا لە جەنگی سووریا دەرگایەكی نوێی لە پەیوەندییەكانی رووسیا و ئێرانیش كردەوە. جگە لەمە رووسیا رۆڵێكی سەرەكیی لە واژۆكردنی رێككەوتننامەی ئەتۆمیی نێوان تاران و گروپی ٥+١دا بینی. هەر ئەم رۆڵەش وادەكات لە قۆناغی دوای رێككەوتننامەكەشدا پشكی سەرەكی لە گرێبەستە بازرگانی و داراییەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دەرەوەدا هەبێت.

جگە لەمە پەیوەندییەكانی رووسیا لەگەڵ توركیا و میسریش پێی ناوەتە قۆناغێكی نوێوە. بە پێی گوتارەكە پەیوەندییەكانی توركیا و رووسیا هەتا ئەو شوێنە گەشەی كردووە كە مانگی ئابی ساڵی رابردوو، بینالی یلدرم پێشنیاری ئەوەی كرد “رووسیا دەتوانێ بنكەی ئاسمانی ئەنجەرلیك بەكاربهێنێت”، واتە هەمان ئەو شوێنەی كە هێزی سەربازی و چەكی ئەتۆمی ئەمریكای لێیە. مۆسكۆ پەیوەندییەكی گەرموگوڕی لەگەڵ قاهیرەشدا دروستكردووە، بە جۆرێك میسر پێشنیاریكردووە رووسیا میوانداریی دانوستاندنی ئاشتی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستینییەكان بكات، رۆڵێك كە پێشتر بەناوی ئەمریكاوە كرابوو.

فراوانبوونەوەی چالاكییەكانی چین

لە شوباتی ٢٠١١ بڕیاریدا كەشتیی جەنگی زوژوو لە كەنار ئاوەكانی عەدەن، لە یەمەن، بگوازێتەوە بۆ كەنار ئاوەكانی لیبیا، ئەم كەشتییە ٣٥ هەزار فەرمانبەر و كرێكاری چینی و سەدان كرێكاری غەیرە چینی لە لیبیا رزگاركرد. ئەمە یەكەم هەنگاوی كۆماری چین بوو كە دەریدەخات بەیجین بایەخ بە هێزە نێردراوەكان دەدات.

بەشی زۆری پەیوەندییەكانی چین لەگەڵ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە چوارچێوەی گرێبەستی بازرگانی و وەبەرهێناندا خۆی دەبینێتەوە؛ بە تایبەتیش كڕینی نەوت و غازی زۆر ەو وڵاتانە.  بە گوێرەی گوتارەكە لە ماوەی دە ساڵی رابردوودا بازرگانی نێوان چین و وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بە رێژەی ٦٠٠٪ بەرزبووەتەوە؛ بە جۆرێك لە ٢٠١٤دا بڕی ئاڵوگۆڕە بازرگانی نێوان بەیجین و رۆژهەڵاتی نێوەڕاست خۆی لە ٢٣٠ ملیار دۆلار داوە. ئاستی وەبەرهێنانی چین لە ناوچەكە لە نێوان ٢٠٠٦ بۆ ٢٠١٣ زیاتر لە ١٠ ملیار دۆلاربووە. بەڵام حكومەتی چین بەڵێنی داوە ٥٥ ملیار دۆلاری دیكە بخاتە سەر كۆی وەبەرهێنان و قەرزەكانی لەم ناوچەیە.

ئێران یارمەتیدەری سەرەكی چینە بۆ ئەوەی چین بتوانێت هاوشانی رووسیا و ئەمریكا رۆڵی زلهێزێك لە ناوچەكەدا بگێڕێت؛ هەردوو وڵاتیش بە هۆكاری جیاواز حەز دەكەن رۆڵ و بەشداری ئەمریكا لە ناوچەكەدا كەم بكەنەوە. لە پاڵ ئەمەشدا ئێران (بە پێچەوانەی وڵاتانی دیكەی كەنداو) لەسەر یەك هێڵ و مەداری ئاسۆیین، ئەمەش لە مەترسییەكانی سەر دامەزراوە و بۆڕییە نەوتییەكانی نێوان تاران و بەیجین كەمدەكاتەوە.
 
دوو لێكۆڵەرە ئەمریكییەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە رۆڵی چین لە ناوچەكەدا تەنها لە بازرگانی و ئابووریدا كورت نابێتەوە؛ “بەڵكو لە كێشە سیاسی و دیپلۆماسییەكانی ناوچەكەشدا رۆڵ و هەڵوێستی هەیە؛ بۆ نموونە چین هەر لە سەرەتاوە پشتگیری لە هەڵوێستی رووسیا و ئێران كردووە بۆ مانەوەی ئەسەد لەسەر كورسی دەسەڵات”، تەنانەت دەنگۆی ئەوەش هەیە راوێژكار و تەقەمەنی رەوانەی سووریا كردبێت. جیا لەمە چین (هاوشانی رووسیا) رۆڵی سەرەكی هەبوو لەوەی بیروڕای رۆژئاواییەكان و ئێرانییەكان لە یەكدی نزیكتر بكەنەوە، كە بەرهەمی ئەمەش رێككەوتننامەی ڤیەننا بوو.

هیندستان و ژاپۆن و ئەوروپاش دێنە پێشەوە

گوتارەكەی فۆنتەین و سینگ جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە “چین و رووسیا تاكە دوو وڵات نین كە دەیانەوێت ئەو بۆشاییەی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا پڕ بكەنەوە. بەڵكو هیندستان، ژاپۆن و ئەوروپا بە هۆكاری جیاواز روو لەو ناوچەیە دەكەن”.

هیندەكان هەتا ئێستاش بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەڵێن “رۆژئاوای ئاسیا”، چەندین ملیۆن كرێكاری هیندی لە وڵاتانی كەنداو كار دەكەن و هیندستان گەورەترین هاوبەشی بازرگانیی وڵاتانی ئەنجوومەنی هاوكاریی كەنداوە. بە بۆچوونی دوو لێكۆڵەرە ئەمریكییەكە ئابووری و جیۆپۆلۆتیكی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست هۆكاری بنەڕەتی نزیكبوونەوەی هیندستانە لە وڵاتانی ئەو ناوچەیەیە. بۆ نموونە ئێران دەتوانێ یارمەتیدەر بێت گواستنەوە بازرگانییەكانی هیندستان پێویست نەكات بە پاكستاندا تێپەڕێت، بەڵكو لە ئەفغانستانەوە بەرەو بەندەری چابەهار لە ئێران بگوازرێنەوە، كە لە چەند ساڵی رابردوودا هیندستان وەبەرهێنانی بەرچاوی تێدا كردووە.

بەڕای نووسەرانی گوتارەكە، پەیوەندیی ئابووری و دابینكردنی وزە هۆكارە سەرەكییەكانی بایەخی ژاپۆن بە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە. بە هۆی سونامییەكەی ٢٠١١ەوە پیشەسازی ئەتۆمی ژاپۆن وێران بوو، لە كاتێكدا ئەو پیشەسازییە چارەكێكی پێویستییەكانی وزەی ژاپۆنی دابین دەكرد؛ بۆیەش سەیر نییە “ژاپۆن بووە بە گەورەترین هاوردەكاری غازی سروشتی لە جیهاندا، هەروەها سعودیە بە تەنیا زیاتر لە ٣٠٪ی پێوداویستییەكانی نەوتی ژاپۆن پڕدەكاتەوە”.

بە گوێرەی گوتارەكە، ئێرانی پاش رێككەتنە ئەتۆمییەكە دەكرێت ئامانجێكی سەرەكی ژاپۆن لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بێت، لەبەر ئەوەی “ئێران خاوەنی دووەمی گەورەترین یەدەكی غازی سروشتییە لە جیهاندا”. هەر بۆیەش بڕیارە شینزۆ ئابێ ببێت بە یەكەم سەرۆك وەزیرانی ژاپۆن كە لە ماوەی چوار دەیەی رابردوودا سەردانی ئێرانی كردبێت.

جگە لەمە ژاپۆن یەكێكە لەو دەگمەن وڵاتانەی رۆژهەڵاتی ئاسیا كە لە جەنگی دژی داعشدا بەشدارە، ئەمەش لە چوارچێوەی هەوڵەكانی ژاپۆن دایە بۆ ئەوەی رۆڵێكی سەرەكیتر لە كێشە جیۆپۆلیتیكییەكانی جیهاندا بگێڕێت.

زلهێزەكانی ئەوروپا (بە تایبەتیش بەریتانیا و فەرەنسا) لە پاڵ ئەوەی چاویان لە سەرچاوەكانی وزەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە، لە هەمانكاتدا بارودۆخی نالەباری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست كاریگەری راستەوخۆی لەسەر ئاسایش، ئابووری و تەنانەت رەوشی سیاسی وڵاتانی ئەوروپی دەبێت، لەوانەش دەكرێ ئاماژە بە لێشاوی كۆچبەران، هێرشە تیرۆریستییەكان و خێراتر بوونی تەشەنە سەندنی راستڕەوەكان لە ئەوروپا بكرێت.

دوو نووسەرە ئەمریكییەكە پێیانوایە هەوڵەكانی بەریتانیا و فەرەنسا بۆ بەشداری كارا لە قەیرانی سووریا، جنگی دژی داعش لە عێراق و جیگیركردنی دامەزراوەی سەربازی لە وڵاتانی كەنداو لەم سۆنگەیەوە ببینرێن. بە پێی گوتارەكە “گەڕانەوەی ئەوروپا بۆ رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە دوای نیو سەدە، ئاماژەیە بەوەی زلهێزكانی ئەوروپا بە نیازن بەشداری خۆیان لە ناوچەكەدا پەرە پێبدەن”.
ئەمریكا دەبێ چی بكات؟

لەم بەشە لە گوتارەكەدا هاتووە “رەنگە بەرپرسانی ئەمریكی بە گەشبینییەوە لە بەشداری چین و رووسیا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بڕوانن”، چونكە بەمە قورسایی ئەركەكان دابەش دەبن. بە بۆچوونی دوو لێكۆڵەرەكە ئیدارەی ئەمریكی ئەوەی پشتگوێ خستووە كە “چین و رووسیا بۆ سووككردنی باری سەر شانی ئەمریكا لەوێ نین، بەڵكو دەیانەوێ ئەو هەرێمە وەكوو ناوەندێك بۆ ململانێ لەگەڵ ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا (لەوانەش ژاپۆن و هیندستان) بەكار بهێنن”.

گوتارەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە هەر چەشنە پلانێك كە بۆ نەزمێكی نوێی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دادەنرێ، پێویستە تێیدا بیر لەوە بكرێتەوە كە “ئەمریكا رۆڵی پێشەنگ لە ناوچەكەدا دەگێڕێت”، هەڵبەت دەبێت ئەوەش لەبەر چاو بگیرێ رۆڵێ زلهێزە دەرەكییەكانی دیكەش لە جاران زیاتر دەبێت.

فۆنتەین و سینگ جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئیدارەی نوێی ئەمریكا پێویستە “بیر لە سیاسەتێكی دەرەوە بكەنەوە، كە تێیدا باڵادەستی و ئازادی جموجۆڵی خۆی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست بەدەست بهێنێتەوە، لە هەر شوێنێكیش بۆی گونجا هاوكاری دروستبكات و رێگە نەدات ململانێی تێكدەر دروست ببێت یانیش ئەو جۆرە ململانێیانە هێور بكاتەوە”. بە بۆچوونی ئەوان بۆ ئەوەی ئەمجۆرە سیاسەتە دابنرێت، پێویستە بیر لە چوار خاڵ بكرێتەوە:

یەكەم: ئەمریكا دەبێت لەمپەڕێك بۆ جموجۆڵەكانی رووسیا و چین لە ناوچەكەدا دابنێت، لەبەر ئەوەی “ئێستا ئەم دوو وڵاتە كێشە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا دادەنێن”. بە بۆچوونی دوو لێكۆڵەرە ئەمریكییەكە بەشداری راستەوخۆی رووسیا لە قەیرانی سووریا تەنها رێگری دروست نەكردووە بۆ چارەسەربوونی قەیرانی سووریا، بەڵكو دەستی حزبوڵڵا و ئێرانیشی واڵاكردووە بۆ ئەوەی مەترسی بۆ سەر هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا دروستبكەن.

بە پێی گوتارەكە، واشنتن “دەبێ پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ناوچە (لەوانەش میسر، توركیا، ئیسرائیل و وڵاتانی كەندا) باشتر بكات”، بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە پڕبكرێتەوە كە ئێستا چین و رووسیا بە نیازی پڕكردنەوەیین.  

دووەم: واشنتن دەبێ دەست بە دروستكردنی دامەزراوە یان ستروكتورێكی ناوچەیی فەرمی بكات كە ئەركی پاراستنی ئاسایشی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە ئەستۆ بگرێت. بەڕای لێكۆڵەرەكان ئەركی ئەم دامەزراوەیە تەنها لە كێشە ئەمنی و سەربازییەكاندا كورت نابێتەوە، بەڵكو ناوبژیوانی لە نێوان وڵاتە هاوپەیمانە ناكۆكەكانی ئەمریكا دەكات، پەرە بە رێككەوتنە ئابوورییە فرەلایەنەكان دەدات و رێگە لە هەڵسوكەتی تێكدەرانەی لایەنە دەرەكییەكان دەگرێت.

سێیەم: بەشداری پێكردنی زیاتری ژاپۆن، هیندستان و ئەوروپا لە كێشەكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست، بۆ ئەوەی ئەو وڵاتانە “چالاكانە لە كاروباری دیپلۆماتیك، ئابووری و ئاسایشی ناوچەكەدا بەشدار بن”. بە گوێرەی فۆنتەین و سینگ بەشێك لەوە “بەشداری كردن لە دابینكردنی خەرجییەكانی سەقامگیری، ئاسایش و گەشەكردنی ناوچەكە لە ئەستۆی خۆیان بگرن، لە بەرامبەریشدا مافی قسەی زیاتریان لە كێشە دیپلۆماتیكییەكانی ناوچەكەدا دەبێت... بۆ نموونە ئەم وڵاتانە (واتە ژاپۆن و هیندستان) دەتوانن پەیوەندییە باشەكانی خۆیان لەگەڵ ئێران بەكاربهێنن بۆ ئەوەی تاران دەست لەو رۆڵە تێكەدەرەی لە ناوچەكە هەیە هەڵگرێت”.

چوارەم: بوارێك بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی رووسیا و چین تێیدا بەشدارییەكی بنیاتنەریان هەبێت، یان بەشدارییان دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نەبێتەوە. بە گوێرەی نووسینەكە دەرفەتی ئەمە بۆ هاوكارییەكانی نێوان واشنتن و بەیجین زیاترە تاوەكوو واشنتن و مۆسكۆ، “چونكە بەرژەوەندییەكان و شێوازی دەستەبەركردنی بەرژەوەندییەكانی رووسیا و ئەمریكا لەو ناوچەیەدا بە دەگمەن كۆكن”.

بەڵام بۆ چین گرنگە ئەم ناوچەیە ئارام بێت، بۆ ئەوەی “رەوتی سەرچاوەكانی وزە نەپچڕێت” و رووداوەكانی ئەم ناوچەیە نەبن بە سەرچاوەیەك بۆ پشتگیری لە موسڵمانە توندڕەوەكانی چین. گوتارەكە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە هاوكارییەكانی چین و ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەتوانێ قەرەبووی ئەو گرژییە بكاتەوە لە رۆژهەڵاتی چین هەیە.

لە كۆتایی گوتارەكەدا، ریچارد فۆنتەین و مایكڵ سینگ جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە “وانەی سەرەكی ئیدارەی بوش ئەوە بوو كە بەشداری لەرادەبەدەر مەترسیدارە و وانەی ئیدارەی ئۆباماش ئەوە بوو كە سستی نواندن كارەساتی بەدوادا دێت. خۆدوورگرتنی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست ململانێی زلهێزەكان زیاتر دەكات”، بۆیەش پێشنیار دەكەن “ئەمریكا رۆڵی سەركردایەتی ناوچەكە وەربگرێتەوە".

5/3/2017

سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان راگەیێندراوێک لەبارەی رووداوەکەی كۆمەڵگەی خانەسۆر لە دەڤەری شنگال بڵاودەکاتەوە و رایدەگەیێنێت: "سەرۆكی هەرێمی كوردستان زۆر نیگەران و خەمبارە بەم رووداوانە و تەوجیهاتی پێویستیشی ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان کردووە بۆ ئەوەی تەشەنە نەکات".

لە راگەیێندراوەکەدا هاتووە: "هیچ لایەنێك بۆی نییە دەست بخاتە ناو كاروباری هەرێم یان رێگە لە جموجۆڵی پێشمەرگە بگرێت".

دەقی روونکردنەکەی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان

لەبارەی ڕووداوەكانی ڕۆژی هەینی 3ـی 3ـی 2017 لە كۆمەڵگەی خانەسۆر لە دەڤەری شنگال، بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان زۆر نیگەران و خەمبارە بەم رووداوانە و تەوجیهاتی پێویستیشی ئاراستەی لایەنە پەیوەندیدارەكان و وەزارەتی پێشمەرگە كردووە بۆ ئەوەی كۆنتڕۆڵی بارودۆخەكە بكرێت و نەهێڵن تەشەنە بكات.

لەگەڵ ئەوەیش دەبێ هەموو لایەك بزانن لە هەرێمی كوردستاندا تەنیا دەزگەكانی حكوومەتی هەرێم بەرپرسن لە ئیدارەی هەرێم. لە هەمانكاتدا هیچ لایەنێك بۆی نییە دەست بخاتە ناو كاروباری هەرێم یان رێگە لە جموجۆڵی پێشمەرگە بگرێت.

د. ئومێد سەباح

گوتەبێژی فەرمیی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان

4ـی 3ـی 2017

4/3/2017

^{میری کوردانی ئێزدی داوا دەکات شاری شنگال بکرێتە پارێزگا و بخرێتەوە سەر هەرێمی کوردستان.}

^{میر تەحسین بەگ، میری ئێزدییانی کوردستان و جیهان لە چاوپێکەوتنێکی ئاژانسی (ئەنادۆڵ) رایگەیاندووە، چەندین وڵاتی جیهان ئامادەییان دەربڕیوە شنگال ئاوەدان بکەنەوە.}

^{میر تەحسین بەگ دژایەتیی خۆی بۆ ”گرووپە نادەستوورییەکان“ لە شنگال راگەیاندووە و گوتویەتی، ”دژی ھەموو جۆرە خوێن رشتنێکین لە شارۆچکەی شنگال و تەواوی سنوورەکە لەلایەن گرووپە نادەستوورییەکان“.}

^{میری ئێزدییانی کوردستان و جیهان هەروەها داوای لە مەسعود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان کردووە هەوڵ بدات شنگال بکرێتە پارێزگا و بە ئیدارەیەکی سەربەخۆوە بخرێتەوە سەر هەرێمی کوردستان.}

^{میر تەحسین بەگ هەروەها هەوڵەکانی نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ رزگارکردنی ژن و کچانی ئێزدی لەژێر دەسەڵاتی رێکخراوی توندڕەوی داعش بەرز دەنرخێنێت و داوای بەردەوامیی هەوڵەکان دەکات.}

^{شنگال شارێکی کوردستانییە و دەکەوێتە سنووری ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان و لە رووی ئیدارییەوە سەر بە پارێزگای نەینەوایە.}

^{دوای داگیرکاریی داعش بۆ سەر عێراق و باشووری کوردستان، چەکدارانی ئەو رێکخراوە سەدان هاووڵاتیی کوردی ئیزدییان رفاند و بەرەو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان لە سوروریا، گواستنەوە.}

^{لە مانگی حوزەیرانی 2014 و لە سەردەمی سەرۆک وەزیرانیی نوری مالیکی، دوای هەرەسهێنان و شکستی سوپای عێراق، چەکدارانی داعش زۆربەی ناوچەکانی پارێزگاکانی نەینەوا، سەڵاحەدین، دیالە و ئەنباریان داگیر کرد.}

^{رۆژی 13ـی 11ـی 2015، هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان بە سەرپەرشتیی راستەوخۆی مەسعود بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، شاری شنگال‌یان رزگار کردەوە و بارزانی لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا سەرکەوتنی ئۆپەراسیۆنی رزگارکردنەوەی شنگالی راگەیاند.}

^4/3/2017

^{نوێنەری حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی ئەورووپا باس لە چۆنیەتی هەڵکوتانە سەر نوێنەرایەتیی حکوومەت دەکات لەلایەن لایەنگرانی پەکەکە و ڕای دەگەیەنێت، مەترسییان لەسەر ئاسایشی نوێنەرایەتییەکە دروست کردووە.}

^{ڕۆژی هەینی 3\3\2017، یەکینەکانی بەرخۆدانی شنگال (یەبەشە) شەڕیان لە دژی پێشمەرگەی ڕۆژ کە هێزێکی سەر بە پێشمەرگەی زێرەڤانییە، هەڵگیرساند، چەند کاتژمێرێکیش دوای ڕووداوەکە، ئێوارەی دوێنێ لایەنگرانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە شاری (برۆکسل) لە پایتەختی بەلجیکا، هەڵیانکوتایە سەر بارەگای نوێنەرایەتیی حکوومەتی هەرێمی کوردستان.}

^{لەمبارەیەوە دلاوەر ئاژگەیی، نوێنەری حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە پەرلەمانی ئەورووپا بە (باسنیوز)ی ڕاگەیاند: “ئەو خۆپیشاندانەی لایەنگرانی پەکەکە بۆ سەر نوێنەرایەتیی حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە برۆکسل لە پڕ ئەنجام درا، بەبێ ئەوەی ئێمە ئاگادار بین، چونکە لەو خۆپیشاندانانە پێشووتر ئاگادار دەکرێینەوە، پۆلیس ئامادە دەبێت و یاداشتی خۆپیشاندەران رادەستی نوێنەرایەتی دەکەن، بەڵام ئەو خۆپشاندانە زۆر نائاسایی بوو، بەبێ ئاگاداریی ئێمە و حکوومەتی بەلجیکاش بوو”.}

^{ئەوەشی ڕوون کردەوە: “ژمارەی خۆپیشاندەران نزیکەی 20 تا 25 کەس دەبوون، خەڵکانێک بووk نێردرابوون بۆ خۆپیشاندان، دروشمەکانیان لەخزمەتی ئاشتی و تەبایی و یەکبوونی کورد نەبوو، ئیستفزازی بوو، پۆلیس بەئێمەی گوت، ئەوانە بانگ دەکات و ئاگادارمان دەکاتەوە تا لێپرسینەوەیان لەگەڵ دەکەن و دەیان دەن بە دادگا".}

^{دلاوەر ئاشگەیی بۆ (باسنیوز)ی ئاشکرا کرد کە خۆپیشاندەران لە شوێنی خۆیان زۆر چوونەتە پێشەوە و لە کامێراکانەوە دەرکەوتوون کە تا نزیک دەرگای سەرەکیی نوێنەرایەتییەکە چوون.}

^{بە دووریشی نەزانی لایەنگرانی پەکەکە لە شار و وڵاتانی دیکەی ئەورووپاش هەمان هەڵسووکەوت بەرامبەر بە نوێنەرایەتییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بکەن.}

^4/3/2017

^{هەڵوەشاندنەوەی گردبوونەوەیەکی ڕەوەندى تورکى لەشارێکی ئەڵمانیا بۆ پشتگیریکردن لە پرۆژەیاساى هەموارکردنەوەى دەستورى تورکیا، بەرپرسانی تورکیای توڕەکرد و لەکاردانەوەیەکدا حکومەتی ئەنقەرە باڵیۆزی ئەڵمانیای بانگهێشتکرد و هەردوولاش یەکتریان بە وڵاتێکى نادیموکراسى ناوبرد.}

^{بەکر بوزداغ وەزیری دادی تورکیا کە بڕیاربوو لە گردبوونەوەکەدا  بەشداریی بکات جەختیکردەوە، سەردانێکی بۆ ئەڵمانیا و کۆبونەوەی لەگەڵ هاوتا ئەڵمانییەکەی ڕەتکردووەتەوە.}

^{بوزداغ سەرسوڕمانی خۆی نیشاندا چۆن وڵاتێکی وەک ئەڵمانیا کە بەردەوام باس لە مافەکانی مرۆڤ و دەسەڵاتی یاسا و ئازادی ڕادەربڕین دەکات، کۆبونەوەیەکی ڕەوەندی تورکیا لە خاکەکەیدا ڕەتدەکاتەوە بە پاساوی ئەوەی ئەو هۆڵەی بڕیاربووە گردبوونەوەکەی تیایدا ئەنجام بدرێت بچوک بووە.}

^{بۆزداغ لە وتەیەکدا لە شاری مەلاتیا داواى لە وڵاتانى رۆژئاوا کرد کە واز لە سیاسەتی دووفاقی بهێنن و بەشێوەیەکی دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ تورکیادا بکەن.}

^{وەزیرى دادى تورکیا هێرشى زیاترى کردە سەر حکومەتى ئەڵمانیا و وتى، ئەوانەی دەیانەوێت تورکیا فێرى دیموکراسی و یاسا بکەن با بگەڕێنەوە و سەیری ڕابردووى خۆیان بکەن.}

^{باسی لەوەشکرد، ئەڵمانیا ڕێگەنادات ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆک کۆماری تورکیا کە بەدەنگی خەڵک هەڵبژێردراوە لە ڕێى ڤیدیۆ کۆنفرانسەوە وتار بۆ ڕەوندى تورکى بدات، بەڵام ڕێ بە لایەنگرانى پەکەکە دەدات وتار بدەن، لەکاتێکدا ئەوان لەلیستى تیرۆردان.}

^{لای خۆشیەوە مەولود چاوش ئۆغڵۆ وەزیری دەرەوەی تورکیا ئەڵمانیاى بەوە تۆمەتبارکرد کە دەست لەکاروبارى ناوخۆى وڵاتان وەردەدات، وتیشى ئەو ڕەفتارەى ئەڵمانیا هیچ پەیوەندى بە دیموکراسى و ئازادى بیروڕا و ئازادى ڕێکخستنى گردبوونەوە نییە و تورکیا ناتوانێت ئەو ڕەفتارەی ئەڵمانیا قبوڵ بکات.}

^{چاوش ئۆغڵۆ ڕاشیگەیاند، ئەگەر ئەڵمانیا دەیەوێت پەیوەندییەکى باشى لەگەڵ تورکیا هەبێت پێویستە بەباشى مامەڵە بکات.}

^{پێشتریش بەهەمان شێوە گردبونەوەیەکی تری ڕەوەندی تورکیا لەشاری کۆڵۆنیا هەڵوەشێندرایەوە کە بڕیاربوو نیهاد زەیبەقچی وەزیری ئابوری تورکیا وتاری تیادا بخوێنێتەوە.}

^{بڕیارە ١٦ی مانگی داهاتوو پرۆژەیاساى هەموارکردنەوەى دەستور بخرێتە ڕیفراندۆمەوە، کە هەدەپە و جەهەپە بەتوندى دژایەتى دەکەن و کار بۆ ئەوە دەکەن لە ڕیفراندۆمەکەدا ڕەتبکرێتەوە.}

^{کاردانەوەى ئەڵمانیا بەرامبەر نیگەرانییەکانى تورکیا بەشێوەیەک بوو کە زیگمار گابرێڵ وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا ڕایگەیاند، پەیوەندیی نێوان بەرلین و ئەنقەرە ساردە و ئاڵۆزیی تێکەوتووە، وتیشی مامەڵەی نەشیاوی تورکیا لەگەڵ ڕۆژنامەنوسێکی ئەڵمانی بەڕەگەز تورک زیانی زۆری بەو پەیوەندیانە گەیاندووە.}

^{لەو کاتەوەی کودەتا شکستخواردووەکەی تورکیا لە تەموزی ساڵی ڕابردوودا ڕوویداوە، پەیوەندییەکانی نێوان ئەڵمانیا و تورکیا گرژی و ئاڵۆزی زۆری تێکەوتووە.}

^{ئەڵمانیا ڕەخنەی توندی لەهەڵمەتی بەرفراوانی دەستگیرکردن گرت کە تیایدا نزیکەی ٤٣ هەزار کەس دەستگیرکران و زیاتر لە ١٠٠ هەزار هاوڵاتی تورکیاش لەکارەکانیان دورخرانەوە، ئەوە جگە لە داخستنی نزیکەی ١٧٠ دەزگای ڕاگەیاندنی جۆراوجۆر.}

^{ناکۆکی و شەڕى ڕاگەیاندنەکانی نێوان هەردوولاش کاتێک گەیشتنە لوتکە، کە سێشەممەی ڕابردوو دەسەڵاتدارانی تورکیا دەنیز یوجەلیان دەستگیرکرد کە لە ڕۆژنامەی (دی فێڵت) ی ئەڵمانی کارى دەکرد.}

^{ئەوەش وایکرد حکومەتی ئەڵمانیا باڵیۆزی تورکیا لە وڵاتەکەى بانگهێشت بکات.}

^4/3/2017

^{بڕیارە سەرۆککۆماری تورکیا لە 9 و 10-3-2017 لە سەردانێکی دوو رۆژیدا بگاتە رووسیا و دوایین گۆڕانکارییەکانی سووریا و پەیوەندییەکانی هەردوو وڵات لەگەڵ هاوتا رووسەکەی تاوتوێ بکات.}

^{دیمیتری پێسکۆڤ، گوتەبێژی کرێملن سەردانەکەی ئەردۆغانی بۆ رووسیا پشتڕاستکردەوە و گوتی: "بەڵێ پلانی سەردانەکە دانراوە".}

^{بەپێی میدیاکانی رووسیا ئەردۆغان و پوتین سەرۆکایەتی ئەنجوومەنی باڵای هاوکاریی نێوان هەردوو وڵات دەکەن، هەروەها یەکێکی دیکە لە ئەجێندای سەردانەکە بریتییە لە گفتوگۆکردن لەبارەی کڕینی سیستەمی بەرگری S400 رووسی لەلایەن تورکیاوە.}

^{بەشێکی دیکەی سەردانەکەش تایبەت دەبێت بە تاوتوێکردنی دۆخی سووریا دوای کۆبوونەوەکانی ئاستانا و جنێڤ.}

^{لە دوای ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵات کە بەهۆی خستنەخوارەوەی فڕۆکەیەکی جەنگی رووسیا لەلایەن تورکیاوە لە مانگی نۆڤەمبەری 2015 گرژی بەخۆیەوە بینی، ئەمە سێیەمین دیداری ئەردۆغان و پوتینە.}

^{بە گوێره‌ى دوایین ئامارەكان، 11 ملیۆن كەس لە ئێران لە ژێر ھێڵی ھەژارییەوەن و ئابووریناسانیش دەڵێن: ناھاوسەنگی ئابووری  لە ئێران ھێڵی سووری تێپەڕاندووە و گەیشتووتە ئاستێكی مەترسیدار.
پارێزگا كوردنشینەكانی رۆژھەڵاتی كوردستانيش بەردەوام لە ریزبەندی یەكەمی بێكاریدان}

ئاستی هه‌ژاری له‌ ئێران هێڵی سوری تێپه‌ڕاندووه‌

3/3/2017

^{باراک ئۆباما سەرۆکی پێشووی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، ئەمڕۆ ٢ ئازاری ٢٠١٧،  خەڵاتی جۆن کینیدی بۆ ئازایەتی بۆ ساڵی ٢٠١٧ی پێبەخشرا، لە پێناو بەرگریکردن لە کەلەپوری هاوڕی دیموکراتییەکانی.}

 ^{کارولین کینیدی کچی جۆن کینیدی، لە بەیاننامەیەکدا ڕایگەیاند، جۆن کینیدی داوای لە نەوەی نوێی ئەمەریکا کرد، تواناو لێهاتووەیەکانی خۆیان بەرجەستە بکەن بۆ خزمەتکردنی وڵات.}

^{لەبەشێکی دیکەی وتەکانیدا  کچەکەی کینیدی وتی "بە کەرامەت و ئازایەتییەکی جیاوازەوە، سەرۆک ئۆباما دروشمی ئەم سەردەمەی هەڵگرت، کە نموونەیەکە بۆ لاوان لە هەموو پێشینەکان کە هەیانە".}

^{بڕیاریشە کارۆلین کینیدی و کورەکەی جاگ شولسبرگ لە٧ مانگی نیسانی  داهاتوو، لە نوسینگە و مۆزەخانەی جۆن کینیدی سەرۆکی پێشووی ئەمەریکا لە بۆستن، خەڵاتەکە ڕادەستی ئۆباما بکەن.}

^{دەربارەی خەڵاتەکەن باراک ئۆباما لە لێدوانێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر ڕایگەیاند، هەست بە سوپاسگوزاری دەکات بەرامبەر بەو ڕێزلێگرتنە لەلایەن خێزانێکەوە کە کاریگەری و کەلەپورێکی گەورەی جێهشتووە.}

^{خەڵاتی جۆن کینیدی ساڵا لەلایەن دامەزراوەی جۆن کینیدیە،سەرۆکی پێشووتری ئەمەریکاوە دەبەخشرێت بەو لێپرسراوانەی کە بڕیاری ئازایانەیان داوە، بەدوور لە هەر کاریگەرییەکی کەسایەتی و پیشەییان.}

^3/3/2017

^{دانوستاندنەکانی ئێران و سعودیە بۆ تاوتوێکردنی مەرجەکانی ئێران بۆ چوونی هاووڵاتییانی ئەو وڵاتە بۆ حەج کۆتاییهات. بەڵام ئەنجامی گفتوگۆکان ئاشکرانەکراون.}

^{هەفتەیەکە شاندێکی نووسینگەی رێبەری و رێکخراوی حەجی ئێران لە سعودیەن و لەو ماوەدا سێ خولی دانوستاندنیان لەگەڵ بەرپرسانی حەجی سعودیە ئەنجامداوە.}

^{وەزیری کولتووری ئێران رایگەیاند، وڵاتەکەی لە رۆژانی داهاتوودا دوای تاوتوێکردنی وڵامەکانی سعودیە، بڕیار لەسەر چوون یان نەچوونی هاوڵاتیانی وڵاتەکەی بۆ حەج دەدات.}

^{بەرپرسانی سعودیە کۆبوونەوەکان بە ئاسایی لەقەڵەم دەدەن و رایانگەیاندووە، وەزارەتی حەج و عومرەی ئەو وڵاتە ساڵانە پێش دەستپێکردنی رێورەسمی حەج لە سەربابەتە تەکنیکییەکان وەک شوێنی نیشتەجێبوون، چۆنییەتی پێدانی ڤیزا و پاراستنی ئاسایشی حاجییەکان و پشکی وڵاتەکان لەگەڵ وڵاتە ئیسلامییەکان کۆدەبنەوە.
 
ساڵی رابردوو رێکخراوی حەج و زیارەتی ئیران شاندێکی دیکەی رەوانەی سعودیە کرد، بەڵام دانوستاندنەکانی دوو لایەن شکستی هێنا و بەهۆیەوە حکومەتی ئێران بڕیاریدا کەس لە ئێرانەوە نەچێتە حەج.}

^{وەزارەتی حەج و عومرەی سعودیە لە بارەی شکستی دانوستاندنەکانی ساڵی رابردوو حکومەتی ئێرانی بەوە تۆمەتبار کرد، دەیەوێ رێوڕەسمی حەج بە سیاسی بکات. ئێرانیش سعودیەی بە کۆسپ خستنە بەردەم بەشداری حاجییانی ئێران تۆمەتبار کرد.
3/3/2017}

دەستنیشانكردنی ئیرەج مەسجدی، فەرماندەی باڵای سوپای قودس و دەستەڕاستی قاسم سولەیمانی، وەكو باڵیۆزی نوێی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە بەغدا بەلای چاودێرانەوە دەستپێكی قۆناخێكی دیكەی هەژموونی سیاسی ئەو وڵاتەیە لە عێراق.

عێراق، كە لە لایەن وڵاتە هاوزمانەكانی بە میحوەری تاران تۆمەتبار دەكرێت، رۆژ لە دوای رۆژ لە فۆڕمی حوكمڕانی ئەو وڵاتە نزیك دەبێتەوە و جگە لەڕووی سیاسی و سەربازی، ئێستا تاران لەڕووی ئابووریشەوە پێگەی خۆی لە عێراق بەهێزتر دەکات.

رەحیم سەفەوی، گەورە راوێژكاری عەلی خامنەیی، رابەت باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران ئاشكرای كرد، وڵاتەكەی بە ئیلهام وەگرتنی لە ئەزموونی شۆڕشی ئیسلامی ئێران حەشدی شەعبی لە عێراق دروستكردووە.

بە یاساییكردنی حەشدی شەعبی و ئەگەری بەشداریكردنی دەیان گرووپی حەشد لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق، بە بۆچوونی سەركردە سوننەكان كۆپیكردنی نموونەی سوپای قودسی ئێرانە لە عێراق.

قەیس خەزعەلی، ئەمینداری گرووپی عەسائیب ئەهلولحەق ئاشكرایكرد، حەشدی شەعبی بەشداری هەڵبژاردنی داهاتوو دەكات و لە ئاییندەی عێراق و بڕیاری سیاسی حەشد قسەی خۆی دەبێت.

نێو ماڵی شیعەش لەسەر بەشداری حەشد لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن كۆكنین و رەوتی سەدر دژی دەوەستێتەوە.

موقتەدا سەدر، سەركردەی دیاری شیعە بەشداری حەشدی شەعبی لە پرۆسەی سیاسی و هەڵبژاردن بە خۆكوشتن وەسف دەکات، دژایەتی ئەو بیرۆكەیەشی رایگەیاند و گوتی "هەر دەستێوەردانێكی حەشد لە پرۆسەی سیاسی سومعەی حەشد و جیهاد دەشێوێنێ‌ و حكومەتی عێراق دەكاتە حكومەتێكی سەربازی".

رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران لە كاتی پێشوازیكردنی لە شاندێكی باڵای هاوپەیمانی شیعەكان لە تاران گوتی "حەشدی شەعبی سامانێكی نیشتمانی عێراق و چەكی ئێستا و داهاتووی عێراقییەكانە". خامنەیی داوایكردووە "ئەم حەشدە تەنیا بۆ شەڕ بەكارنەهێنرێت".

لە لایەكی دیكەشەوە قاسم عەبوودی، پەرلەمانتاری كوتلەی بەدر رایگەیاند "حەشدی شەعبی سەرۆكوەزیرانی داهاتوو یەكلایی دەكاتەوە".

سەركردەكانی ئێران بەردەوام لە لێدوانەكانیان ئاماژە بەوە دەكەن، كە ئەوان بەغدایان لە كەوتن و هێرشی داعش پاراستووە، هەر ئەوانیش هاوكار بوون لە دروستكردنی 18 لیوای حەشدی شەعبی كە رۆڵی لە تێكشكاندنی داعش لە عێراقدا هەبووە.

كۆبوونەوەی بەردەوامی قاسم سولەیمانی فەرماندەی قودسی ئێران، لەگەڵ هەر یەك لە مەهدی موهەندیس و هادی عامری سەركردە دیارەكانی حەشد و دەستبەكاربوونی ئاغای مەسجدی وەكو باڵیۆزی تاران لە بەغدا لەڕووی سیاسی و سەربازییەوە هەژموونی ئێران لە عێراق تەواو دەكەن. لەگەڵ جێبەجێكردنی رێككەوتنی هەناردەكردنی نەوتی كەركووكیش بۆ ئێران، پرۆسەكە لە هەر سێ‌ رەهەندی سیاسی، سەربازیی و ئابووری زیاتر بەغدا لە تاران دەچێت.

2/3/2017