رابرت بی تلیس

فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی: كلاسیك و مۆدێرن

^{جگه‌ له‌و ئه‌سڵه‌ زێده‌وێژانه‌ و دڵنشینه‌ له‌ سه‌ره‌تای كتێبی “ما بعد الطبیعه” دا كه‌ ده‌ڵێ: “هه‌موو مرۆڤه‌كان به‌ پێی سروشتیان خوازیاری زانستن”، به‌ناوبانگترین وته‌ی ئه‌ره‌ستوو ئه‌م وته‌یه‌ی له‌ ناو كتێبی سیاسه‌تدایه‌ كه‌ ده‌ڵێ: “مرۆڤ به‌ پێی سروشته‌كه‌ی حه‌یوانێكی سیاسییه‌”.(Aristotle 1997, 1253a3). ره‌نگه‌ ئه‌م رسته‌یه‌ زیاتر له‌وه‌ی لێی تێبگه‌ن، پشتی پێ ده‌به‌سترێ. ئه‌گه‌ر واتای ئه‌م رسته‌یه‌ روون بكه‌ینه‌وه‌، ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ به‌ ئاشكرا هه‌ڵه‌یه‌. ئه‌م وته‌یه‌ی ئه‌ره‌ستوو به‌لای ئێمه‌وه‌ هه‌ڵه‌یه‌كی ئاشكرایه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هزری سیاسیی ئێمه‌، ته‌نانه‌ت له‌ سه‌ره‌تاییترین و ئاشكراترین ئاستی خۆیدا، هه‌ڵگری تێڕوانینێك بۆ سیاسه‌ته‌ كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌ت دا جیاوازه‌ له‌گه‌ڵ تێڕوانینی ئه‌ره‌ستوو بۆ سیاسه‌ت. له‌م به‌شه‌ دا ئێمه‌ تێگیشتنی ئه‌ره‌ستوو له‌ فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی، و جێگرێكی مۆدێرن و ئاشنا، واتا لیبرالیسم، له‌به‌ر یه‌ك رۆده‌نێین.}

تێڕوانینی كلاسیك بۆ سیاسه‌ت: تیۆریی ئه‌ره‌ستوو

^{مه‌به‌ستی ئه‌ره‌ستوو چ بوو كاتێك ده‌یكوت ئێمه‌ به‌ پێی سروشتمان سیاسیین؟ فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی ئه‌ره‌ستوو، له‌سه‌ر بنه‌مای فه‌لسه‌فه‌یه‌كی گشتی تر و ئاراسته‌به‌ندیی}

عادل باخەوان

^{كچە خوێندكارێكی بەریتانی، بە ریشە كورد، كە نامەی دكتۆراكەی لەسەر پرسی كورد ئامادە دەكات، هەفتەی رابردوو رووبەڕووی پرسیارێكی گرنگی كردمەوە: تا چەند ئیسلام بەرپرسە لە دواكەوتنی پرسی كورد؟ بایەخی ئەم پرسیارە لەوەدایە كە ئێمە دەباتەوە سەر پرسیاری: ئیسلام چییە و چۆن ناسیۆنالیزمی كوردی مامەڵەی لەگەڵ ئیسلامدا كردووە؟} بێگومان من لێرەدا ناتوانم پێناسەی ناسیۆنالیزمی كوردی بكەم و ئەمە هەڵدەگرم بۆ كات و شوێنێكی دیكە و راستەوخۆ دەڕۆمە سەر خودی پرسیارەكە و ناوەڕۆكە ئاڵۆزەكەی.

^{خەیاڵدانی كۆلێكتڤی ناسیۆنالیزمی كوردی مەخزەنێكی لێوانلێوە لە "بڕیاری پێشینە" و یەكێكیش لەوانە بریتییە لە تاوانباركردنی ئیسلام بەوەی كە بەرپرسیارە لە دواكەوتنی پرسی سیاسیی كورد. من نەك هەر بۆچوونەكەم پێ هەڵەیە، بەڵكو میتۆدی گەیشتن بەو بۆچوون و دەرئەنجامەشم پێ هەڵەیە.} ئیسلام ستراكتۆرێكی بەستراكتۆركراوی ستراكتۆر دروستكەر نییە تا بەشێوەیەكی ترانساندانس بێت و پرسی نەتەوەیەك بەرز بكاتەوە بۆ ئاسمان و پرسی نەتەوەیەكی دیكە غەرقی نێو دەریاكان بكات. ئیسلام وەك ئاینێكی یونیڤێرسال، دۆستی نەتەوەیەك نییە و دوژمنی نەتەوەیەكی دیكە، كولتوری نەتەوەیەك نییە و دژە كولتوری نەتەوەیەكی دیكە.

فه‌رید زامدار 

^{له‌نێوان ساڵانی (1975 و 1976)ی سه‌ده‌ی ڕابردوودا، دوای نسكۆی شۆڕشی ئه‌یلوول و گه‌ڕانه‌وه‌مان به‌ناچاری بۆ ژێر ده‌سه‌ڵاتی ڕژێمی به‌عس، كه‌وتینه‌ ناو بۆشاییه‌كی گه‌وره‌ی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی و بووینه‌ هاووڵاتییه‌كی عێراقیی پله‌ دوو.}

^{به‌حوكمی ئه‌وه‌ی من هێشتا هه‌ر له‌ ڕێكخستنه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی (م.ل) بووم، شه‌هید ڕه‌نجبه‌ر لێپرسراوم بوو، ناوه‌ ناوه‌ له‌ هه‌ولێر یه‌كترمان ده‌دیت، ڕێنماییه‌كانی ڕێكخستن وابوو، ده‌بوایه‌ ته‌نیا دوو كه‌س یه‌كتر بناسن، هه‌ر له‌و ساڵانه‌دا شه‌هید (جه‌میل) ده‌ستگیر كرا و پاشان ئازاد كرا و هاته‌ لام و پێی ڕاگه‌یاندنم كه‌ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ لایه‌نێكی دیكه‌ی كۆمه‌ڵه‌ بكه‌م، هێنده‌ی نه‌برد شه‌هید (جه‌میل) بۆ جاری دووه‌م ده‌ستگیر كرا و حوكم درا تا ساڵی (1979) به‌ لێبوردنی گشتی خۆی و چه‌ند هاوڕێیه‌كی دیكه‌ی ئازاد كران، له‌وان (ئه‌رسه‌لان بایز و جه‌بار فه‌رمان و فه‌ره‌یدون عه‌بدولقادر) و چه‌ندانێكی دیكه‌.}

^{دوای ده‌ستگیركرانی شه‌هید (جه‌میل) بۆ جاری دووه‌م چوومه‌ ناو ڕێكخستنه‌كانی (كۆمیته‌ی راپه‌ڕین)ی كۆمه‌ڵه‌ی ڕه‌نجده‌رانی كوردستان له‌ شاری هه‌ولێر و سه‌رله‌نوێ ده‌ستم به‌ خه‌باتی نهێنیی ناوشار كرد و ڕۆژانه‌ و بگره‌ شه‌وانیش له‌گه‌ڵ برا و هاوڕێی دێرینم ئازاد جوندیانی}

هێمن عەبدوڵڵا

^{ئەو تەرحەی دكتۆر نەجمەدین بۆ بەهەرێمكردنی كەركووك كردوویەتی، هێندەی كاردانەوەی سۆزدارانەی بەدوای خۆیدا هێناوە، هێندە هەڵسەنگاندنی ژیرانەی بۆ نەكراوە. لە پەنجا ساڵی رابردوودا سەبارەت بە كەركووك، كورد بە سیاسی و رۆشنبیر و شارەزا و ناشارەزاوە، هێندەی بە دڵ بیری كردووەتەوە هێندە بە عەقڵ هەنگاوی نەهاویشتووە. ئێستا كاتی ئەوەیە نوقورچێك لەخۆمان بگرین و خەواڵوویی دەرماگیریی كوێرانە بەرمانبدات.}

^{جارێ بەر لە هەموو شتێك كەركووكی پەنجاكان و شەستەكان و نیوەی یەكەمی حەفتاكانیش گوزەشت. خۆ دەمێكە گوتوومانە "نان ئەو نانەیە ئەمڕۆ لە خوانە". ئێستا كەركووك شاری كورد و توركمان و عەرەبە و كەسیش ئەم واقیعە نوێیەی پێ ناگۆڕدرێت. جا مرۆڤی عاقڵ مامەڵە لەگەڵ واقیعدا دەكات نەك لەگەڵ ئەو فانتازیایەی حەزی دەكرد واقیع بێت. پارێزگاری كەركووكیش مامەڵە لەگەڵ واقیعە نوێیەكەدا دەكات و ئەوەی دەیڵێت ئەوەیە كە دەكرێ بكرێت نەك ئەوەی دەبووایە بكرێت.}

^{كەس ئەو راستییەی بیرناچێتەوە كە شۆڕشی كوردستان لە حەفتاكاندا لەسەر كەركووك تێكچوو. دكتۆر نەجمەدین كە خۆی ماوەیەكی ئەگەر كورتیش بێت لە ئەمریكا هاوەڵی مەلا مستەفا بووە، باش دەزانێت ئەو پیاوە چەند هەستیار بووە لەسەر كوردستانیبوونی كەركووك. بەڕادەیەك كە مەرگی شۆڕش و خەباتی چەندین ساڵەی خۆی دیت، بەڵام رازی نەبوو كەركووك بكاتە ناوچەی}

The National Interest

^{هێرشە نێودەوڵەتییەكان بە سەركردایەتی ئەمریكا- لە یۆگوسلاڤیا، ئەفغانستان و عێراق- ئەو راستییەیان ئاشكرا كرد كە واشنتن مەیلێكی ئەوتۆی بۆ گۆڕینی رژێم و بەدیموكراتیكردن بەهۆی گوشاری دەرەكی نییە، بەڵكو بەردەوام پێی باشتر بووە دۆخە باوە نێودەوڵەتییەكەی سنوورەكان بپارێزێت (كە رەنگە جودابوونەوەی كۆسۆڤۆ لە سربیا تاكە حاڵەتی بەدەر لەم رێسایە بێت).}

^{لە سێ لەسەر چواری حاڵەتەكانی دەستێوەردانی دەرەكیدا هیچ سنوورێك دەستكاری نەكراوە و دانیش بە داواكاریی جیابوونەوەدا نەنراوە. لەم چوار حاڵەتە، لە دوو حاڵەتیاندا كۆمەڵگای نێودەوڵەتی (بە سەركردایەتی ئەمریكا) جۆرێك لە سیستەمی فیدراڵییان بەسەر وڵاتاندا سەپاندووە كە ئەمەش خۆی بەشێكە لە پێكەوە ژیانی زۆرەملێی كۆمەڵگا ئاینی و ئیتنیكە جیاوازەكان.}

^{ساڵی 1995، بۆسنی هێرزگۆڤینا بووە وڵاتێكی كۆنفیدراڵی كە تێیدا سێ گەلی جیاواز بەسەر دوو هەرێمدا دابەش بوون، ئەگەرچی سربەكانی بۆسنە لە گشتپرسییەكەی 1991دا خواستی خۆیان بۆ مانەوە لە چوارچێوەی یۆگوسلاڤیادا دەربڕی، ساڵی 1992یش بەفەرمی بایكۆتی گشتپرسی سەربەخۆیی بۆسنەیان كرد.}

^{فرانسیس ریچاردۆنی دیپلۆماتكار و باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە چەندین وڵات، لەوانەش میسر، فیلیپین، ئەفغانستان و دواتریش لە 2011 بۆ 2014 لە توركیا. هەر بۆیە شارەزای كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. ریچاردۆنی یەكێك بوو لە میوانانی ئاهەنگی دەرچوونی خولێكی نوێی قوتابیانی زانكۆی ئەمریكی لە سلێمانی كە هەفتەی كۆتایی مانگی رابردوو لە شاری سلێمانی بەڕێوەچوو. (تۆڕی میدیایی رووداو) لەوێ ئەم هەڤپەیڤینەی لەگەڵ سازكرد.}

^{رووداو: لەوكاتەی كە تۆ لێرەی، عێراق بەناو ژمارەیەك كێشەدا دەڕوات، ژمارەیەك كەسیش پێیانوایە یەكێتیی عێراق بە كردەوە نەماوە، ئایا پێتوایە عێراق هێشتاش دەتوانێت یەكێتی خۆی بپارێزێت؟}

^{فرانسیس ریچاردۆنی: بەڵێ، بە وشەیەكی سادە بەڵێ، بەڵام ئێوەی عێراقی، جا لە كوردستانی عێراق بن یان بەشەكانی دیكە، دەبێ روونی بكەنەوە مەبەستتان لەوە چییە، دەبێ خۆتان داهاتووتان دەستنیشان بكەن و بونیادی بنێن. وەك گوتت، ماوەی چەندین ساڵ وەك}

رەزا شوان

لە ئەمڕۆدا، زۆر دەربارەی ( نێرگزی ) دەبیستین، دەڵێن فڵان کوڕ یا فڵانە کچ نێرگزییە .. زیاتریش لە نەخۆشییەکانی تر، پزیشکانی دەروونی و دەروونناسان پێوەی سەرقاڵن .. بە دەیان لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی پراکتیکی و تاقیکردنەوەی زانیاری لە لایەن پسپۆران و شارەزایانی ئەم بوارەوە ئەنجام دراون .. جەخت لەسەر ئەم راستییە دەکەنەوە کە تووشبووان بە نێرگزی لە جیهاندا لە زیادبووندایە .. بە زۆریش لە نێو لاواندا، بە تایبەتیش لە نێو لاوانی وڵاتانی رۆژئاوادا .. شارەزەییان رێژەی تووشبووان بە نێرگزی لە (١ % ) دادەنێن .. ئەم رێژەیەش بە پێی وڵاتان و چۆنییەتی گۆشکردن و پەروەردەکردن و پێگەیاندنی و رێنمایی و ئاراسەکردنی منداڵان و، باردۆخی خێزانی و، ژینگەی کۆمەڵایەتی و، ئابووری لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر جیاوازی هەیە .. تەنانەت پلەی تووشبوون لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیوازی هەیە .

نێرگزی چییە ..؟ ئەم زاراوەیە لە چییەوە هاتووە .. ؟ :

نێرگزی زاراوەیەکە، بە واتا زیادەڕۆیی لە خۆخۆشەویستی و سەرسامبوون بە خود، تا رادەی خۆئەوینداری .. زیادەڕۆییە لە بە خۆنازین و لە گەورەکردنی چەمکی خود .. نێرگزی هێندەش خۆی بە باڵا و گەورە دەزانێت تا ئەو رادەیەی کە بە ( شێـتی گەورەیـی ) ناودەبرێت ..

سەنتەری كارنیگی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

^{كۆنترۆڵكردنەوەی مووسڵ كاری لەپێشینەی زۆربەی ئەو لایەنانەیە كە لە شەڕی دژی داعشدا بەشدارن. حكومەتی هەرێمی كوردستان و پێشمەرگە لایەنێكی سەرەكی ئەم شەڕەن، بەڵام ئەگەری كەمە حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكەكانی پێشمەرگە بنێرێتە نێو سەنتەری شارەكە، لە كاتێكدا زۆربەی دانیشتووانی شارەكە عەرەبی سوننەن و ناوچەیەكی دیاریكراویش لە شارەكەدا نییە كە كورد وەكوو بەشێك لە ناوچەكانی خۆی سەیری بكات، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت كورد بیر لە دروستكردنی ژینگەیەكی سیاسی لە مووسڵی دوای دەركردنی داعشدا بكاتەوە.} هەر لە ئێستاوە كورد پێشبینی دروستبوونی بۆشاییەكی سیاسی لەم شارەدا دەكات كە دەبێت پلانی بۆ دابنرێت، لەم پلانەشدا كورد بە دوای سێ ئەولەویەتدا دەگەڕێت:

^{یەكەم: كورد نایەوێت داعش لە هیچ فۆرمێكدا لە نزیك سنوورەكانی هەرێمی كوردستان بمێنێتەوە، هەر بۆیە كێشەكە تەنیا شكستهێنان بە داعش نییە، بەڵكو كورد دەیەوێت گەرەنتی ئەوەش بكات كە جارێكی دیكە داعش لە نزیك سنوورەكانی كوردستان سەرهەڵنەداتەوە.}

^{دووەم: كورد نایەوێت حكومەتی ناوەندی، بە تایبەتیش ملیشیا شیعەكانی حەشدی شەعبی، گرتنەوەی مووسڵ وەكوو هەلێك بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیان لەو پارێزگایە بقۆزنەوە.}

زوبێر رەسوڵ

^{گرنگیی شانشینی سعودیە لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەوەی تا ئێستاشی لەگەڵدابێت بەشێكە لە عێراقی عەرەبی، عێراقی عەرەبیش بەشێكە لە نیشتمانی عەرەبی، كەواتا بە ناڕاستەوخۆ هەرێمی كوردستانیش بەشێكە لە نیشتمانی عەرەبی. هەرچەندە ئەم پرسە لە دەستووری نوێی عێراقدا یەكلاكراوەتەوە، بەڵام لە واقیعدا دۆخەكە بە شێوەیەكی دیكەیە و سیاسەتیش بە زۆری مامەڵە لەگەڵ واقیعدا دەكات. چونكە گەر هەرێمی كوردستان جیاش ببێتەوە، ئەوا تا هەتایە هەر دراوسێی عەرەب دەبێت بە تایبەتیش عەرەبی سوننە و لە ئێستا و داهاتووشدا كوردستان ناتوانێت فەرامۆشیان بكات، ئینجا چ وەك بەشێك بێت لە عێراق یان وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ. ئەم پێوەندییە پێتڤیتریش دەبێت ئەگەر سوننەكان ببنە هەرێمێكی سەربەخۆ كە ئێستا بووەتە ئەگەرێكی بەهێز.}

^{جەنگی عێراق ‌و رووداوەكانی بەهاری عەرەبی، بە تایبەتیش دوای لاوازبوون ‌و لەناوچوونی تەواوی هێزە باڵادەستە ئیقلیمیە عەرەبەكانی وەك میسر و لیبیا و سووریا، ئێستا شانشینی سعودیە تاكە هێزی بێ ركابەرە لەسەر ئاستی جیهانی عەرەبی، دەستێكی باڵاشی هەیە}

هێمن عەبدوڵڵا

^{كۆنگرەی حەوتەمی یەكگرتوو هەرا و زەنای زۆری بەدوادا هات. كار گەیشتە ئەوەی ئەبوو چیچۆی كەسایەتیی ناسراوی سەر یوتیوب و فەیسبووك، كە جاری رابردوو لەداخی رووماڵە گەرموگوڕەكانی رووداو تەلەڤزیۆنەكەی شكاند، ئەمجارە لەداخی كۆنگرەی یەكگرتوو تەلەڤزیۆنێكی دیكەش بشكێنێ! پارتییەكان كە هێشتا تووڕەیی رەنجانی عەلی باپیر و نەوشیروان مستەفا لەگەڵ مەسعود بارزانی بەرینەداون، بە دڵەڕاوكێوە هەواڵی گەڕانەوەی سەلاحەدین بەهائەدینیان وەكو ئەمینداری یەكگرتوو بەگوێدا درایەوە. بەڵام هەم لەو قسانەدا كە لە رۆژی یەكەم و دووەمی كۆنگرەدا كردی و هەم بەوەشدا كە دەركەوت بەر لە كۆنگرە سەلاحەدین بەهائەدین و هەردوو بارزانی یەكدییان دیتووە و دڵڕەنجانەكانی رابردوویان سڕیوەتەوە، ئەمانە وایان كرد پارتییەكان هەناسەیەكی ئارام هەڵكێشن. لەو نێوانەشدا ئەو (یەكێتی+گۆڕان)انەی دڵیان بە گەڕانەوەی مامۆستا سەڵاح خۆشە و گرەوی دروستكردنی بەرەی فراوانتری ئەنتی-بارزانیی لەسەر دەكەن، بە قسەكانی رۆژی كۆتایی كۆنگرە تووشی شۆك بوون. چونكە ئەمینداری سەرلەنوێ گەڕاوەی یەكگرتوو بە كورت و پوختی پێیگوتن: بەتەمای}