سەنتەری كارنیگی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست

^{كۆنترۆڵكردنەوەی مووسڵ كاری لەپێشینەی زۆربەی ئەو لایەنانەیە كە لە شەڕی دژی داعشدا بەشدارن. حكومەتی هەرێمی كوردستان و پێشمەرگە لایەنێكی سەرەكی ئەم شەڕەن، بەڵام ئەگەری كەمە حكومەتی هەرێمی كوردستان یەكەكانی پێشمەرگە بنێرێتە نێو سەنتەری شارەكە، لە كاتێكدا زۆربەی دانیشتووانی شارەكە عەرەبی سوننەن و ناوچەیەكی دیاریكراویش لە شارەكەدا نییە كە كورد وەكوو بەشێك لە ناوچەكانی خۆی سەیری بكات، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت كورد بیر لە دروستكردنی ژینگەیەكی سیاسی لە مووسڵی دوای دەركردنی داعشدا بكاتەوە.} هەر لە ئێستاوە كورد پێشبینی دروستبوونی بۆشاییەكی سیاسی لەم شارەدا دەكات كە دەبێت پلانی بۆ دابنرێت، لەم پلانەشدا كورد بە دوای سێ ئەولەویەتدا دەگەڕێت:

^{یەكەم: كورد نایەوێت داعش لە هیچ فۆرمێكدا لە نزیك سنوورەكانی هەرێمی كوردستان بمێنێتەوە، هەر بۆیە كێشەكە تەنیا شكستهێنان بە داعش نییە، بەڵكو كورد دەیەوێت گەرەنتی ئەوەش بكات كە جارێكی دیكە داعش لە نزیك سنوورەكانی كوردستان سەرهەڵنەداتەوە.}

^{دووەم: كورد نایەوێت حكومەتی ناوەندی، بە تایبەتیش ملیشیا شیعەكانی حەشدی شەعبی، گرتنەوەی مووسڵ وەكوو هەلێك بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیان لەو پارێزگایە بقۆزنەوە.
سێیەم: نابێت حكومەتی لۆكاڵیی داهاتووی مووسڵ لەو عەرەبە سوننانە پێكهاتبێت كە نێوانیان لەگەڵ كورددا خۆش نییە، لەوانەش كۆنە بەعسییەكان.}

^{رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی داعش}

^{بۆ ئەم مەبەستە كورد دەبێت هاوكاریی هێزە تایفییەكانی ناوچەكە بكات، واتە ئەو هێزانەی توانای ئەوەیان هەیە لە شاری مووسڵ و ناوچەكانی دەوروبەری بەرگری بكەن. كۆتایی ساڵی پار، لە دیدارێكی تایبەتدا، سەعدی ئەحمەد پیرە، بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی یەكێتی نیشتمانیی كوردستان پێیڕاگەیاندم، كورد پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ژمارەیەكی زۆر لەو جۆرە هێزانە هەیە، لەوانەش هۆزەكانی شەمەر، تائی، جبوور و حەدید كە هەمووشیان بەشدارن لە ئۆپەراسیۆنەكانی شەڕی دژی داعش.}

^{پارتی دیموكراتی كوردستانیش پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ هێزە تایفییە سوننەكاندا هەیە، بۆ نموونە لە كۆتایی 2014 هێزە كوردییەكان و چەكدارانی هۆزی شەممەر شانبەشانی یەكدی لە رەبیعە لە دژی داعش شەڕیان كرد. هێمن هەورامی بەرپرسی پەیوەندییەكانی دەرەوەی پارتی رایگەیاند، هێزی پێشمەرگە لە ناوەران و مەخموور دوو كەمپی مەشقیان بۆ چەكدارانی هۆزە سوننەكان كردووەتەوە، بۆ ئەوەی بۆ جەنگی داعش ئامادە ببن. بێجگە لەمانە، هێزی پێشمەرگە هاوكاریی ئەو چەكدارە سوننانەش دەكات كە لە توركیاوە نزیكن، یەك لەوانیش چەكدارەكانی نزیك لە ئەسیل نوجەیفی، پارێزگای پێشووی مووسڵ. نوجەیفی لە لێدوانێكی تایبەتدا رایگەیاند كە چوار هەزار چەكداری لە دەرەوە و هەزاران چەكداریشی لەناو شارەكەدا هەیە. پارتی دیموكراتی كوردستان دەیەوێت هاوكاری نوجەیفی بكات، نەك هەر بۆ ئەوەی شكست بە داعش بهێنرێت، بەڵكو بۆ ئەوەش كە دامودەزگا ئەمنییەكانی مووسڵ لە پاش داعش پەیوەندییەكی دۆستانەیان لەگەڵ كورددا هەبێت.}

^{كورتكردنەوەی دەستی بەغدا}

^{گرتنەوەی مووسڵ دەشێت جارێكی دیكە كاریگەریی حكومەتی ناوەندی لە ناوچەیەكی هاوسنووری هەرێمی كوردستان زیندوو بكاتەوە، ئەمە ئەو ئەگەرەیە كە كورد دەیەوێت رێگری لێبكات. یەكێك لەو رێگەیانەی بۆ ئەم مەبەستە كورد بیری لێدەكاتەوە، ئەوەیە كە لە رێگەی فراوانكردنەوەی فیدراڵیزم (یانیش كۆنفیدراڵیزم لە عێراقدا) پانتایی حكومەتی نا-ناوەندی لە عێراق فراوانتر بكاتەوە. بۆ بەرەوپێشبردنی ئەم ئەجێندایە، هەندێك لە بەرپرسانی كورد پشتگیری لە بیرۆكەی گۆڕینی پارێزگای نەینەوا بۆ هەرێم دەكەن. بەپێی مادەی 115ی دەستووری عێراق، پارێزگایەك دەتوانێت بەهۆی واژۆی یەك لەسەر سێی ئەندامانی پارێزگاكە یانیش یەك لەسەر دەی خەڵكانی خاوەن مافی دەنگدان لە پارێزگاكە، داوای بوون بە هەرێم بەرز بكاتەوە.}

^{ئێستا هەرێمی كوردستان تاكە هەرێمی فیدراڵی عێراقە، ژمارەیەك پارێزگای دیكەی وەكوو دیالە و بەسرەش هەوڵی بە هەرێمبوونیان دا، بەڵام دەسەڵاتی نووری مالیكی، سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق، رێگەی لە سەركەوتنی هەوڵەكانیان گرت. لای كورد ئەم رێگرییە گومانی سەبارەت بە ماهیەتی فیدراڵی حكومەتی عێراق دروستكردووە.}

^{زۆربەی سەركردەكانی عەرەبی سوننە، بەوانەشەوە كە پێشتر دژی فیدرالیزم بوون، ئێستا بەو قەناعەتە گەیشتوون كە سیستەمی فیدراڵی باشترین رێگەیە بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان پارێزراو بێت. موزەر شەوكەت كە لە 2015دا بەرەی رزگاریی نیشتمانی پێكهێنا، داوای پێكهێنانی حكومەتێكی هەرێمی بۆ سوننەكان دەكات.}

^{ژمارەیەكی دیكە لە سەركردەكانی سوننەی عەرەبی، وەكوو نوجەیفییەكان، پشتگیری لە پێكهێنانی هەرێمی سوننە ناكەن، بەڵكو لایەنگری لە بیرۆكەی سیستەمی پارێزگا دەكەن.}

^{سەركردەكانی كورد تەنیا نیگەرانی دەسەڵاتی سیاسی حكومەتی ناوەندی لە مووسڵ نین، بەڵكو دەسەڵاتی سەربازییش هۆكارێكی دیكەی نیگەرانییەكانی كوردە. بۆ ئەم مەبەستەش كورد بیر لە ناوچەیەكی ئارام لە پارێزگای نەینەوا دەكاتەوە كە لەلایەن چەكدارە سوننەكانی نزیك لە كوردەوە بپارێزرێت. سەركردایەتی كورد نیگەرانی ئەوەیە حەشدی شەعبی لە داهاتوودا هەڕەشە بۆ سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی كورد دروست بكات و هێرش بكاتە سەر هێزەكانی پێشمەرگە. جگە لەمە كورد دەزانێت بوونی حەشدی شەعبی لە مووسڵ و ناوچەكانی دەوروبەری، جارێكی دیكە مەیلی لایەنگری لە داعش لەلای خەڵكی ناوچەكە دروست دەكاتەوە. هەر بۆیە كورد پێی باشە هێزی خۆجێیی ئەم ناوچانە بپارێزێت.}

^{خۆشكردنەوەی دۆستایەتی لەگەڵ سوننە}

^{یەكێك لە كارە لەپێشینەكانی كورد ئەوەیە دوای دەركردنی داعش لە مووسڵ، دەسەڵاتی لۆكاڵی لە مووسڵ پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ كورد هەبێت. لای كورد پەیوەندیی دۆستانە لەگەڵ سوننەكان بایەخێكی ستراتیژیی هەیە. بۆ نموونە، هاوپەیمانێتی نێوان كورد و سوننە دەتوانێت دەسەڵاتی شیعەكان بەسەر حكومەتی بەغدا لاواز بكات.}

^{مووسڵ شارێكی فرە-نەتەوەیە كە تێیدا عەرەبی سوننە و كورد و مەسیحی و توركمان هەن، كورد لە حكومەتی لۆكاڵی پارێزگای مووسڵدا دەسەڵاتیان هەیە، لەوانەش بەشار كیكی، سەرۆكی ئەنجوومەنی پارێزگای نەینەوایە كە كوردە. وەكوو كیكی ئاماژەی پێدا، حكومەتی هەرێمی كوردستان پەیوەندییەكی باشی لەگەڵ ئەنجوومەنی پارێزگاكەدا هەیە و ئەم پەیوەندییە بەردەوام دەبێت. مێژووی دۆستایەتی كورد و ژمارەیەك لە لایەنە سوننەكانی مووسڵ بۆ پێش هێرشەكانی داعش دەگەڕێتەوە.}

^{پاش هێرشەكانی داعش، ژمارەیەكی زۆر لە سەركردەكانی عەرەبی سوننە روویان لە هەرێمی كوردستان كرد، ئەمەش هۆكارێكی دیكە بوو بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی كورد و عەرەبی سوننەی عێراق پەرەبستێنێ و لەناو كۆمەڵگەی سوننەكاندا جۆرێك لە دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی بە كورد داوە. كورد دەتوانێت ئەمە بەكاربهێنێ بۆ بەرەپێشبردنی پڕۆژەی دروستكردنی ناوچەی ئارام لە نێوان سنوورەكانی هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عەرەبە سوننەكان.}

^{ئەگەرچی مێژووی پەیوەندییەكانی كورد و عەرەبی سوننە باش ناڵێت، بەڵام حاڵی حازر ئەم دوو لایەنە دوو دوژمنی هاوبەشیان هەیە، واتە داعش و حكومەتێكی ناوەندی كە شیعە دەستی بەسەردا گرتووە.}

^{كردنەوەی دەرگای داهاتووی عێراق}

^{مووسڵ بەمزووانە كۆنتڕۆڵ ناكرێتەوە، كورد و سوننەش كۆكن لەسەر ئەوەی وەدەرنانی داعش لە شارەكە تەنیا كێشەیەكی سەربازیی نییە، بەڵكو كۆمەڵێك دەستپێشخەری سیاسیش دەخوازێت، بۆ ئەوەی بتوانرێت كۆمەڵگەی سوننەی عێراقی بگەڕێننەوە نێو سیاسەتی عێراق.}

^{روانگەی نێودەوڵەتیش خەریكە بەرەو لای عێراقێكی نا-مەركەزی ئاراستە وەردەگرێت، ئەمەش لە مووسڵ دەكرێت بەمانای فراوانكردنەوەی دەسەڵاتی هێزە لۆكاڵییەكان لە ئیدارەی ناوچەكە بێت، لەبەر ئەوەی ئەمە وەكوو تاكە رێگە دەبینرێت بۆ ئەوەی جارێكی دیكە داعش لە فۆرمێكی نوێدا دەرنەكەوێتەوە.}

^5/6/2016