حوسێن کوردنژاد

^{سیاسەتی رێفراندۆمى ئێستا، جیاواز لە ڕێفراندۆمی چەند ساڵ لەمەوپێش رێفراندۆمێکی ڕەسمییە و لە لایەن سەرکردایەتی کوردەوە بریاریی یەکلاکەرەوەی لەسەردراوە، بۆیە بەشێکی جددیە لە پڕۆسەی سیاسیی ناوخۆی کوردستانی باشور و عێراقی شکستخواردووی ژێر دەسەڵاتی ناڕەوای ئێران و گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە و پەیوەندیشی هەیە بە سیاسەتی جیهانی تا ئەو ڕادەیەی کە باس لە پەیوەندی وان لەگەڵ ئەم ناوچەیدا بکرێت .
رێفراندۆم خاڵێکە کە ڕاستەوخۆ پەیوەندی هەیە بە پرسی شکستی دەوڵەتانی ناوچەکە بەتایبەت ئێران و عێراق و تورکیا و سوریا لە چارەسەری پرسەکانی وڵاتی خۆیاندا و داهاتووی ئەو وڵاتانەوە. کورد لە شەڕی دژی تێرۆردا (کە دیارەدەیەکی ناوچەیی بەڵام بە کارتێکەریی نێودەوڵەتییەوەیە)، ڕاستەوخۆ بەشدار بووە و هاوبەشی هاوپەیمانان و ئەوانەیە کە دژی تێرۆرن، نەک هەر ئێستا بەڵکو لە داهاتووشدا وادەمێنێتەوە، بۆیە ڕێفراندۆمی کورد گرێدراوە بە داهاتووی تێرۆر یان سەقامگیریی ناوچەکەوە.
ڕێفراندۆمی کوردستان بەشێکە یان هەنگاوێکە لەم سەقامگیرییەی کە دەبێ لەم ناوچەیەدا جێگیر بکرێت. لەبەر گشت ئەم هۆکارانە پرسی رێفراندۆم پرسێکی پەراوێزخراوی دەمەتەقێی حیزبەکانی دژبەری سیاسی کوردستان نیە. پڕۆسەی رێفراندۆم هەر لە ئێستاوە هەژموونی مەعنەوی خۆی بە سەر هەر چوار پارچەی کوردستان و هاوڵاتیانی دیاسپۆرادا جێگیر کردووە.
پڕۆسەی رێفراندۆم گوتارێکی یەکگرتوویی هێناوتە ناو ژیانی سیاسی و ئیداری و فیکری و تەنانەت ئابووری ئەم وڵاتەوە و خەریکە کوردستان دەکاتە خاوەن یەک گوتاری میللی مۆدێرن و ڕۆشن تاکو دنیا بە ئاسانی لە کورد و داخوازی}

وەحید كەماڵی ئیلامی

^{قەت نابێت بیر لەوە بكرێتەوە كە كورد و خاكی كوردستان (بەناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی ئێدارەی هەرێمیش) و رفراندوم مەترسی سەربازیان لەسەرە بەڵكو ئەوەی دەبێتە هۆكاری سەركەوتنی ڕیفراندوم و سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان زیاتر پەیوەستە بە سیاسەت و دپلۆماسی سەركردایەتی كورد لەم قۆناخە و هاوكێشەكان كە بە چ شێوەیەك پرۆسەو پرۆژەكە بەرەوپێش دەبات.}

^{جیاواز لە مێژووی دوسەدساڵەی تێكوشان وخەباتی نەتەوەی كورد بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی لە چواربەشەكەی وڵاتمان و ماوەیەكی زۆر دان بەخۆگرتن بەهیوای ئەوەیكە نەتەوەكانی سەردەست لەچوار وڵاتە داگیركەرەكەی خاكی كوردستان هەستی برایەتی و یەكسانی و پێكەوە ژیانیان لا دروست بكرێت بەڵام بە داخەوە چەمكی برایەتی و داوای یەكسانی و پێكەوە ژیان تەنها لای نەتەوەی كورد بەها و قیمەتی هەبوو و هەیە و سیستەمی داگیركەری سەربەنەتەوەكانی سەردەست و كۆمەڵگەی سیاسیان هیچكات نەیانتوانی یان بیریان لێنەكرد و یان لەخۆبایی بوون و چەمكی شۆڤینیزم دەرفەتی ئەوەیان پێنەدا كە بتوانن چی لە ئاستی دەسەڵات و سیاسەت یاخود لە ناخی كۆمەڵگاو نۆخبەكانیان هەنگاو هەڵگرن بەرەو ئاراستەی ئەم ئاواتەو بەپێچەوانە و بە تایبەت لە عێراقی بە ناو فیدراڵ دەسەڵاتی ئایدۆلۆژیكی فراوانخوازی شیعی شوێنی سیستەمی دیكتاتوری مۆنارشیكی گرت و ئەوەی دەسەڵاتی بەعس بە بیری نەهات ئەمان بەسەر كوردیان هێنا لە چوارچێوەی عیراقدا.}

^{لە ئێستاكە و دوای هەوڵێكی زۆری كورد لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتەكانی}

^{بێریڤان مه‌حموود}

^{چه‌مكی ده‌سه‌ڵات له‌ چه‌ندان روانگه‌وه‌ پێناسه‌ ده‌كرێ. بۆ نموونه‌ هه‌ندێك بۆچوون وا ده‌یخه‌نه‌ ڕوو كه‌ ده‌سه‌ڵات لایه‌نی (ئه‌لف)ه‌ به‌سه‌ر لایه‌نی (ب)دا. یان هه‌ندێك نووسه‌ر و فه‌یله‌سووف له‌ نموونه‌ی ماكس ڤێبێر باوه‌ڕیان وایه‌, ده‌سه‌ڵات بریتییه‌ له‌ چانسی چه‌ند تاكێكی كۆمه‌ڵگه‌ و ده‌ركه‌وتنیان و پاشان ئاراسته‌كردنی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ رووه‌ سیاسییه‌كه‌وه‌. بۆچوونێكی تر هه‌یه‌ ده‌ڵێ، ده‌سه‌ڵات بریتییه‌ له‌ دامه‌زراوه‌یی بوون به‌و مانایه‌ی ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی توانا و ده‌سه‌ڵاته‌ و له‌ رێی یاساكانه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌سه‌ر تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌سه‌پێنێت, ئه‌وه‌ش له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندی گشتی.}

^{هه‌رچه‌نده‌ له‌ سه‌رده‌می دواتردا و به‌ دیاركراوی لای تۆماس هۆبز فه‌یله‌سووفی به‌ریتانی, ده‌سه‌ڵات به‌ پێوه‌ندی نێوان كۆمه‌ڵگه‌ و ده‌وڵه‌ت خۆی له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت له‌سه‌ر بنامه‌ی چه‌ند رێككه‌وتنیكی كۆمه‌ڵایه‌تی.}

^{هۆبز كه‌ بیری فه‌لسه‌فه‌ی ده‌وڵه‌ت دێنێته‌ كایه‌وه‌ و بڕوای وایه‌ بوونی ده‌وڵه‌ت ده‌توانێت كۆتای به‌و دۆزه‌ بێنێت كه‌ مرۆڤ له‌ دۆخی سروشتیدایه‌ و به‌هۆی دۆخی سروشتییه‌وه‌ مرۆڤ له‌ چوارچێوه‌ی ژیانێكی ئاژه‌ڵیدایه‌.}

^{لای هۆبز با ده‌وڵه‌ت سته‌مكار یان چه‌وسێنه‌ر بێ گرنگییه‌كی نییه‌, به‌ڵكو گرنگ ئه‌وه‌یه‌ ده‌وڵه‌تێك هه‌بێ و كۆتا به‌ قۆناغی ژیانی سروشتی مرۆڤ بێت. ئه‌م فه‌یله‌سووفه‌ به‌ ژیانی سه‌رده‌مه‌كه‌ی و خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و}

^{سەردار زەنگەنە}

^{"هیچ بەدیلێک بۆ سەربەخۆیی کورد لە عێراق نیە"
لە عێراقی پڕ لە کێشە دوو گەلی جیاواز پێکەوە دەژین کە بەدریژایی مێژۆی دامەزراندنی لە ساڵی ١٩٢١ بە هۆی سیاسەتی دەوڵەتە یەک لە دوای یەکەکانی هەتا ئێستا نەیانتوانیوە پێکەوە بە باشی بسازێن . هەر لە سەرەتای دروستکردنی عێراق لە لایەن ئینگلیزەکان شۆڕشێکی چەکداری بە سەرکردایەتی شێخ مە حموودی حەفید لە شاری سلێمانی هەڵاسیاو خوازیاری نەلکاندنی کوردستان بوون بە عێراقەوە. لەو کاتە تائێستا چەک و شەڕو هەڕەشە و زمانی یەکلاییکردنەوەی کێشە سیاسییە کان بوون.}

^{*ڕژیمە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق و چەوساندنەوەی گەلی کورد}

^{رژێمە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق، هەرلە رژێمی پادشایەتی كەلە 23/8/1921لەلایەن بەریتانەوە دامەزراو مەلیك فەیسەڵی یەكەم كرا بە مەلیكی عێراق و نووری سەعیدیش سەرۆك وەزیران، گەلانی عێراق كەوتنەژێر زەبرو زەنگ و دەنگی ئازادیخوازان كپ دەكراو گەلیش دەچەوسێنرایەوە، وەلێ شۆڕشی 14ی تەممووزی 1958كە عەبدولكەریم قاسم كۆتایی بە 37ساڵ رژێمی پاشایەتی لەعێراق هێناو كۆماری عێراقی دامەزراند، بەڵام ئەو رژێمەش نەیتوانی ئازادیی تەواو بێنێتەدی و ئەویش كەوتە چەوساندنەوە،بەتایبەتی سەركوتكردنی شۆڕشی كورد ،ئەو رژێمەش نەیتوانی خواست و ویستی گەلانی عێراق جێبەجێ بكات و مافی رەوای گەلی كوردیشی بەفەرمی نەناسی.}

هەڤاڵ نەژاد

^{وەک سروشتی هەمیشەیی خەڵکی کورد بۆ دابەشبوون و پەرتەوازەیی و چەند بەرەیی لەسەر هەر پرسێک، پرۆسەی ڕیفراندۆمی "سەربەخۆیی کوردستان"یش بە هەمانشێوە دابەشبوون و بەرەی بەڵێ و نەخێری لێ دروست بووە. ئەوەی جێی داخە وەک زۆربەی جار، لە بری وتوێژ و ڕاگۆڕینەوە، دەکەوینە تانەو تەشەر و یەکتر شکاندن. بەر لە هەموو شت دەبێ بزانین هەمووان ئازادن لە وتنی بەڵێ و نەخێر لەو ڕیفراندۆمەدا، هەردوو بژاردە وەک یەک مافی بەکارهێنانی هەیە، ئەگەر لەبری ئەوەی یەکدی بە جاش و خۆشفرۆش لەقەڵەم بدەین، وتوێژ بکەین و ڕای خۆمان بە هێمنی بەیەک بڵێین، باشتر لەیەک تێدەگەین و نزیکبوونەوەش دروست دەبێ و ڕێگریش دەکەین لە پێکداهەڵشاخان و تێکدانی میزاجی یەکدی.}

^{من لەگەڵ ئەوەم سەربەخۆیی کوردستان بەبێ ڕیفراندۆم ڕابگەیەنرێ لە پەرلەمانی کوردستانەوە و پێموایە ڕیفراندۆم ڕێگەیەکی گونجاو نییە، بەڵام کە بە ویستی من نییە و دەخرێتە ڕاپرسییەوە دەنگ بە بەڵێ دەدەم، بەڵام بۆچی؟ ئایا منیش وەک زۆرێک لەو گەنجانەی ناڕازین و نەیاری دەسەڵاتن ئەو کەموکوڕیانە نابینم کە ئەوانی هێناوەتە ئەو قەناعەتەی بڵێن نەخێر؟ یا ئەوەی بەرەی بەڵێ و نەخێر بەیەکدی دەڵێن و یەکتر دەکەن بە جاش و نیشتمانفرۆش، نازانم؟}

فاروق حه‌جی مسته‌فا

^{هه‌رچه‌ندی چركه‌ساتی ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی كوردستان نزیكتر ده‌بێته‌وه‌، هێنده‌ دژه‌ده‌نگ له‌ ناوه‌ند و ژینگه‌ی عه‌ره‌ب و هه‌رێمییه‌وه‌ به‌رز ده‌بێته‌وه‌. ئه‌و ده‌نگانه‌ش به‌وه‌نده‌ ناوه‌ستن كه‌ ئه‌وان ته‌نیا دژی سه‌ربه‌خۆیین، به‌ڵكوو ئه‌وان دژ به‌وه‌شن كه‌ خه‌ڵك دید و بۆچوونی خۆیان له‌باره‌ی دیاریكردنی چاره‌نووسیانه‌وه‌، بخه‌نه‌ روو.} مایه‌ی پێكه‌نینه‌ كه‌ ته‌نانه‌ت رژێمی سووریاش ده‌نگی لێ به‌رز بووه‌وه‌، دژایه‌تیی خۆی راگه‌یاند و پێشی وایه‌ كه‌ ریفراندۆم وه‌ك "زریان و ره‌شه‌با" وایه‌. ئه‌م شته‌ نه‌ك هه‌ر مایه‌ی پێكه‌نینه‌، به‌ڵكوو ده‌مانخاته‌ به‌رده‌م رواڵه‌تی سیاسی و تواناكانه‌وه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌بینین تا ئه‌ندازه‌ی كاره‌ساتباری، شپڕێوه‌.

^{به‌گشتی، هێشتا به‌فه‌رمی له‌ لایه‌ن رژێمی سووریاوه‌ گوێمان له‌ به‌یاننامه‌یه‌ك نه‌بووه‌، ته‌نانه‌ت گوێمان له‌ به‌یاننامه‌یه‌كی فه‌رمی نه‌بووه‌ كه‌ گوزارشت بێت له‌ رای ده‌وڵه‌تێك له‌ ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ش. هه‌موو ئه‌و هه‌ڵوێستانه‌ی كه‌ له‌ میدیاوه‌ گوێمان لێیان بووه‌، هه‌ڵوێستی ئاراسته‌ به‌ رای لۆكاڵی ناوخۆن، چونكه‌ به‌شی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و هه‌ڵوێستانه‌ له‌ وتاری به‌رپرسانه‌وه‌ بیستراون یان له‌ كۆنگره‌ی رۆژنامه‌وانییه‌وه‌ دركێندراون، ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌مان پێ ده‌ڵێ كه‌ ئه‌و قسه‌ و هه‌ڵوێستانه‌ بۆ به‌كاربردنی ناوخۆن.}

مەجید نیزامەدین گلی

^{لە رۆژانی 19 تا 25ی سێپتەمبەر، سەرۆك و سەركردە و نوێنەرانی 193 وڵاتەكەی ئەندام لە نەتەوەیەكگرتووەكان كۆدەبنەوە و ئامادەی لووتكەی ساڵانەی كۆمەڵەی گشتیی نەتەوەیەكگرتووەكان دەبن. ئەمە گەورەترین رووداوی دیبلۆماسیی ساڵە. زیاتر لە 10 هەزار وەزیری دەرەوە و دیپلۆماسی و بە دەسەڵاتترین كەسانی جیهان لێرە كۆدەبنەوە.} ئەمە دەرفەتێكە بۆ نوخبەی سیاسیی كوردستان و هەموو لایەنەكان بۆ ئەوەی بەشێك لە وەڵامی چارەنووسسازترین پرسیاریان دەستبكەوێت:

كاردانەوەی دەسەڵاتدارانی جیهان و ناوچەكە بۆ سەربەخۆبوونی باشووری كوردستان چۆن دەبێت؟

^{ئەوان پێویست ناكات بێنە نیویۆرك و ئامادەی لووتكەكە ببن، تەنها ئەوەندە بەسە لە پێش تەلەفزیۆن دانیشن و گوێ لە وتارە درێژ و هەندێك جار وەڕزكەرەكانی سەركردەكانی جیهان بگرن و چاوێكیشیان لە شاشەی رووداو بێت، چونكە ئێمە نەك هەر وەكو ساڵانی دیكە لەوێ دەبین، بەڵكو رووماڵێكی تایبەت و چڕی ئەو لووتكە جیهانیە دەكەین و زانیاری لەسەر كۆبوونەوە و مانۆڕە دیپلۆماسییەكانی پشت كامێراكانتان پێدەگەیەنین.} ئەو هەفتەیە سەركردەی وڵاتە زلهێز و ئیقلیمییەكان، ئەولەویەت و ئامانجی سیاسەتی وڵاتەكانیان بۆ جیهان رووندەكەنەوە. راستە هەندێك لە سەركردەی

شڤان فازڵ، توێژەر لە سەنتەری رۆژهەڵات- رۆژئاوا، ئەمریکا

^{لە ئایندەیەکی نزیکدا لە دوو هەرێمی ئۆتۆنۆمی ریفراندۆم بەڕێوەدەچێت، یەکێکیان هەرێمی کورستانی عێراقە و ئەویتریان هەرێمی کەتەلۆنیایە لە ئیسپانیا. لە هەردوو بارەکەدا پرسیار لە خەڵکی ئەو دوو هەرێمە دەکرێت ئاخۆ دەیانەوێت ببن بە دەوڵەتی سەربەخۆ یا نا؟ لێرەدا پرسیارێك دێتەوە ئاراوە ئایە پێویستییەکانی بوون بە دەوڵەت چین؟}

^{چوار خەسڵەتەکە}

^{پسپۆڕانی بواری یاسای نێودەوڵەتی لەم بارەیەوە بەزۆری ئاماژە بۆ چوار خەسڵەت دەکەن بۆ بوون بە دەوڵەت: خەڵك، خاك، حکومەت و توانای دروستکردن و ئەنجامدانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی دیکەدا، وه‌ك ئەو وڵاتانەی خاوه‌نی سه‌روه‌ری خۆیانن.} پێناسەی خەڵك زۆرجار مشتومڕ هەڵدەگرێت، بەڵام هەندێك پێیان وایە کە دانیشتووانی هەمیشەیی دەگرێتەوە، ئەوانەی باوەڕیان بە وڵاتینامەی خۆیان هەیە. هەروەك چۆن جەیمس ئێرڤینگ، کە وانەی یاسای نێودەوڵەتی لە سکوڵی لەندەن بۆ ئابووری دەڵێتەوە، لە بارەی پەیوەندی نێوان ئەندامانی ئەو گەلەوە دەپرسێت: ''ئایە پەیوەندی لە نێوان ئەو خەڵکەدا هەیە؟، ئایە پەیوەندییەکە پتەو و گرێدەرە؟ پەیوەندی ناسنامە و هەستە، هەروەها پەیوەندی و بەرژەوەندی هاوبەش بەشێوەیەکی کردەیی لەنێوان ئەو خەڵکەدا''.

نەریمان تاڵیب

^{ھەندێك مێدیای عەرەبی و ریفراندۆمی كوردستان
(( چاومان لەوەیە بەغدا بۆ ئێمە ببێتە قووڵاییەكی ستراتیژی)) یان (( مادام نەمانتوانی ببینە دوو شەریكی باش وەرن ببینە دوو دراوسێی باش))، ئەمانە تەنیا دوو نموونەن لە وتەكانی سەرۆك بارزانی - سەرۆكی ھەرێمی كوردستان، كە لێیانەوە قووڵی ئەو دیدو ھزرە دیارە، كە لە پشت سووربونی ئەو و متمانەبوونی ئەو بۆ ئەنجامدانی ریفراندۆم و راگەیاندنی دەوڵەتی كوردستانەوە ھەیە، بەڵام ھێشتا سیاسەتمەدارانی عەرەب و عێراقییەكانیش و مێدیاكارانی عەرەب و عێراقییەكانیش، بە چاوو و لە دیدی بەغدایەكەوە لێمان دەڕوانن و لێمان دەپرسنەوە، كە سەد ساڵە شەریكایەتی ئێمەی قبووڵ نەبووە .}

^{گەلی كوردستان لە 25/9/2017 دا بۆ چارەسەری كێشەی سەدساڵەی باشووری كوردستان لەگەڵ عێراق، پێشكەوتووترین و دیموكراتیترین و ئارامترین و ئاشتیانەترین و یاسایترین شێوازی خەباتی ھەڵبژاردووە، كەچی ھێشتا گووتاری مێدیای عەرەبی خەریكی شەنووكەوكردنی كورد بۆ پەلەیەتی؟ ئایە پرستان بەكێ كردووە؟ ئایە كام ھێزی دەرەكی پاڵپشتیتان لێدەكات؟ ئایە دەوڵەتەكەتان وەك ئیسرائیل دەبێت؟ چەندین پرسیاری لەوجۆرە كە نیشانەی نائاگایی و وردنەبوونەوەیە لەو ھەموو پێشڤەچوون و گۆڕانكاریانەی كە بەسەر دۆزی كوردستان و ناوچەكەو جیھانیشدا ھاتووە.}

د.دلاوەر ئاژگەیی 

^{ئەمڕۆ داواکاری ڤیزای وڵاتان بە تایبەتی وڵاتانی ئەوروپی بۆ هاونیشتمانیانی کوردستان پرسێکی گرنگە بە تایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە بۆ وەرگرتنی چارەسەری پزشکی یا کاری بازرگانی یا خوێندن و گەشتوگوزار نیازی سەفەریان هەیە بۆ دەرەوەی وڵات.} بیگومان وەرگرتنی ڤیزا بە تایبەتی ڤیزای شنگن کارێکی ئەستەمە و رۆژانە خەڵکانێکی زۆر داواکاری پێشکەشی کۆنسوڵی وڵاتان دەکەن و چاوەڕوانی وەرگرتنی ڤیزای ئەوروپان و لە زۆر حاڵەتدا داواکارییەکانیان رەتدەکرێنەوە.

^{چارەسەری بنەڕەتی بۆ ئەم کێشەیە رێککەوتنی نێوان کوردستان و وڵاتانی ئەندام لە یەکێتی ئەوروپا و وڵاتانی دیکەیە بە شێوازیک کە رێککەوتن بکرێت تا لە داهاتوودا هاونیشتمانیانی کوردستان بە ئاسانی ڤیزایان پێ بدرێت بۆ ئەوەی بتوانن بە ئاسانی سەفەرەکانیان ئەنجام بدەن.} ئەو جۆرە رێککەوتنەش ناکرێت کاری لە سەر بکرێت تاوەکو ئەو کاتەی کوردستان وڵاتێکی سەربەخۆ نەبێت و بە پێی یاسایی نێودەوڵەتی مافی واژۆکردنی رێککەوتنامەکانی نێودەوڵەتی نەبێت.

^{ئەم بابەتە لە زۆر کۆبوونەوە لە گەڵ لایەنە دەرەکییەکان باسی لێوەکراوە و وەڵامەکە ئەوە بووە کە کوردستان ئەگەر وڵاتێکی سەربەخۆ و خاوەن پاسپۆرتی خۆی با دەیتوانی ئەو داواکارییە پێشکەش بە وڵاتان بکات و رێککەوتنی لە سەر بکات.}