^{د. جەلیل عەباس نادر، مامۆستا لە کۆلێژی یاسا و زانستە سیاسییەکان/ زانکۆی سەڵاحەددین}

^{پێشەکی:}

^{بێ گومان مانەوە و بەردەوامیی سیستەمێکی سیاسی لە چوارچێوەی وڵاتێکی سەربەخۆ، زۆرتر لە هەر فاکتەرێکی دیکە، بۆ دروستبوونی ناسنامه‌ی نەتەوەییی لەو وڵاتە دەگەڕێتەوە. لەبەر ئەمە بە بڕوای نووسەر، بارودۆخی هەنووکەییی عێراق زۆرتر لەوەی کە دەرەنجامی دەستێوەردانی دەرەکی بێت، بۆ دروستنەبوونی ناسنامه‌ی نەتەوەیی لەم وڵاتە دەگەڕێتەوە، چونکە لەم وڵاتە لە سەرەتای دروستبوونییەوە هەتاکوو ئێستا ناسنامه‌یه‌کی نەتەوەیی دروست نەبووە. لەبەر ئەمە بەپێویستی دەزانم کە لە چەند بابەتێکدا باسی بابەتی ناسنامه، ناسنامه‌ی نەتەوەیی و کاریگەریی دروستنەبوونی ناسنامه‌ی نەتەوەیی لەسەر سیستەمی سیاسیی عێراق بکرێت.}

^{چەمکی ناسنامه:}

^{بێ گومان پێشینەی بابەتی ناسنامه (Identity)، بۆ سەرەتای مێژووی مرۆڤایەتی دەگەڕێتەوە. هەر لە کۆنەوە مڕۆڤەکان هەوڵیان داوە خۆیان، قەوم و تائیفە و نەتەوەکەیان پێناسە بکەن و جیاوازییەکانى نێوان خۆیان و کەسانی دیکە دیاری بکەن. لە ڕاستيدا چەمکی ناسنامه وەڵامێکە بۆ ئەم پرسیارانە: ئێمە کێین و بە چ شێوەیەک خۆمان بناسێنین؟ وەڵامی ئەم پرسیارانەیە کە دەبێتە هۆی دروستکردنی جیاوازیی نێوان کەسێک لە کەسێکی دیکە و، بەهاکانی که‌سێک لە کەسێکی دیکە جیا دەکاتەوە و، پەیوەندی و ئینتیمای کەسێک بە گرووپێک پیشان دەدەات و، لە کۆتاییدا ناسنامه‌ی کۆمەڵایەتیی ئەو کەسە دیاری دەکات و، نیشان دەدات کە ئەو کەسە کێیە؛ پەیوەندیی}

^{بزووتنەوەی کۆماریخوازان تیرۆری فەرماندە و تێکۆشەری ناو ریزەکانی حدک ''قادرقادری'' ئیدانە و شەرمەزار دەکات
بزووتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان هەرەشە و تیرۆری شۆرشگێرانی سەر بە هێزەکانی رۆژهەڵاتی کوردستان لە لایەن حاکمیەتی دیکتاتۆر بەسەر ئێراندا پرۆتستۆ دەکات و خوازیاری پاراستنی گیانی تێکۆشەر و چالاکانی رۆژهەڵات کوردستان نیشتەجی لە باشووری کوردستانە.
هەر وەک لە راگەیەندراوی رەسمی حیزبی دێموکراتی کوردستان دا ئاماژەی پێکراوە کە فەرماندە و کادرێکی لێهاتوو و ناسراوی ناوریزەکانی ئەم حیزبە لە ناوچەی بالیسان سەر بە قەزای رانیە بە شێوەیەکی زۆر نامرۆڤانە تیرۆر و شەهید کراوە، بەشێک لە دەقی ئەو راگەیەندراوەی حدک بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
''بە ئاگاداریی بیروڕای گشتی، میدیاکان، و ده‌زگا پێوه‌ندیداره‌کان ده‌گه‌یه‌نین که‌ شه‌وی ڕابردوو سێشه‌مه‌ له‌ سه‌ر چوارشه‌مه‌ ٦له‌سه‌ر ٧ی مارسی ٢٠١٨، (١٥ له‌ سه‌ر ١٦ی ڕه‌شه‌مه‌ی ١٣٩٦)، هاوڕێ قادر قادری، کادر و فه‌رمانده‌ی لێوه‌شاوه‌ی حیزبی دیموکراتی کوردستان که‌ به‌ ماشێنی خۆی به‌ سه‌ردانێک چووبووه‌ مێحوه‌ری بالیسان_چوارقوڕنه‌، به‌ داخه‌وه‌ دره‌نگانی شه‌و ده‌درێته‌ به‌ر ده‌سڕێژ و ته‌رمه‌که‌ی که‌ زیاتر له‌ ٢٠ گولله‌ی وێ كه‌وتووه‌،}

^{بزوتنەوەی کۆماریخوازانی رۆژهەڵاتی کوردستان کردەوەی تیرۆریستی دژی ئەندامانی حیزبی دێموکڕاتی کوردستان ئێران کە لە شاری هەولێر روویدا شەرمەزار و ئیدانە دەکات.}

^{‎هەر وەک هەموو ئاگادارین بەداخ وخەسارێکی زۆرەوە رۆژی پێنج شەممە رێکەوتی ١٠ی رەشەممەی ٢٧١٧ی کوردی '' ١٣٩٦''ی هەتاوی بەرامبەر بە ١ی مارسی ٢٠١٧ی زایینی لە شارۆچکەی بنەسەڵاوای نزیک هەولێر لە هەرێمی باشووری کوردستان بە تەقینەوەیەکی تیرۆریستی لە شکلی بۆمبی بەستراوە بە ترۆمبێلەوە لە بەردەم ماڵی پێشمەرگەیەکی دیڕینی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران بە ناوی کاک سەلاح رەحمانی روویدا کە تێیدا کاک سەلاح و کوری ناوبرا بە ناوی سەباح رەحمانی تەمەن ٢٣ ساڵ کرانە ئامانج و بە سەختی بریندار کران، پاشان گواسترانەوە نەخۆشخانەی شاری هەولێر کە بەداخەوە رۆژی هەینی رێکەوتی ١١ی رەشەممە سەباح رەحمانی بە هۆی قولی برینەکانی گیانی پێشکەشی}

^{راگەیاندراوی بزووتنەوەی کۆماریخوازانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، بە بۆنەی ٣٩هەمین ساڵیادی نەمر مەلا مستەفا بارزانی.}

    ^{نەمر (مەلا مستەفا) کوڕی (شێخ محەمەد بارزانی)، لە ساڵی 1903 لە گوندی بارزان هاتووەتە دونیا، و لە ساڵی 1976ی زاینیدا بە مەبەستی چارەسەرکردنی نەخۆشیەکەی و هەروەها دەستەبەرکردنی پشتیوانی و کۆمەگی دونیای دەرەوە لەپێناۆ درێژەدان بە شۆرشی کورد، بەرەۆ وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا سەفەر دەکات و لە واشینگتۆن نیشتەجێ دەبێت، سەرئەنجام لە 1ی مارسی ساڵی 1979ی زایینی لە ئەنجامی تووش هاتن بە نەخۆشی شێرپەنجە، بەداخەوە کۆچی دوایی دەکات.}

   ^{بزووتنەی کۆماریخوازانی رۆژهەلاتی کوردستان بە ئەرکی نیشتیمانی گشت خەلکی کوردستانی دەزانێ، کە لە سالیادی کۆچی دووایی گەۆرەپیاۆیی کورد نەمر مەلا مستەفا بارزانی، یاد و یادمانی بەرز و پیرۆز رابگیردرێت و دەسکەۆتە بەنرخەکانی لە رەۆتی خەباتی رزگاریخوازی نەتەوایەتیدا گرینگ و پر بایخ بنرخێندرێن.}

هەڵگورد جندیانی

^{له‌رابردووى دووردا زۆر نه‌ته‌وه‌ى به‌هێز و خاوه‌ن ئیمپراتۆریه‌ت و پاشانشین له‌ جیهان و ناوچه‌كه‌ماندا هه‌بوون له‌ئێستادا نه‌ماون و له‌ناوچوون یان له‌ناو نه‌ته‌وه‌ى تردا به‌ناچارى توانه‌وه‌ یاخود هه‌ر بوون و مانه‌وه‌یان زۆر كه‌م و دیاریكراو بووه‌.}

^{نه‌ته‌وه‌ى كورد له‌سه‌رده‌مى ره‌شى ئیمراتۆریه‌ت و پاشانشین و خه‌ڵافه‌ته‌كانى عه‌ره‌ب و تورك و فارسدا به‌درێژایی مێژوو رووبه‌ڕووى هه‌موو جۆره‌ نه‌هامه‌تی و جه‌نگ و قه‌ڵاچۆكردن و تاڵانكردنێك بۆته‌وه‌، خاك و نیشتمانى داگیركراوه‌ به‌ڵام ئه‌وه‌ى به‌زیندوویی مایه‌وه‌، زمان و كه‌لتوره‌كه‌ى بوو كه‌ به‌شێكى گرنگن له‌پێكهاته‌ى نه‌ته‌وه‌كان.}

^{له‌هه‌زاره‌ى سێهه‌مدا له‌م كاته‌دا كه‌ بنزمان و سه‌رزمانى ولاتانى به‌ناو دیموكراسی، مافی مرۆڤ و حوكمى ره‌شید و ئازادییه‌ كه‌چى چل و پێنج ملیۆن كورد له‌كوردستانى دابه‌شكراودا و له‌وڵاتانى ترى جیهاندا ده‌ژین به‌ڵام تاكو ئێستاش خاوه‌نى ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ نین، ته‌نانه‌ت له‌هه‌ندێ به‌شى داگیركراویدا قسه‌كردن و خوێندن به‌زمانى دایك تا ئێستاش تاوان و قه‌ده‌غه‌یه‌، ئه‌وه‌ شه‌رمه‌زارییه‌كه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و رێكخراوه‌ كارتۆنییه‌ ده‌سته‌مۆكراوه‌كانى به‌كۆته‌به‌ندى سیاسه‌تى وڵاته‌ زلهێزه‌كان كه‌ نه‌ك هه‌ر هیچیان بۆ كورد و ئازادكردنى زمانه‌كه‌یان پێ نییه‌، به‌ڵكو به‌ناراسته‌وخۆش دژ به‌ خواستى گه‌لى كوردستان وه‌ستانه‌وه‌و رێگربوون له‌ گه‌یشتنى پ}

عەتا قەرەداغی

^{له‌ ئه‌نجامی خۆپیشاندانه‌كانی خه‌ڵكی هه‌ژارو زه‌حمه‌تكێش و برسی و ئازادیخوازى ئێران، چی حكومه‌تی تۆتالیتارى شیعه‌ مه‌زهه‌بی ئێران بڕوخێت یان له‌ ناوخۆى ئێراندا ببێته‌ شه‌ڕى ناوخۆ به‌ تایبه‌تی كه‌ ئه‌گه‌رى ئه‌وه‌ هه‌یه‌ سوپاى ئێران بداته‌ پاڵ جه‌ماوه‌رو دژى هێزه‌ میلیشیا مه‌زهه‌بیه‌كان بووه‌ستێـته‌وه‌، ئه‌وا حكومه‌تی ئێران ته‌واو لاواز ده‌بێت و هه‌موو هێزه‌كانی پاسدارو به‌سیج و میلیشیاكانی تر كه‌ بڵاوه‌ى پێكردوون به‌ عێراق و سوریاو لوبنان و یه‌مه‌ندا به‌ ناچارى پاشه‌كشه‌یان پێده‌كرێته‌وه‌ بۆ پاراستنی قوم و تاران یان باشتر وایه‌ بڵین بۆ پاراستنی رژێم. له‌بارێكی وه‌هاشدا ده‌بێ چیتر ئاغاى قاسمی سلێمانی ئه‌ركی پاراستنی سه‌رانی رژێمه‌كه‌ی بگرێته‌ ئه‌ستۆ.
ئه‌گه‌ر رووداوه‌كان به‌مجۆره‌ شكانه‌وه‌ ئه‌وا هه‌م ئه‌سه‌دو هه‌م حوسیه‌كان و هه‌م رژێمه‌ شیعه‌ مه‌زهه‌به‌ پرۆئێرانیه‌كه‌ى عێراق به‌ ئه‌ندازه‌یه‌ك لاواز ده‌بن نه‌ك ناتوانن به‌و لوتبه‌رزییه‌ى ئێستایانه‌وه‌ بمێننه‌وه‌ ره‌نگه‌ نه‌توانن پارێزگارى له‌خۆیشیان بكه‌ن. سه‌ره‌تای ئه‌و لاوازیه‌ به‌ ئێستاى حكومه‌تی شیعه‌ى عێراقه‌وه‌ دیاره‌.
كاتێ عه‌بادى ئێستا باریكی كردووته‌وه‌و باسی رێكه‌وتن له‌گه‌ڵ كورد ده‌كات هه‌ست به‌و مه‌ترسیه‌ ده‌كات كه‌ سه‌رقاڵبوونی ئێران به‌ كێشه‌كانی ناوخۆوه‌ چی كاریگه‌رییه‌كی نه‌رێنی بۆ سه‌ر حكومه‌ته‌ شیعه‌كه‌ى ئه‌مان ده‌بێت و ره‌نگه‌ ناڕه‌زاییه‌كانی خه‌ڵكی عێراقیش به‌ره‌و ته‌قینه‌وه‌ بچێت.
هه‌روه‌ها كاتێ مالیكی ئێستا وه‌كو فریشته‌ خۆى به‌رامبه‌ر به‌ كورد نیشان ده‌دات، راسته‌ به‌شێكی بۆ فریودانی كورده‌ تا له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووى عێراقدا ئه‌گه‌ر ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌}

^{شاهۆ حەسەنپوور}

^{فێربوونی زمانی کوردی بۆ منداڵانی دەرەوەی وەڵات بابەتێکە باس هەڵگڕ. زۆر جار ئێمە گوێ بیستی ئەوە دەبین کە منداڵانی هەندەران ئاستی زمانیان بە بەراورد لە گەڵ منداڵانی وەڵات لە خوارترە و کۆمەڵێک هەڵسەنگاندی دیکە کە هەڵقووڵای ئەزموونەکانی خۆمانن یان ئەوەی کە راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ لە بۆچوونە ئیدیۆلۆژییەکانمان سەرچاوە دەگرن. تەوەری ئەم وتارە: زمانی دایک، شوناس و فرەزمانییە. هەر لەو چوارچێوەیەدا هەوڵ دەدەم بە کورتی باسی ئەو فاکتەرانە بکەم کە دەبنە هۆی گەشە و تۆکمە بوونی زمانی دایک.}

^{زمانی دایک
بە پێێ پێناسەکان زمانی دایک بەو زمانە دەگوترێ کە منداڵ لە سەرەتای لەدایکبوونیەوە لە دایک و باوک و دەورووبەرییەوە فێری دەبێت. ئەو زانیارییانەی لە بواری زانستی زمانەوە هەیە ئاماژە بەوە دەکەن کە منداڵێک لە تەمەنی شەش ساڵیدا بە شێوەیەکی خۆرسکی زمانی دایکی فێر دەبێ و لە تەمەنی شەش یان حەوت ساڵی کە دەچێتە مەدرەسە زمانی ئاکادیمی لە سەر بنەمای زمانی دایکی هەڵدەچنێ و ئەم هەڵچنینی زمانییە لە قۆناغەکانی خوێندن ودوای خوێندنیش بەردەوام دەبێت؛ بەو تێبینییەوە کە کەسەکە لە کارکردن لەبواری ئاکادێمی بەردەوام بیت.}

^{بەڵام وەک دەزانین منداڵانی ئیمە لە دەرەوەی وەڵات ئەو دەرفەتی فێربوونەیان بە بەروارد لە گەڵ منداڵانی ناو وەڵات بەرتەسکترە کە زمانی دایک بەشێوەیەکی خۆرسک لە دەوورووبەرییانەوە فێر بن. سەرچاوەی فێربوونی زمان لە دەرەوەی وەڵات بنەماڵە و پێوەندییە نزیکەکان بە بنەماڵەوە. پرۆفیسۆر جیم کامینس (Jim Cummins, 2017) کە لێکۆلەر لە بواری فرەزمانی و منداڵانە لە زانکۆی تۆرێنتۆی کانادا ئاماژە بەوە دەکات}

رەزا شوان

^{(جـۆرج ئورۆیل) دەڵێ:" لە سەردەمی ئێمەدا، شتێک نییە بە ناوی دوور لە سیاسەت، هەموو کێشەکان کێشەی سیاسین".. بێگومان سیاسەت بە گرنگترین پایەکانی دەوڵەت هەژماردەکرێت.. بە سیاسەتێکی ئەرێنی و دروست دەوڵەتان بەڕێوەدەچن و دەتوانن بە ئاشتی و ئاسوودەیی لەگەڵ یەکتری دا هەڵبکەن و بژین.. هەر لە رێی سیاسەتیشەوە دەوڵەتان دەتوانن رێـز و پێگەی باشیان لە نێو نەتەوەکان دا هەبێت.
لە ئەمڕۆدا سیاسەت وەکو زانیارییەکی پێویستی سەربەخۆ، بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەوڵەت و کۆمەڵگا بە شێوەیەکی راست ودروست، لە زانکۆکانی جیهان دا دەخوێندرێ و کۆلـێژی تایبەتی زانیارییەکانی سیاسەت هەیە.. ساڵانە بە هـەزاران خوێندکـار لە جیهان دا لەم کۆلێژانە دەردەچن و لە لقەکانی سیاسەت دا، خوێندنی باڵا تەواودەکەن و وەکو پسپۆر و شارەزایەکی سیاسی لە جمگەکانی دەوڵەت دا کاردەکەن.. وزیاتـريش درێژە بە زانیاری و رۆشنبیری و شارەزایی سیاسییان دەدەن.. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە زانیاری سیاسی چەند گرنگە لەم رۆژگـارەدا، بە تایبەتیش بۆ ئەوانەی ئەم بوارەیان هەڵبژاردووە و سیاسەت بووە بە پیشەیان و بە مەیـدانی کار و خزمەتکردنیان.. تا ئەو رادەیەی کە سیاسی بە پـزیشکی کۆمەڵایەتی و بە ئەندازیاری بە ڕێوەبردنی دەوڵەت دەزانرێن. سیاسی دڵسۆز و پسپۆر و شارەزا رێزێکی تایبەتی لە لای گەلەکەی هەیە.
ئەوەی نەتوانێت، لە زانیارییەکان و لە هونەرەکانی سیاسەت شارەزابێت و نەتوانێت پراکتیکیان بکات.. یا ئەوەی رۆشنبیرییەکی سیاسی ئەوتۆی نەبێت.. شایەنی ئەوە نییە کە سیاسەت}

^{محەممەدی خوشچێهرە}

^{لە یەکەم پەیژەی سەرکەوتن بۆ کورسیی هەتاهەتایی دەسەڵات، ڕێبەران و دەسەڵاتدارانی کۆماری ئیسلامی، هەموو ڕێبوارانی شۆڕشیان دایە بەر قامچی وشەی ناپاکی و دژە شۆڕش و دەست و پێوەندیی ئامریکا و ڕۆژئاوا و ئیسرائیل و دوژمنانی ئیسلام، دوژمنانی ئێران و شاپەرەست و جاسووس و سیخوڕ}

^{لە هەموو کۆمەڵگە مرۆییەکاندا مرۆڤەکانی نێو کۆمەڵگە هەندێک وشە زیاتر بەر گوێیان دەکەوێت و ڕۆژانە وەک وشەی گشتی بەکاری دێنن، ئینسان ناچارە بە بەکارهێنانی وشەی هاوبەش بۆ تێپەڕاندنی کار و گوزەرانی ژیانی و هەروەها بۆ خۆ ڕیکخستنی لەگەڵ ڕەوتی ژیان، هیچ کێشە لەوەدا نییە کە زۆرێک لە وشەکان گشتاندنی پێوە دەکرێت لە ژیانی ڕۆژانەی مرۆڤدا، تەنیا لە کاتێکدا و لە جوگرافیا و سیستمێکی سیاسیدا وەک کێشە دەناسرێت کە بە سیستماتیک هەندێک وشە لە نێو قسەوباسی ڕۆژانەی گشتیی خەڵکدا جێ بخرێت و مەرامی سیاسیی تایبەتی لە پشتەوە بێت کە ئاراستەی بیرکردنەوە و تێفکرینی خەڵک و کۆمەڵگە بگۆڕیت بەرەو مەبەستێکی سیاسی ئایدئۆلۆژیک بۆ جێگیرکردنی سیستمی سیاسی لە سەر هەمان بیر و هزرە سیاسییە ئایدئۆلۆژیکییە کە دەیەوێت خۆی و باسەکانی گشتگیر بکات و وەک تاک وتاری نێو کۆمەڵگە و وەک بیرکردنەوە و هزرینی تاک ڕەهەندی لە نێو کۆمەڵگەدا جێ بخرێت بۆ سڕینەوەی هەموو ئایدیا و هزر و باوەڕ و وتارێکی جیاواز . تەنیا خودهێشتنەوە ببێتە ئامانج و ستراتیژیی سەپاندن و گشتگیرکردن و چرپاندنی ئەو وشانەی کە بەردەوامیی دەسەڵاتی لێ دەکەوێتەوە، بکرێتە بنەما بۆ ئەو ئامانجە. بەردەوام بوونی هەر دەسەڵاتێک کە هەوڵی سڕینەوەی ئەوانی}

^{کۆماریخوازان ناوەندی هەوال: بە پێێ هەواڵی گەییشتوو بە ناوەندی هەواڵ و زانیاری بزووتنەوەی کۆماریخوازانی ڕۆژهەلاتی کوردستان، هەر لە درێژەی کار و تێکۆشانی گشت رەهەندی و بێ ووچانی چالاکوانانی بزووتنەوەی کۆماریخوازان، تەشکیلاتی ناوخۆی بزووتنەوەی کۆماریخوازان لە شاری مەهاباد، هەستان بەئەنجامدانی کۆمەلێک چالاکی تەبلیغی، لەناۆ شاری مەهاباد و دەۆرووبەری.}

^{چالاکوانانی بزووتنەوەی کۆماریخوازان، لەم هەلمەتە تەبلیغاتییەی ناۆخۆی وەلاتدا، بە نووسینی دروشم و هەروەها بڵاوکردنەوە تراکت لە چەند گەرەکێکی شاری مەهاباد، ئێستارتی دەستپکی خەباتی سیاسی/ مەدەنی ناۆخۆی وەلاتییان، کە چەند مانگێگ پێش لە شاری مەهاباد و بۆکان لێدابوو، بە نواندنی}