وردە فەیلییەکانی عێراق زیاتر لە بەغدا، شاریبان، بەدرە، زەرباتیە، جەسان، کووت، عەزیزیە، بەعقووبە، شێخ سەعد و کووفە دەژین. لە ئێرانیش زیاتر لە لوڕستان و هەمەدان و ئیلام و کرماشان و تاران و شیراز دەژین.
سەردەکی بەعس، دەیان هەزار کوردی فەیلی لە عێراق بێ ناسنامە بوون و حکوومەتی سەدام ئامادە نەبوو ناسنامەی عێراقییان پێ بدات، تا ئێستەش ئێران ئامادە نییە ناسنامەی ئێرانی بەو کوردانە بدات، بۆیە ئەوان لە ئێران و عێراق بێبەشن لە مافی هاووڵاتیبوون و نەوەی نوێیان نازانن عێراقین یان ئێرانین. لە لایەن حکوومەتی هەرێمی کوردستانیشەوە هیچ بەرنامە و پلانێک بۆ گەڕانەوەی ئەو فەیلییانە لە ئارادا نییە.
کوردە فەیلییەکان شیعە مەزهەبن و لە سەردەمی سەفەوییە لەنیًَوان عێراق و ئێران دابەش کران. لەو سەردەمەدا والییە فەیلییەکانی ئیلام و لوڕستان، پاڵپشتی حکوومەتی ناوەندیی ئێران بوون لە بەرامبەر هێرشی عوسمانی و عەرەبەکان.
کوردە فەیلییەکان پارێزەری راستەقینەی سنوورەکانی ئێران بوون لە سەردەمە جیاکانی مێژوودا، بە فەرماندەیی عەلی مەردان خان لە شەڕی گلوون ئاوا لەگەڵ مەحموود ئەفغان بەشدارییان کرد. کاتێک مەحموودی ئەفغان شاری ئەسفەهانی گەمارۆ دا، ئەوە فەیلییەکان بوون توانیان ئەو شارە لە دەستی سەربازە ئەفغانییەکان رزگار بکەن.
لە سەردەمی دەسەڵاتی کەریم خانی زەند کە خۆی کوردی فەیلی بوو و بۆ ماوەی چەندین ساڵ حکوومەتی ئێرانی بەدەستەوە بوو، ژمارەیەک لە کوردە فەیلییەکان وەکوو فەرماندە و راوێژکار و سەرباز رۆڵی گرنگیان هەبوو لە زیاترکردنی دەسەڵاتی ئەو پادشایە، بەڵام دواتر لە بیابانەکانی کرمان بە دەستی سوپای لوتفعەلی خان کوژران و لە ترسی رق و کینەی ئاغا محەمەد خانی قاجاریش ژمارەیەکی زۆر لە فەیلییەکان لەناو هۆزی قەشقاییەکان توانەوە و خۆیان فێری زمانی تورکی کرد.
لە سەردەمی ناسرەدین شا لە شاری شیراز کە پایتەختی کەریم خانی زەند بوو و ژمارەیەکی زۆر لە کوردە فەیلییەکان تێیدا نیشتەجێ بوون، دوو فەرماندەی فەیلی بە ناوەکانی حەسەن قولی خان و ئیمام قولی خان سەریان لە لەشیان جیا کرایەوە کە بە درێژی لەناو کتێبی ”فارس و جنگ بین الملل“ لە نووسینی ئادەمیت باسی کراوە. لەو وەختەوە تا ئێستە کوردەکانی شیراز بە فەیلی و فەیلی زادە و فەیلی قەشقایی و فەیلی شیرازی و فەیلی سەفایی ناسراون.
لە کاتی دەسەڵاتی حکوومەتی والییەکانی فەیلی بۆ ماوەی 200 ساڵ سەرجەم هۆزەکانی ئیلام و لوڕستان و ناوچەکانی دەرووبەری بە فەیلی دەناسران، بەڵام دواتر ناوی فەیلی تەنیا بۆ ناوچەی پشتکوو (ناوی مێژوویی ئیلام) بوو.
پەیوەندیی خزمایەتی و کولتووریی فەیلییەکانی ئێران و عێراق کە پێشتر گەرموگوڕ بوو، پاش بە دەسەڵات گەیشتنی حزبی بەعس لە عێراق قەدەخە کرا و هەرچی پەیوەندیی کولتووری و ئابووری و خزمایەتی بوو لەنێوان هۆزە فەیلییەکانی ئیلام و لوڕستان و کرماشان لەگەڵ فەیلییەکانی عێراق کۆتایی پێهات.
ئێستەش ئەگەرچی حکوومەتی بەعس رووخاوە، بەڵام بەشێک لە کێشەکان وەکوو خۆی ماوەتەوە و بە هەزاران فەیلی لە ئیلام و لوڕستان لەبەر فەیلیبوونیان بێبەش کراون لە ناسنامەی ئێرانی.
حکوومەتی ئێران دەڵێت ئەوانە عێراقین و نابێ ناسنامەی ئێرانییان پێ بدرێت. عێراقیش ئەوانە بە ئێرانی دەزانێ و رێگری دەکات لە بەخشینی ناسنامەی عێراقی، بەو فەیلیانەی دەیانەوێ لە ئێرانەوە بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان.
ژمارەیەکی زۆر لە فەیلییەکان پاش کوشتن و زیندەبەچاڵ کردنیان، لە بیابانەکانی نوگرە سەلمان، بەرەو ئێران هەڵاتن و تا ئێستەش نەگەڕاونەتەوە و هیچ هەوڵێکیش بۆ گەڕاندنەوەی ئەو کوردانە لە لایەن حکوومەتی ناوەندی و حکوومەتی هەرێمی کوردستانیش نابینرێ.
بەشێک لە کوردە فەیلییەکان لە کۆڵانی مەرووی تارانی پایتەختی ئێران مزگەوتێکیان هەیە بەناوی مزگەوتی کوردە فەیلییەکان. جیا لەو مزگەوتە مزگەوتی تریشیان هەیە و خۆیان بە هۆزەکانی ئەرکەوازی و کوردعەلی و خزڵ و مەلەکشایی و بەدرەیی دەزانن.
ئەگەرچی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراق کوشتن و ئاوارەکردنی کوردە فەیلییەکانی لە دەیەی 80 بە جینۆساید ناساندووە، بەڵام هیچ لایەنێکی پەیوەندیدار تا ئێستە هەوڵی ئەوەی نەداوە ئەو ژمارە زۆرە لە کوردە فەیلییەکان بگەڕێنێتەوە کە چاوەڕوانی ئەوە دەکەن رۆژێک لە زێدی خۆیان وەکوو هاووڵاتیی پلە یەک رێزیان لێ بگیرێت.
28/05/2014
