عومەر چنگیانی

"ئەو شیعرە بێتامە هی كێیە كەی لای بەرزانی ڕواڵەت و جامەدانەی سوور پێوەری كوردایەتی و خەبات بووە؟" 

^{بینینی بێڕێزیی هەندێك نەخۆشی كین‌ لەدڵ لە بەرانبەر جامەدانە یان دەرسۆكی سوور، لەلایەك و زێدەڕۆیی هەندێكی تر لە بارەیەوە، وای كرد كە نووسینەکەی ئەم جارەم تایبەت بكەم بەم باسە.} وەك هەمووان لەوە ئاگادارن و هێندەی بیرمانە، پیاوە بەرزانییەكان و چەند تیرەیەكی تریش لەو كوردانەی كە بە زاراوەی كرمانجیی ژوورو دەدوێن و -بە هەڵە- پێیان دەگوترێت بادینی، وەك نەریتێكی خۆیان جامەدانە، یان دەرسۆكی سوور بەكار دێنن. بەڵام لەو شۆڕشە ڕزگاریخوازە خاوەن مێژووە پڕ لە سەروەرییەی كوردستاندا، كە خوالێخۆشبوو مەلا مستەفای بەرزانی سەرۆكایەتیی دەكرد و تا بە ئێستای پارتی دیموكراتی كوردستانیشەوە دەگات، هیچ كات نەبیستراوە بەكارهێنانی “جامەدانەی ڕەش”، یان “مشكی” یان “هەوری” یان “دەسماڵ” یان “كێش” لە پێشمەرگەیەكی سۆرانی، هەورامی، قەڵخانی، یان كاكەیی، قەدەغە كرابێت و مەرجی پێشمەرگایەتی، یان پارتایەتی، لەسەرنانی دەرسۆكی سوور بووبێت. جەمەدانە یان دەرسۆكی سوورییش تاكە نیشانەی

^{شرۆڤەكارانی سیاسی پێیانوایە شەڕی ئەمجارەی توركیا شەڕی كورد و دەوڵەت نییە، بەڵكو شەڕی سیاسییەكانە. ئەوان دەڵێن "زەمینەی درێژەكێشانی شەڕ نەماوە" و پێشبینیش دەكەن بەم نزیكانە ئاگربەست رابگەیەندرێت و دەست بە پڕۆسەی چارەسەری بكرێتەوە.} دوای دوو ساڵ لە بێدەنگكردنی چەك، رۆژی 23ی مانگی رابردوو جارێكی دیكە شەڕ لە نێوان سوپای توركیا و گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان هەڵگیرسایەوە. پریشكی شەڕی ئەمجارە سەنتەری شارەكانی توركیا و باكووری كوردستانیشی گرتەوە. لە شارەكاندا شەڕەكە لەنێوان پۆلیس و دەزگای ئاسایشی توركیا و بزووتنەوەی گەنجانی دیموكرات و وڵاتپارێز (YDG-H) بوو كە بە باڵی گەنجانی پەكەكە ناسراوە. ئەمجارە شەڕی شاخ زۆر سنووردارە، تەنیا فڕۆكە جەنگییەكان بۆردومانی بارەگاكانی پەكەكە دەكەن و هێرشی زەمینی بۆ سەر پەكەكە تائێستا نەبووە. بەڵام جگە لەوەی لە شارە گەورەكانی باكووری كوردستان هێرش كرایە سەر پۆلیس و

بێستون پێشڕۆ

^{ئێستا کاتی خۆیەتی باسی سیستەمی تەندروستی بکەین؛ زۆریش باسی بکەین. هەقە میدیا ئامانجدارەکان گفتوگۆ، رەخنە و چالاکی جۆربەجۆری بنیاتنەرانە برەو پێ بدەن لە پێناوی شڵەقاندنی بارودۆخی چەقیوی تەندروستی. ئەمەش لەبەر دوو هۆکار: یەکەمیان پاشکەوتوویی سیستەمی تەندروستی لە چاو پێداویستی و چاوەڕوانییە پەرەسەندووەکانی نەخۆش. دووەمیان وردە وردە هەستکردنی سیاسییەکان و حکومەتە بە کۆنی ئەم سیستەمە و نەگونجانییەتی لەگەڵ بارودۆخی نوێ. رێزدار نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی حکومەت لە میانی لێدوانێکی بە ئاشکرا گوتی: “سیستەمی تەندروستی فەشەلی هێناوە.”} پێویستی و خواستی خەڵکی کوردستان بۆ خزمەتگوزاری تەندروستی باشتر و پێشکەوتووتر لە دوای ساڵی (٢٠٠٣) ەوە زۆر زیادی کردووە. لە دوای ئەو ساڵەوە بە هۆی گۆڕانکاری سیاسی ریشەیی ناوچەکەمان، باری ئابووری – کۆمەڵایەتی خەڵک گۆڕانکاری ریشەیی بەسەر هاتووە. سنوورەکان کرانەوە و چاویشمان لەگەڵیدا کرایەوە. ئەو خۆشگوزەرانییەی لەم چەند ساڵەدا بینیومانە لە مێژووی خەڵکی کوردستاندا وێنەی کەمە. خۆشگوزەرانی و باشبوونی باری ئابووری کۆمەڵایەتی خواستی خەڵک بۆ خزمەتی باشتر و فراوانتر زیاتر دەکات. خزمەتگوزاری تەندروستیش بەشێکی گر

ڕێبوار سیوه‌یلی

^{– ئه‌و ڕوانگه‌یه‌ی كه‌ هه‌میشه‌ ململانێكان به‌ شێوه‌یه‌كی خراپ و له‌ ته‌قینه‌وه‌دا به‌یه‌كتر بگه‌ن، وێنا ده‌كات، ڕوانگه‌یه‌كی ئامانجدار نيیه‌}

^{– مرۆڤ له‌ ململانێدا خاڵ و پنتێكی ڕه‌ش نیيه‌ لایه‌نێك بیه‌وێت بیسڕێته‌وه‌ و له‌به‌رده‌م خۆیدا ته‌ختی بكات و ئه‌مجا ئیدیعا بكات ده‌توانێت به‌خته‌وه‌ری بۆ كۆمه‌ڵگا ده‌سته‌به‌ر بكات}

^{– زمان له‌ دۆخی ناوبژیكه‌رانه‌یدا، هێزێكی زۆر به‌ مرۆڤ ده‌به‌خشێت و وزه‌یه‌كی زۆر بۆ لایه‌نه‌كان ده‌گێڕێته‌وه}

^{– هیچ دایك و باوكێك نیيه‌ بیه‌وێ منداڵه‌كانی له‌ داهاتوویكی تاریك و له‌ناو میراتێكی كه‌ڵه‌كه‌بوونی ململانێدا، كه‌ له‌ هه‌ر ساته‌وه‌ختێكدا بۆی هه‌بێت به‌ ڕوویاندا بته‌قێته‌وه‌، ژیانێكی هه‌ژارانه‌ و پڕ كۆژانیان هه‌بێت}

^{ده‌زانم ئه‌وه‌ شتێكی قورسه‌ مرۆڤ ڕوانگه‌ی خۆی له‌میانه‌ی ململانێكاندا بگۆڕێت، به‌ڵام ئه‌وه‌ش شتێكی خودایی، یاسایی و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتووری نیيه‌ كه‌ هه‌میشه‌ پێمانوابێت ململانێكان ڕێگایه‌كی باشن بۆ پێكدا هه‌ڵپڕژان و شه‌ڕ.} پێویست نیيه‌ هه‌موو ململانێكان به‌ ته‌قینه‌وه‌ و شه‌ڕ كۆتاییان پێ بێت. له‌ ململانێدا لایه‌نی باش و به‌سوودیش هه‌ن،

سیروان رەحیم

دەسەڵاتداران لە واتای بەرپرسیارێتی نەگەیشتوون، دەنا بەئاسانی بڕیاری شەڕ و خوێنڕشتن نادەن

^{لە ڕۆژانی ڕابردوودا سەرۆکوەزیرانی تورکیا سەبارەت بە شەڕکردن گوتی: ئامادەین منداڵ و کوڕانی خۆمان بکەین بە قوربانی وەتەن.  ھەندێ ڕۆژنامەوانی وەڵاتەکیش بەرانبەر بەو قسانەی سەرۆکوەزیران گوتیان و نووسیان: بەڕێز مەبەستتان لە کام منداڵانە؟ ئەگەر مەبەستتان ئەوانەی ئێمەیە، ئێمە ئامادە نین منداڵی خۆمان بنێرین بۆ شەڕ و بێنە کوشتن. ئەگەر مەبەستتان منداڵی خۆتانە ئەوە بابەتێکی ترە.  بێگومان سەرۆکوەزیرانی تورکیا و ھەموو دەسەڵاتدارانی تری ڕۆژھەڵات منداڵی خۆیان ناکەن بە قوربانی “وەتەن”. کارەکە لەوێدا ڕوونە و ڕامانی ناوێت، ئەوان مەبەستیان لە منداڵی خەڵکە، لە شەڕدا مندالێ خەڵک دەکەن بە قوربانی وەتەن، شەڕێک تەنھا بۆ دەسەڵاتداران بەسوودە و بۆ وەتەنیش زیانی بێکۆتایی ھەیە. کاتێک ئەو قسانەی سەرۆکوەزیرانی تورکیام خوێندەوە، ڕستەیەکی نووسەر و بیرمەندی ئەڵمان، ئێلمار کوپکە- م بیر کەوتەوە. کوپکە دەڵێت:
“تەنھا ئەو کەسەی مرۆڤی خۆش دەوێت، مافی ئەوەی ھەیە، باس لە ھەستی بەرپرسیارێتی بکات لەپێناوی مرۆڤدا”.}

دەیڤید رۆمانۆ

^{له‌ هەڤپەیڤینێكی ته‌له‌فزیۆنیدا له‌ ساڵی ١٩٩٧، ئێدوارد سه‌عید رایگه‌یاند ''میزاجی ئێستای جیهانی عه‌ره‌بی عه‌لمانییه‌''.  ئه‌و وایده‌زانی بزووتنه‌وه‌ ئیسلامییه‌كانی خۆرهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست له‌ پووكانه‌وه‌دان و عه‌لمانیی سیاسی خۆری ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ ئاوا ده‌كات. دوای ٢٠ ساڵ ده‌ركه‌وت  پرۆفیسۆر سه‌عید له‌و بۆچوونه‌یدا زۆر هه‌ڵه‌ بوو.  ئه‌لقاعیده‌ و تاڵیبان و ده‌وڵه‌تی ئیسلامی و بۆكۆ حه‌رام و جەبهه‌تولنوسره‌ و ئەلشەباب و زنجیره‌یه‌ك گرووپی ئیسلامیی میانڕه‌وتر هه‌ر له‌ پارتی داد و گه‌شه‌پێدانی توركیاوه‌ بۆ كۆمه‌ڵه‌ی ئیخوان موسلمین ئێستا له‌ هه‌موو كات زیاتر كاریگه‌رییان له‌سه‌ر چاره‌نووسی سیاسه‌تی ناوچه‌كه‌ هه‌یه‌.  له‌ ئۆفیسه‌كه‌یه‌وه‌ له‌ زانكۆی كۆڵۆمبس و له‌ راڕه‌وه‌ ئاڵتوونیه‌كانی ده‌سه‌ڵات و ژووری هۆتێله‌ جوانه‌كان و له‌ بازنه‌ی مه‌كته‌بی سیاسیی بزووتنه‌وه‌ی ئازادیخوازی فه‌له‌ستیندا، كه‌ باسی سیاسه‌تی ده‌كرد، وا ده‌رده‌كه‌وت پرۆفیسۆر سه‌عید بێئاگا بێت له‌وه‌ی چی له‌ ناوچه‌كه‌دا ده‌گوزه‌را.}

^{پاش دوو ساڵ گفتوگۆ لەنێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توركیا،  مانگی رابردوو هەردوولا گەیشتنە رێككەوتن لەسەر چڕكردنەوەی هەوڵ و هاوكارییەكانیان لە شەڕی دژ بە گرووپی دەوڵەتی ئیسلامی (ناسراو بە داعش).  بەپێی رێككەوتنەكە ئەنقەرە رێگە بە فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا دەدات بنكەی ئاسمانیی ئەنجەرلیك و بنكە سەربازییەكانی دیكەی بەكاربهێنێ،  لەبەرامبەردا واشنتن رازی بێت بە دروستكردنی ''پشتێنەیەكی ئەمنی'' لە باكووری سووریا، كە ماوەیەكی دوور و درێژە ئەنقەرە هەوڵی بۆ دەدات. هەرچەندە هێشتا وردەكارییەكانی چۆنیەتی دروستكردنی ئەو "پشتێنە ئەمنییە" لەنێوان ئەنقەرە و واشنتن ئاشكرا نییە، بەڵام هەندێك لە شرۆڤەكاران پێیانوایە مەبەستی توركیا لەپشت ئەو هەنگاوە بۆ دڵنیابوونە لە جیاكردنەوەی سێ كانتۆنە كوردییە راگەیەندراوەكەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن پەیەدەوە.}