ئاسۆ گەڵاڵی
لەو كاتەوەی خۆڵبارین وەك میوانێكی ناخۆشەویست خۆی كردووە بە وڵاتماندا، بابەتێك كە بووەتە جێی باس، سوود و زیانەكانی خۆڵبارین بووە، ئەوەی باسی كراوە و هەمووان كۆكن لەسەری، زیانە زەبەلاحەكانی خۆڵبارینە لەسەر تەندروستیی مرۆڤ لەلایەك و ژینگە و كشتوكاڵ لەلایەكی دیكەوە. بەڵام لەم نوسینەدا سەرنجمان لەسەر ئەوەیە ئایا كشتوكاڵ سوودی هەیە یان نا؟لەم ماوەیەی رابردوودا، بەشێك لە میدیا كوردییەكان، بابەتێكی بەشێك لە سایتە عەرەبییەكانیان وەرگێڕا و بڵاویان كردەوە كە 10 سوودی خۆڵبارین دەژمێرێت و تیایدا هاتووە: خۆڵبارین سوودی هەیە لەڕووی (وەك پەینی سروشتی وایە بۆ زەوی، نەهێشتنی گازە ژەهراوییەكان، رزگاربوون لە بەكتریای زیانبەخش، بەرزكردنەوەی بەرگریی جەستەیی مناڵ، یارمەتیی خۆراكی دەریاو زەریاكان، ڕێگری لە بەهەڵمبوونی ئاو، پلەی گەرمی كەم دەكاتەوە، پیتاندنی گوڵەكان زیاد دەكات و...هتد).خۆ ئەگەر بەپێی ئەم حەمكە سوودە بێت كە لەم بابەتەدا ڕیز كراوە، ئەوا دەبێ نزا بكەین هەموو رۆژێك ئاسمانمان پرتەقاڵی و زەردباو بێت و لەجێی خۆڵبارین (گەردەلولی خۆڵین و گەردەلولی لمین)یش ڕوومان تێ بكات، بەڵام پاش بەدواداچوونی ورد و تەماشاكردنی پەیپەرە زانستییەكان و سایتە جیهانییەكان لە نمونەی (Sciencedirect.com و sciencedaily.com و ٍSpringer.com و academic.oup.com و Public.wmo.int و ...هتد) بۆمان دەركەوت ئەو بابەتانە ڕاست نیین و زیادەڕەویی زۆریان تێدا كراوە.ئەكرێ بە ڕێژەیەكی زۆر كەم خۆڵبارین وەك پەینی سروشتی بۆ زەوی سوودی لێ ببینرێت (بە مەرجێك بارانی بەدوادا ببارێت) هەرچەند زیانی زۆری بۆ سەرچاوە ئاوییەكان دەبێـت. هەروەها دەكرێ بڕێكی زۆركەم ڕێژەی گازە ژەهراوییەكانی ناو بەرگەهەوا دابەزێنێت و هەندێك سوودی تریش. بەڵام لەراستیدا ئەم سوودانە شتی زۆر رێژەیین و قەبارەكەیان هێندە بچوكە، بەراورد ناكرێن بە ئەو لێكەوتە نەرێنی و سلبییانەی لەئەنجامی خۆڵبارینەوە لەسەر مرۆڤ، كشتوكاڵ و زەوی جێدەمێنێت.ئەگەر بە گریمانەش دابنێین كە خۆڵبارین بڕێك سوودی هەبن و ئەگەر گوتەكەی (ئیبنو خەلدونیش) لەبارەی سوودی خۆڵبارینەوە بۆ كوشتنی هەندێ (مێروو – حشرات - Insect) بەڵگە بێت بۆ هەبوونی سوودی خۆڵبارین (وەك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكرابۆوە)، ئەوا دەبێ بیرمان بێت ئەو خۆڵبارینەی كە ئەگەری سوودی هەیە (وەك چەند ساڵێك لەمەوبەر) ئەوا 2 تا 3 خۆڵبارینە لە ساڵێكدا نەك وەك ئەوەی ئێستا كە بەپێی ئامارەكان ئەسماڵ تا ناوەڕاستی مانگی ئایار، نزیكەی 23 شەپۆلی خۆڵبارین لە عێراق و هەرێم ڕوویانداوە!یەكێك لە پاڵنەرەكان بۆ گوتەی (بێگومان خۆڵبارین سوودی هەیە) پاڵنەری ئاینییە، چونكە ئایندارانی وڵاتێ مە، لە پاكژیی باوەڕیانەوە پێیان وایە هەر شتێ خودا دروستی كردبێت بێگومان بۆ هاوسەنگیی سروشت سوودی هەیە و خۆڵبارینیش بێسوود دروست ناكرێ، بەڵام بۆ وەڵامی ئەم بۆچوونەش دەبێ بزانین كە خۆڵبارینی ئێستە لە ئەنجامی (خراپ بەكارهێنانی سەرچاوە سروشتییەكان، پاشماوەكانی جەنگ، نەبوونی دادوەری لە دابەشكردنی سەرچاوەكانی ئاو، كەمكردنەوەی ڕێژەی سەوزایی، زیادبوونی پلەی گەرمی و گۆڕانكارییە ژینگەییەكان) ڕوودەدەن، كە ئەمانە سەرجەمیان مرۆڤكردن و، هۆكارەكەیان پێشكەوتنی زانستی و پیشەسازیی مرۆڤەكانە كە بەردەوام لێكەوتەی دژی ژینگە هەیە. نەك ئەوەی خۆڵبارین لەلایەن خوداوە نێردرابێت.
ناكرێ دیاردەی خۆڵبارین بخەینە ڕیزی دیاردە سروشتییەكانی وەك (بارانبارین و بەفرو تەرزەبارین و..هتد)ەوە. خۆڵبارین بەم ڕێژەیە و بەم خەستییە (بەتایبەت لەم ناوچەیەی ئێمە) شتێكی نوێیە و بەردەوامیش لە زیادبووندایە (وەك لە عێراق ڕاگەیەنراوە كە تا ساڵی 2050 نزیكەی 300 رۆژ لەساڵێكدا خۆڵبارین ڕوودەدات).گوتەیەكی تر كە دەكرێت لەربارەی خۆڵبارینەوە ئەوەیە كە (ئەم دیاردەیە بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگیی سروشت پێویستە)، بەڵام ئەگەر ئەم گوتەیە ڕاست بێت، ئەوا پرسیارێكی جددی خۆی قوت دەكاتەوە و دەڵێت: ساڵانەی رابردوو كە خۆڵبارین لە هەرێم نەبووە و لە عێراقیش زۆر كەم بووە بۆچی هاوسەنگیی سروشت تێك نەچووە و بگرە لەوپەڕی باشییدا بووە؟. هەر بۆیە ئەو سوودەی خۆڵبارین هیچ بەڵگەیەكی ئەوتۆی زانستی و ئەزمونیی پشتیوانیی لێ ناكات.بەپێی توێژینەوە زانستییەكان (كە ئێمە دەستمان پێیان گەیشتووە) سودی راستەقینەی خۆڵبارین بۆ زەریاكانە، كە توخمەكانی ئاسن و نایترۆجین و فسفۆڕ بۆ زەریاكان زیاد دەكات بەتایبەت لە سنورەكانی (چین) لە رۆژهەڵات و ئاوەكانی (كیشوەری ئەمریكا) لە رۆژئاوا و، كەناراوەكانی (قەتەڕ) و نیمچە دورگەی عەرەبییش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.سودێكی تری كە باس كرابێت بۆ دارستانە باراناوییەكانی ئەمریكاكانی ناوەراست و باشوورە، بەوپێیەی بەشێك لە ماددە خۆراكیی و كانزاییەكانی خاكی ئەو دارستانانە لەبیبانەوە و لەڕێگەی خۆڵبارینەوە دابین دەبێـت، ئەو شوێنانەش بەردەوام بارانیان لێ دەبارێت و بەم هۆیەوە خۆڵەكەی ئاسمان دەچێتە سەر خاك و بنی ڕووەكەكان و لەسەر گەڵاكانیان نانیشێت.لەئەنجامدا دەگەینە ئەوەی، خۆڵبارینی هەرێمی كوردستان دیاردەیەكی ناسروشتییە و یەكێكە لە لێكەوتەكانی پیسبوونی ژینگە و تێكچوونی سیستمی كەشتوهەوا، بەهۆی بە بیابانبوون و كەمبوونەوەی رێژەی سەوزایی و كوێربوونەوەی سەرچاوە ئاوییەكانەوە ڕوودەدات، هەر بۆیە ئەگەر قیچۆكەیەكیش سوودی هەبێت، هێندە كەمە، بەراورد ناكرێت بەو زەرەر و زیانانەی هەیەتی.پێویستیشە دەسەڵاتە ئیداریی و حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە هەوڵی جددی بخەنە گەڕ بۆ كەمكردنەوەی ئەم دیاردەیە و ڕێگە نەدەن چیی تر كشتوكاڵ و ژینگەی وڵاتمان ببێـتە قوربانیی دەستی ئەم میوانە ناوەختە ناسروشتییە.
30/5/2022
