^{ئەردەڵان عەبدوڵڵا}

^{زۆرجار دەگووترێت یەکێک لە هۆکاری جەنگ و ململانێی نیوان دەوڵەتان جیاوازی ئایدۆلۆژیا و ئایینە، لەمبارەیەشەوە کۆمەڵێک نموونەمان هەیە، بەڵام کاتێک سەیری مێژووی هەندێک دەوڵەت دەکەین، تەواو پێچەوانەی ئەم بۆچوونەمان بۆ دەردەکەوێت.}

^{جەنگی ماوییزم و ستالینیزم
لەسەدەی پێشوودا کاتێک ئایدۆلۆژیا رۆڵی گرنگی لەناو جیهاندا دەبینی، بەتایبەتی لەپاش دروستبوونی یەکێتی سۆڤێت و پێڕەوکردنی سیستەمی کۆمۆنیستی، ئایدۆلۆژیا هەژموونی گەورەی بەسەر جیهانەوە هەبوو. هەر لە پاش جەنگی دووەمی جیهانی جگە لە روسیا لە چینیش پارتی کۆمۆنیست توانی دەسەڵات بگرێتە دەست و کۆتایی بە داگیرکاری ژاپۆنیی و حوکمی دەرەبەگایەتی بهێنێت و سیستەمێکی کۆمۆنیستی هاوشێوەی روسیا لە گەورەترین وڵاتی جیهاندا پێڕەو بکات. لەوکاتەدا ئەمە بەسەرکەوتنی گەورە بۆ کۆمۆنیزم دادەنرا لە جیهاندا، دەگووترا کە پاش ماوەیەکی تر هەموو دەوڵەتانی جیهان بەناچاری دەبنە کۆمۆنیستی، هەربۆیە تەوژمی کۆمۆنیستی لەتەواوی جیهاندا بەهێز بوو، بەڵام دەرئەنجامەکەی پێچەوانەوە دەرچوو. هەر لەپاش مردنی ستالین، جەنگێکی خوێناویی و قوورس لە نێوان یەکێتی سۆڤێت و چیندا دروستبوو، ساڵانێکی زۆر لە تەواوی جیهاندا هەردوو قووتابخانەی سۆڤێتی و چینی جەنگیان لە دژی یەکتری دەکرد، لەکاتێکدا هەردووکیشیان کۆمۆنیست بوون. بەداخەوە ئەم جەنگە فکرییە کوردستانی خۆشمانی گرتەوە، بەتایبەتی لە ساڵانی هەشتادا.}

^{ناسرییەکان و بەعسییەکان
لەڕۆژهەڵاتی ناڤینیشدا لەپاش هاتنە سەرکاری جەمال عەبدولناسر لە میسر، تەوژمی قەومچێتی و " عروبە" لەتەواوی وڵاتانی عەرەبی بەهێز بوو، لەوکاتەدا جگە لە ناسرییەکان، بەعسییەکان، هەژموونی گەورەیان لەناو وڵاتانی عەرەبیدا هەبوو. چ ناسرییەکان و چ بەعسییەکانیش، هەردووکیان ئیدعای نەتەوەپەرستیان دەکرد، بەڵام هەردووکیشیان دژی یەکتری بوون، تەنانەت بەعسییەکان لە کاتێکدا دروشمـی سەرەکیان یەکگرتنی دەوڵەتانی عەرەبی بوو، کەچی کاتێک یەکێتی لە نێوان سوریا و میسر دروستبوو دژی وەستانەوەو هەڵیناوەشاندەوە.}

^{جەنگی بەعسی سوری و عیراقی
دواتریش لەناو ئەم حیزبە " واتە حزبی بەعس" جیابوونەوەی گەورە روویدا، لەکاتێکدا چ عیراق و چ لە سوریا حزبی بەعس حوکمی دەکرد، هەردووکیان سەر بەیەک ئایدۆلۆژیای فکریی و سیاسی بوون، کەچی بوونە دوژمنی سەرسەختی یەکتری، سەدام چەندە رقی لە ئێران و "خومەینی" بوو، دوو ئەوەندەش رقی لە سوریا و "حافیز ئەسەد" بوو، بەهەمانشێوە سوریاش وابوو، لەکاتی جەنگی عیراق و ئێراندا، سوریا پشتگیری ئێرانی دەکرد دژی عیراق، لەکاتێکدا بەعسییەکان خۆیان بە داکۆکیکاری نەتەوەی عەرەب دادەنا، کەچی لەم جەنگەدا سوریا لە جیاتی پشتگیری عیراقی بەعسی و عەرەبی بکات، پشتگیری لە ئێرانی عەجەمیی و ئیسلامی دەکرد، تەنانەت چەکو تەقەمەنیشی بۆ ئێران دەنارد، بەشێک لە مووشەکەکانی ئێران کە دەینا بە بەغداوە، هی رژێمی سوریی بوون.}

^{جەنگی ساردی نێوان سعودیە و و ئیرانی ئیسلامی
لەپاش رووخانی یەکێتی سۆڤێت و لاوازبوونی تەوژمی کۆمۆنیستی کە دواتریش ئایدۆلۆژیا هەمان رۆڵی خۆی نەما، بەڵام مەزهەب و ئایین بەهێزبوون. هەر لە رۆژهەڵاتی ناڤیندا دەمێنینەوە، باسی عەرەبستانی سعودیە و وئێران دەکەین. لەکاتێکدا هەردوو دەوڵەت پێڕەوی ئیسلامی سیاسی دەکەن و ئیسلام بۆتە سەرچاوەی هەموو سیاسەت و بڕیارەکانی دەوڵەت، کەچی ئەم دوو دەوڵەتە ئیسلامییە، ماوەی چەندین ساڵە بوونەتە دوژمنی سەرسەختی یەکتری، بەشێوەیەک لە زۆربەی ناوچەکانی رۆژهەڵاتی ناڤیندا دژی یەکتری دەوەستنەوە.}

^{جەنگی وەهابیی و ئیخوان موسلمین
پاشتریش کاتێک کۆتایی بە حوکمی حوسنی موبارەکی دیکتاتۆری میسری هێنرا، ئیخوان موسلین حوکمی گرتە دەست، ئەویش کۆنترین حزبی ئیسلامییە و هەڵگری دورشمی " ئیسلام چارەسەرە"،کەچی عەرەبستانی سعودیە لەجیاتی ئەوەی پشتگیری ئیخوانەکان بکات، هات پشتگیری شۆڕشی میسری کرد دژی ئیخوانەکان، بەشێوەیەک هەندێک چاودێری سیاسی پێیان وایە، گەر ئەو هەموو پشتگیرییە ماددیی و سیاسییەی سعودیە نەبوایە، ئەوا هەر زوو کۆتایی بە شۆڕشی خەڵکی میسر دژ بە ئیخوانەکان دەهات.}

^{جەنگی سعودیە و تورکیای ئیسلامی
نموونەیەکی تریش ماوەی چەند ساڵێکە عەرەبستانی سعودیە و تورکیا پەیوەندییان خراپ بووە، لەکاتێکدا ئەردۆغان و حکومەتەکەی خۆیان بە هەڵگری پەیامی ئیسلامی دادەنێن و بونەتە دایکێک بۆ هەرچی گرووپی ئیسلامی توندڕەو هەیە لە ناوچەکە و پشتگیریی سیاسی و ئابووریان دەکەن، کەچی تورکیا بۆتە دوژمنی سەرسەختی سعودییە و لە زۆر شوێندا دژایەتییان دەکات، لەکاتێکدا لە سەرەتای دەستبەکاربوونی ئەردۆغان، سعودیە لە رێگەی دەزگا ئیعلامییەکانییەوە، زۆر پشتگیری ئەردۆغان و وتورکیایان دەکرد، بەڵام لە ئێستادا ئەردۆغان بۆتە یەکێک لە دوژمنە سەرسەختەکانی سعودیە. هەرچەندە ئەردۆغان و پارتەکەی بە تەواوەتی ئیسلامی نین، چونکە ئەوان زیاتر پانتورکیزم و بیری ناسیۆنالیستی تورکی بەسەریاندا زاڵە.}

^{یەکێتی ئەوروپا
بەبروای من تاکە شوێن کە ئایدۆلۆژیا سوودی هەبوو بۆ باشكردنی پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان کیشوەری ئەوروپایە، چونکە یەکێتی ئەوروپا لەسەر کۆمەڵێک بنەمای فکریی و سیاسی دامەزراوە لەپێش هەموویانەوە: پێڕەوکردنی سیستەمی دیموکراسی، ئازادی سیاسی و مەدەنی، پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ژینگەپارێزی، پێڕەوکردنی بازاڕی ئازاد. بەشێوەیەک گەر دەوڵەتێک ئەو مەرجانەی تێدا نەبێت بە ئەندام وەرناگیرێت. هەموو ئەمانەش وایکردووە کە ئاشتی و ئارامی گەشەپێدان لەناو دەوڵەتانی ئەوروپادا تاڕادەیەکی باش بەهێزبێت. هەرچەندە ئەزموونی یەکێتی ئەوروپاش ناتوانرێت بەتەواوەتی بە سەرکەوتوویی دایبنێیت و کێشەی زۆری هەیە، بەڵام کاتێک سەیری مێژووی ئەوروپا دەکەیت کە دوو جەنگی گەورەی ماڵوێرانی تێیدا رووداوەو هەمیشە لەناو دەوڵەتانیدا جەنگی خوێناوی هەبوو، بەڵام ماوەی 70 ساڵێک دەبێت لە پاش جەنگی دووەمی جیهانییەوە جەنگ رووینەداوەو لە ئێستاشدا پەیوەندی نێوان دەوڵەتان بەتایبەتی فەرەنسا و ئەڵمانیا، لەوپەڕی باشیدایە، ئەمەش بەهۆی بوونی کۆمەڵێک بنەمای فکری و سیاسیی هاوبەشەوە.}

^{بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کاتێک سەیری مێژوویی دەوڵەتان دەکەین، دەبینین هێندەی هاو ئایینەکان و هاو ئایدۆلۆژییەکان لە نێوان خۆیاندا جەنگیان کردووە، هێندە ئایین و ئایدۆلۆژیا جیاوازەکان جەنگیان نەکردووە. " ئیمانوێل کانت" فەیلەسووفی ناسراوی ئەڵمانی، لە کتێبە بەناوبانگەکەیدا " Zum ewigen Frieden، ئاشتی هەمیشەیی" کاتێک باسی لە ئاشتی جیهانی دەکرد، پێی وابوو کە تەداخول نەکردن لە کاروباری وڵاتان و خۆنەسەپاندنی دەوڵەتە گەورەکان بەسەر بچووکەکاندا، گەرەنتییەکی باشە بۆ بەرقەراربوونی ئاشتی جیهانی. جگە لەوەش کانت پێی وابوو کە بەبوونی دەستوورێکی مەدەنی و کۆماری، گرەنتییەکی باشەبۆ ئاشتی جیهانی.}

^{بەبڕوای من باشترین سیاسەت بۆ پەیوەندی نێوان دەوڵەتان، بوونی بەرژەوەندی هاوبەش و بەهێزکردنی پەیوەندی بازرگانی و کولتوروی و کۆمەڵایەتییە، ئەمانەش هانی دەوڵەتان دەدات کە لە یەکتری نزیک ببنەوەو لە جەنگیش دووریان دەخاتەوە، بەتایبەتی بازرگانی رۆڵی گەورە دەگێرێت، بۆ نموونە پەیوەندی بازرگانی نێوان دەوڵەتانی ئەوروپا بەتایبەتی فەرەنسا و ئەڵمانیا، هۆکاری دروستبوونی ئاشتی و ئارامی بوو بۆ هەردوو دەوڵەت و تەواوی ئەوروپا.}

^{ئایدۆلۆژیا دەتوانێت ڕۆڵی باشی هەبێت لەپەیوەندی نێوان دەوڵەتان‌و ئاشتی جیهانیدا، بەمەرجێک نەبێتە هۆکار بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ‌و ململانێی نێوان دەوڵەتان، بگرە ئایدۆلۆژیا دەتوانێت لەجیاتی کێشە ببێتە چارەسەر بۆ کێشەو جەنگەکان‌و بەرقەراربونی ئاشتی جیهانی.}

^{ئەم وتارە دەربڕی بۆچونی نووسەر خۆیەتی}

١٢/٨/٢٠٢٢