نوام چۆمسکی
نوام چۆمسكی، گەورە بیریار و فەیلەسووفی ئەمریكی، لەم هەڤپەیڤینەدا لەگەڵ تۆڕی میدیایی (رووداو) باس لە ئایندەی كورد و ناوچەكە و پێشهاتە چاوەڕوانكراوەكان دەكات لەسایەی ئەوەی پێیددەگوترێ “بەهاری عەرەبی”. چۆمسكی خوێندنەوەی خۆی بۆ گۆڕانكارییەكانی جیهانی عەرەبی، پصشڤەچوونەكانی توركیا و هەروەها ئایندەی عێراق دەخاتەڕوو.
هەڤپەیڤین: نامۆ عەبدوڵڵا
رووداو: چ شتێك یەكەمجار سەرنجی تۆی بۆ مەسەلەی كورد راكێشا؟
چۆمسكی: بیرم نییە كەی یەكەمجار ئاشنای كێشەی كورد بووم. رەنگە 50 ساڵ لەمەوبەر بووبێت، بەڵام لە حەفتاكاندا زۆر لە نزیكەوە بەدواداچوونم بۆ كرد، ئەوكاتەی كە شای ئێران و هێنری كیسنجەر پێكەوە كاریان كرد و ئەو هەموو شتە قێزەونەی ئەوكاتە روویاندا. بێگومان دواتر لە ساڵانی هەشتاكانیشدا. بەڵام دوای ئەوە زیاتر جەختمكردە سەر كورد لە توركیا. چەند جارێك سەردانی توركیام كردووە. چوومەتە دیاربەكر. پاشان، من یەكێك بووم لەوانەی دژی سەركوتكاری توركیا وەستامەوە لەساڵانی نەوەتەكاندا، ئەوكاتەی سەركوتكاری لە ئاستێكی زۆر تۆقێنەردابوو. لەوكاتەوە تاوەكو ئێستا بارودۆخەكە هەندێك باشتر بووە، بەڵام بەداخەوە ئێستا دیسان بۆ دواوە دەگەڕێتەوە.
رووداو: ئێستا دەبینین گۆڕانكاری جیهانی عەرەبی گرتووەتەوە، ئەوەی پێیدەگوترێ "بەهاری عەرەبی" چ كاریگەرییەكی لەسەر كورد دەبێت؟
چۆمسكی: هێشتا ئەنجامی بەهاری عەرەبی زۆر روون نییە. لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازە. لەوڵاتە دیكتاتۆرییەكاندا كە نەوتیان هەیە، وەكو سعودیە و كوێت و ئیمارات، هیچ كاریگەرییەكی نییە. لە سعودیە، هەوڵە سەرەتاییەكان تەنانەت بۆ بەشداریكردنی سیمبوڵیانە، وەكو خۆپیشاندانەكانی رۆژانی هەینی، هەموویان دەستبەجێ سەركوتكران. لە بەحرەین ئەوە خۆت دەزانی چی روویدا. لەو وڵاتانەدا كە بەرهەمهێنەری نەوتن، تاوەكو ئێستا هیچ شتێكی جەوهەری رووینەداوە، بەهۆی سەركوتكاری.
پێشڤەچوونی سەرەكی لە باكووری ئەفریقا روویداوە. لە تونس، جوڵانەوەی بەرچاو بینراوە بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی كراوەتر و دیموكراسیتر. بێگومان دیكتاتۆرەكەیان لەكۆڵكردەوە. بەڵام چیرۆكی میسر چیرۆكێكی دوو لایەنەیە. بەهۆی قەبارەو رۆڵییەوە لە جیهانی عەرەبیدا، میسر گرنگترین وڵاتە. دەسكەوتی راستەقینە مسۆگەركران. دیكتاتۆرەكە نەما. پێشڤەچوونی بەرچاو بینرا لە ئازادی رادەربڕین. ئێستا پێشڤەچوون روویداوە و بزووتنەوەی سەربەخۆی كرێكاران بۆ دروستكردنی سەندیكای سەربەخۆ و یەكگرتوو بۆ یەكەمجار هاتوونە ئاراوە. بەڵام هەمان جۆری رژێم هێشتا لەسەر حوكمە.
رووداو: كاریگەری ئەم شۆڕشانەی جیهانی عەرەبی لەسەر كورد چییە، ئەگەری ئەوە لەئارادایە بۆ كورد كە سەربەخۆیی بەدەستبێنن؟
چۆمسكی: خۆزگە دەمتوانی بڵێم بەڵێ. بەڵام راستیت دەوێ كاریگەرییەكی ئەوتۆ نابینم. پێموایە پرسیارەكە ئەوەیە "ئایا راپەڕینەكانی بەهاری عەرەبی كۆنترۆڵ ناكرێن؟" ئەگەر كۆنترۆڵ بكرێن، پێموانییە هیچ جۆرە كاریگەرییەكی ئەوتۆی هەبێت. ئەگەر گەشەبكەن و بەرەوپێش بچن و بڵاوببنەوە بۆ ناوچەكانی دیكە، ئەو كاتە دەكرێت كاریگەرییەكی هەبێت. بەڵام ئێستا، تائاستێكی زۆر كۆنترۆڵكراوە. مەبەستمە بڵێم پێشڤەچوون لە تونس و میسر روویداوە، سووریا وەحشیگەرییەكە بۆخۆی. بەڵام كاریگەری بەهاری عەرەبی كە گرنگی مێژوویی هەیە، ئێستا سنوورداركراوە لەو شوێنانەی كرداری گرنگ تێیاندا روویانداوە، بەتایبەتی میسر و تونس. ئەوەی هیوا دەخوازین رووبدات ئەوەیە كە ببێتە هۆی بەرهەمهێنانی سەربەخۆیی و ئازادی لە ناوچەكانی دیكەش. بەڵام زۆر رووینەداوە. توركیا بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە. كوردستانی عێراق هێشتا پارێزگاری لەو ئۆتۆنۆمییە رێژەییە دەكات كە هەیەتی. لە سووریا، ئەگەر بتوانن، رەنگە زۆربەی كورد هەڵبێن و وڵات بەجێبێڵن.
رووداو: بەڵام ئەگەر هەرێمی كوردستان وەكو نموونە وەرگرین. كورد هەرێمێكی نیمچە سەربەخۆی هەیە. تاكی ئاسایی كورد و سەركردایەتی كورد لەوێ هەر لەئێستاوە بە دەنگێكی بەرزتر لە جاران باسی دامەزراندنی دەوڵەت دەكەن..
چۆمسكی: جا پێتوایە ئەوە كاریگەری بەهاری عەرەبییە؟
رووداو: دەكرێت یەكێك بڵێت كە بوێرتربوون بەهۆی...
چۆمسكی: بەهۆی بەهاری عەرەبی؟ ئەگەر وابێت ئەوە شتێكی باشە. بەڵام ئەو مەعریفە سنووردارەی من هەمە پێمدەڵێت ئەو پێشكەوتنانە زیاتر پەیوەندییان بە گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی عێراقەوە هەیە.
رووداو: كەوایە بەڕای تۆ، كورد ئێستا ئامادەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ لە هەرێمی كوردستان رابگەیەنن؟
چۆمسكی: پێویست ناكات باسی گرفتەكانت بۆ بكەم. خۆت زۆرباش دەزانیت. ئەگەر كوردستانێكی سەربەخۆ لە باكووری عێراق دروستبێت، ئەوا دەبێتە هەرێمێك كە چواردەوری قوفڵدراوە لە ناوچەیەكدا كە دراوسێكانی نەیارن. ئاشكرایە توركیا ئەمەی بەدڵ نابێت. ئێران ئەمەی بەدڵ نابێت. عەرەبی عێراق ئەمەی بەدڵ نابێت. (كوردستان) دەرگایەكی تەسكی دەبێت بۆ جیهانی دەرەوە. پێموایە لەبارودۆخێكی زۆر خراپدا دەبێت.
رووداو: دەتوانین بڵێین بەهۆی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكاوە، كورد زیاتر لە مەترسیدان لەچاو جاران؟
چۆمسكی: لەراستیدا ئەوە دەوەستێتە سەر ئەوەی كە عێراق چی بەسەر دێت. ئایا بەیەكگرتوویی دەمێنێتەوە. پێویست ناكات بڵێم عێراق لەدوای داگیركارییەوە بەتەواوی بووەتە وێرانە. ئەگەر بڕووخێت، كە واپێدەچێت، پێكدادانێكی گەورە لەنێوان شیعە و سوننە سەرهەڵدەدات، پاشان بەشی باشوور بەرەو جۆرێك لەسەربەخۆیی بڕوات، پارێزگای ئەنباریش بیەوێت جۆرێك لەسەربەخۆیی بەدەستبێنێت، ئەوكات وڵاتەكە پارچەپارچە دەبێت. ئەمە دەكرێت هەلی زیاتر بۆ كوردستانی عێراق بێنێتەكایەوە. بەڵام سەربەخۆیی تەواو ئەگەرچی لایەنی ئیجابی هەیە لە روانگەی كورد خۆیانەوە، بەڵام چەندین گرفتی جدی لەگەڵ خۆی دێنێت وەكو كەنارگیربوون و چواردەورگیران بە دوژمنی مەترسیدار و چەندین شتی دیكە. بارودۆخێكی زۆر هەستیارە. نازانم. بەڵام باشترین شت و لە باشترین هەلومەرجدا ئەوەیە كوردستانی عێراق ببێتە ناوەندێك بۆ دروستكردنی كوردستانێكی گەورە بە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا و باكووری ئێرانیشەوە، ئەگەر بارودۆخ لەوێ بگۆڕێت، پاشان دەبێت بزانین چی بەسەر سووریا دێت. بێگومان بەشێكیش دەكەوێتە رووسیاوە.
رووداو: بەڵام هەندێك دەڵێن كاریگەری توركیا لەكەمبوونەوەدایە لە بەشی باشوور و ناوەڕاستی عێراق بەهۆی زیادبوونی كاریگەری ئێرانەوە. لەوێ شیعە حوكمڕانی دەكات و شیعەش زیاتر دڵسۆزی ئێرانن...
چۆمسكی: وایە دڵسۆزترن. بەڵام توركیا پەیوەندییەكی دووفاقی لەگەڵ جیهانی شیعەدا هەیە. بۆنموونە، پەیوەندی زۆرباشی لەگەڵ ئێران هەیە. لەراستیدا، توركیا، تەنیا بەدەم ئابڵوقەكانی ئەوروپا و ئەمریكای لەسەر ئێران قبوڵ كردووە، ئەگەرنا بە كردار پەیوەندییە بازرگانییەكانی لەگەڵ ئێراندا زیاتر كردووە. ئێران و توركیا پەیوەندی سروشتی بازرگانییان پێكەوە هەیە. ئێران وزەی هەیە كە توركیا پێویستی پێیە. توركیا وڵاتێكی بەرهەمهێنە و ئێران پێویستی بە بەرهەمەكانیەتی. تا ئێستا گرفت هەبووە، گرژی هەبووە. بەڵام هێندەی من لێی تێدەگەم، هەردوولایان بە ئاڕاستەی یەكترقبوڵكردندا دەڕۆن. ئەگەر توركیا خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئێران، ئەوا هەمان شتیش دەكات لەگەڵ شیعەی عێراق. بۆیە من ئەوە بە هۆكارێكی ئومێدبەخش نابینم بۆ كورد. پێموایە ئەو خاڵەی پێشتر باستكرد، خاڵە گرنگەكەیە. توركیا زۆر نیگەرانە لەوەی سەربەخۆیی كورد لە باكووری عێراق ببێتە هۆی هاندانی كورد لە باشووری رۆژهەڵاتی توركیا بۆئەوەی هەوڵی بەدیهێنانی ئامانجی هاوشێوە بدەن.
رووداو: بەڵام بەهۆی میدیای كۆمەڵایەتی و ئەو هەموو پێشڤەچوونەی روویانداوە، دەسەڵاتی خەڵك زیادی كردووە. ئەگەر كوردی توركیا بیانەوێت سەربەخۆیی رابگەیەنن، حكومەتەكان لە دونیای ئەمڕۆدا دەتوانن چی بكەن بەرامبەریان؟
چۆمسكی: هەمان ئەو كارە دەكەن كە ئێستا لەهەموو شوێنێكی دیكە دەیكەن. لە سعودیە سەركوتیان كرد. لە میسر سنووردار دەكرێت. رژێمی پێشوو تائاستێكی زۆر هێشتا لەسەر حوكمە. هێزەكانی رۆژئاوا رووبەڕووی گرفتێكی راستەقینە بوونەتەوە لە جیهانی عەرەبیدا. ناتوانن رێگە بە سەرهەڵدانی دیموكراسی بدەن. دەبێت هەرشتێك لەتوانایاندا هەیە بیكەن بۆ سەركوتكردنی دیموكراسی راستەقینە. لەراستیدا، تەنیا سەیركردنی راپرسیەكان بەسن بۆ ئەوەی هۆكارەكەی بزانیت. لە جیهانی عەرەبیدا، بەردەوام راپرسی دەكرێت لەلایەن ئاژانسەكانی راپرسی رۆژئاواوە. راپرسییەكی ئەمدواییە لەلایەن سەنتەری لێكۆڵینەوەی عەرەبی لە قەتەر ئامانجێكی هاوشێوەی راپرسییەكانی دیكەی بەرهەمهێنا. خەڵكی جیهانی عەرەبی، جیاواز لە دیكتاتۆرەكانیان، ئەمریكا و ئیسرائیل بەگەورەترین هەڕەشە دادەنێن بۆ سەرخۆیان. ئێرانیان خۆشناوێت، بەڵام وەكو هەڕەشەش سەیری ناكەن. لەڕاستیدا، زۆرینەیەكی بەرچاو پێیانوایە ناوچەكە ئارامتر دەبێت ئەگەر ئێران چەكی ئەتۆمی بەدەستبێنێت. ئەمریكا بێگومان نایەوێت هەڵوێستی لەم چەشنە ببینێت وەكو لە سیاسەتەكانی حكومەتدا بەئاشكرا دیارە. بەڵام دیموكراسی واتای ئەوەیە.
رووداو: لە دوای داگیركردنی عێراقەوە لەساڵی 2003، كورد نەوتی دۆزیوەتەوە، دەیان گرێبەستی نەوتی مەزنیان واژۆكردووە لەگەڵ كۆمپانیا زەبەلاحە نێودەوڵەتییەكان. ئایا بوونی ئەم كۆمپانیایانە لە كوردستان، پێگەی كورد لە عێراق بەهێزدەكات بۆ جیابوونەوە؟
چۆمسكی: نەوت رۆڵێكی ئاڵۆز دەگێڕێت. دیاردەیەكی ناسراو هەیە لە ئەدەبیاتی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا پێی دەگوترێت "نەفرەتی سەرچاوەكان"، لەكاتێكدا وڵاتێك پشت بە هەناردەكردنی سامانێكی سەرەتایی وەكو نەوت دەبەستێت، یەكسەر و بەردەوام چەند ئەنجامێكی نەگۆڕ روودەدەن. یەكێك لەوانە، كەڵەكەبوونی لەرادەبەدەری سامانە. ئەنجامێكی دیكە، لاوازبوونی وەبەرهێنان و پێشڤەچوونە لە بوارەكانی دیكەدا. پارە بەرز دەبێتەوە. هەناردەكردن قورس دەبێت. هاوردەكردن ئاسان دەبێت. بۆیە (نەوت) دەبێتە هۆی تێكشكاندنی وەبەرهێنانی سەربەخۆ. ئەمە لەهەموو شوێنێك دەبینرێت، پێدەچێت هەمان شت لە كورستانێكی سەربەخۆدا رووبدەن.
رووداو: بەڵام تەنیا بوونی ئەم كۆمپانیایانە مانای ئەوە دەگەیەنێت كە رۆژئاوا بەرژەوەندی گەورەی لە كورستان هەیە. وڵاتێكی وەكو توركیا بە ئاسانی هێرش ناكاتە سەر كوردستان لەكاتێكدا كۆمپانیای زەبەلاحی لەم شێوەیە تێیدا وەبەرهێنان دەكەن؟
چۆمسكی: ئەوە زۆر روون نییە. ئەگەر توركیا بیەوێت هێرش بكات، ئەو كۆمپانیا زەبەلاحانە هیچ شتێك ناكەن و قبوڵی دەكەن.
رووداو: نموونەی مێژووییت هەیە كە كۆمپانیا زەبەلاحەكان پێگەی نەتەوەكانیان بەهێزتر كردبێت؟
چۆمسكی: كۆمپانیا زەبەلاحەكان زۆر بەهێزن، بەڵام لەراستیدا دامەزراوەی سەربەخۆ نین. بۆ نموونە، سەیری پەیوەندییەكانی ئەمریكا و ئێران بكە. كەیسێكی بەهێزە. كۆمپانیا گەورەكانی بواری وزە لە ئەمریكا، وەكو ئێكسن مۆبیل، خۆشحاڵ دەبن بچنە ئێران و وەبەرهێنان لەسەرچاوە مەزنەكانی وزەی ئێراندا بكات. بەڵام لەلایەن دەوڵەتەوە رێگرییان لێدەكرێت. ئەمە واتای ئەوەیە كە دەبێت بۆخۆیان دانیشن و تەنیا سەیربكەن لەكاتێكدا چین و وڵاتانی دیكە بۆخۆیان لەوێ قازانج دەكەن.
ئەمە پێشتریش روویداوە. بۆنموونە، ساڵی 1953، كاتێك ئەمریكا و بەریتانیا حكومەتی پەرلەمانیی ئێرانیان رووخاند، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەیویست بەریتانیا دەربكات. ئەوە پرۆسەیەكی گشتی بوو كە لەو ساڵانەدا روویدەدا. ئەمریكا دەیویست بەتەوای بەریتانیا بكاتە دەرەوە لەو ناوچانەی كە پێشتر ئیمپراتۆریەتی بەریتانی داگیری كردبوون. یەكێك لەو شوێنانە ئێران بوو. بۆیە واشنتن ویستی كۆمپانیا ئەمریكییەكان 40%ی مافی وەبەرهێنان لەنەوتی ئێران بۆخۆیان ببەن. كۆمپانیاكان ئەمەیان نەویست. هۆكارێك كە نەیانویست ئەم كارە بكەن ئەوەبوو ئەو كۆمپانیایانە لەو كاتەدا قازانجێكی زۆر زیاتریان لە وەبەرهێنانی نەوت لە سعودییە دەستدەكەوت. ئەگەر چووبانە ئێران وەكو واشنتن داوای لێكردبوون، رەنگە زەرەریان كردبا. بۆیە دژی بڕیارەكە وەستانەوە تاوەكو حكومەتی ئەمریكا ناچاریكردن بچن. هەڕەشەی ئەوەی لە كۆمپانیاكان كرد كە دەیانداتە دادگا جگە لە هەڕەشەی دیكە كە حكومەت دەیتوانی جێبەجێیان بكات. بۆیە كۆمپانیاكان ملیان كەچكرد.
بەدڵنیاییەوە دروستە كە كۆمپانیاكانی وزە گرنگ و بەهێزن، بەڵام تەواو بەهێز نین. ناچارن مل بۆ دەسەڵاتی دەوڵەت بدەن. كاتێك لە نزیكەوە سەیر دەكەیت، دەبینیت رەنگە سەرۆكی كۆمپانیاكانی نەوت بن كە لەناو كۆشكی سپی و وەزارەتی دەرەوە دەسەڵاتیان هەیەو فەرمان دەكەن. بەڵام نیگەرانییەكانی كەسێك لەكاتێكدا سەرۆكی كۆمپانیایەكە دەكرێت زۆر جیاواز بێت لە نیگەرانییەكانی هەمان كەس ئەوكاتەی پۆستێكی بەرزی لە وەزارەتی دەرەوە یان ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی هەیە.
رووداو: توركیا هیچ داهاتێكی نەوتی نییە ئابوورییەكەی پشتی پێ ببەستێ، بێگومان ئەمە رێگەی داوە لەڕووی ئابوورییەوە پێشڤەچوونی مەزن بەخۆوە ببینێ، بەڵام لەڕووی سیاسییەوە چەندین هەڵبەزودابەزمان بینیوە لە پەیوەند بە مەسەلەی كورد لە توركیا، ئەردۆغان بەڵێنی داوە كێشەی كورد چارەسەر بكات، بەڵام زۆر پێشڤەچوون نابینین رووبدات؟
چۆمسكی: دەمەوێت باسی ئەوەبكەم كە لە 10 ساڵی رابردوودا روویداوە. تا كۆتایی نەوەتەكان وەحشیگەری بوو. یەكەمجار چوومە دیاربەكر، نزیكەی 10 ساڵ لەمەوبەر بوو. خەڵك لە ئەشكەوتدا دەژیان. ئەفسەری پۆلیسی توركیا بەهەموو شوێنێكدا بڵاوبووبوونەوە. ئەگەر رێنیشاندەرەكانم كە رەخنەگری تورك و كەسانی سەر بە رێكخراوی چاودێری مافی مرۆڤ بوون، بیانبینیایە منداڵی كورد لەسەر شەقامەكانی دیاربەكر یارییان دەكرد و جلوبەرگەكەیان تێكەڵە بوو لە رەنگە كوردییەكان، ئەوا یەكسەر رووی خۆیان دەسووڕان بۆ ئاڕاستەیەكی دیكە بۆئەوەی سەیری ئەو منداڵانە نەكەن، چونكە دەترسان دوای رۆیشتنی ئێمە شتێك بەسەر دایك و باوكی ئەو منداڵانە بهێنرێت. زۆر قێزەون بوو. ئەوە كۆتایی سەردەمی سەركوتكاری و تۆقاندن بوو. دەیان هەزار كەس كوژرابوون. هەزاران گوند خاپوركرابوون. ملیۆنان پەناهەندە و چەندین شتی دیكە.
بەڵام ساڵانی دوای ئەوە پێشڤەچوون روویدا. بەڵێ پێشكەوتنی زۆر نایاب رووینەدا. بەڵام لە دەیەی رابردوودا، گۆڕانكاری روویداوە. زیاتر رێگە دراوە بە بەكارهێنانی زمانی كوردی و كرانەوەی زیاتر بینراوە لەبەرامبەر نەریت و بۆنە كوردیەكاندا. سەركوتكاری بەئاشكرا كەمبووەتەوە. بەڵام لەم یەك دوو ساڵەی دواییدا، بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە. هەزاران چالاكڤانی كورد لە بەندیخانەدان. رۆژنامەنووسان و كەسانی ئەكادیمی لەژێر سەركوتكاری تونددان. لەراستیدا نازانین ئەمە بەرەو كوێ دەڕوات. ئێستا بە ئاراستەیەكی باشدا ناڕوات.
رووداو: هەندێ كەس دەڵێن مەحاڵە كێشەی كورد بەبێ بەشداری PKK و ئۆجەلان چارەسەر بكرێت، ئەوە چۆن دەبینی، ئایا دەكرێ چارەسەری ئەو پرسە بكرێ بەبێ بەشداری گەریلا؟
چۆمسكی: بەشداركردنی گەریلا چەمكێكی ناڕوونە. پارتە سیاسییە كوردییەكان، تارادەیەك نوێنەری پارتی كرێكارانن. بەمشێوەیە كاردەكەن. ئەمە دووبارە و دووبارە روودەداتەوە. بۆنمونە، لە سەلڤادۆر رێكخراوێكی گەریلایی هەبوو بەناوی (FMLN) كە ئەمریكا شەڕێكی توندی لە دژی بەرپاكرد. وەحشیگەرێتی ساڵانی هەشتاكانی سەلڤادۆر كە تێیدا ئەمریكا پاڵپشتی شەڕێكی دەكرد دژی گەریلاكان. ئێستا ئەو گەریلایانە دەسەڵاتی سیاسیان هەیە. مەبەستمە بڵێم رێگە هەیە بۆ گۆڕینی ئەم شتانە. بۆ نموونە سەیری ئیسرائیل بكە. ئەگەر بگەڕێیتەوە بۆ ساڵانی چلەكان، حكومەتی ئیسرائیل بەشێوەیەكی بەرچاو لەسەر بنەمای چەند گروپێكی تیرۆریستی دامەزرابوو. تا ساڵی 1980 دەقاودەق هەرسێ گەورە پۆستەكەی حكومەتی ئیسرائیل: سەرۆك وەزیران، وەزیری دەرەوە و سەرۆكی ئاژانسی جوولەكەكان كە رێكخراوی زایۆنیستی ناحكومیە هەرسێكیان پێشتر تیرۆریست بوون. یەكێكیان پێشتر لەلایەن بەریتانیاوە بەندكرابوو. ئەوانی دیكەش ئەگەر گیرابان، بەند دەكران. بەڵام ئەوە حكومەت بوو. زۆر شت دەكرێت رووبدات.
رووداو: لەسایەی دەسەڵاتی سوننەی عەرەبدا لە عێراق جینۆساید دژی كورد كراوە، بەڵام لەدوای 2003وە سوننە كەوتوونەتە پەراوێز و دەسەڵات كەوتووەتە دەستی شیعە، ئایا رەوایە كورد هەمان ترسی جارانی لە حكومەتێكی شیعی هەبێت؟
چۆمسكی: كورد هەمیشە دەبێت ئەو دروشمەی خۆیان لەبیربێت "كورد جگە لە شاخەكان هیچ دۆستی دیكەی نییە". بەدڵنیاییەوە دەبێت بترسن. لەراستیدا ئەگەر سەیری رۆڵی ئەمریكا بكەیت، چونكە هەرشوێنێكی جیهان وەردەگریت، ئەمریكا رۆڵێكی لە رادەبەدەری تێدا هەیە. لە ساڵانی هەشتاكاندا، ئیدارەی رەیگان پاڵپشتێكی بەهێزی سەددام حوسێن بوو. لەراستیدا، ساڵی 1982 لە ڕیزی تیرۆر دەرهێنرا بۆ ئەوەی حكومەتی ئەمریكا بتوانێت چەكی بۆ بنێرێت. كاتێك كۆمەڵكوژی ئەنفال و كیمیابارانی هەڵەبجە روویاندا، سەرەتا حكومەتی ئەمریكا بەفەرمی نكۆڵی لێكرد و ئێرانی تۆمەتباركرد بەئەنجامدانی. تەنانەت رێگەی لە كۆنگرێس گرت جگە لە ناڕەزایی رەمزیانە هیچ كارێكی دیكە نەكات. ئەمریكا تاڕادەیەكی زۆر شەڕی ئێران و عێراقی بۆ سەددام بردبووەوە. تاساڵی 1989، دوای ئەوەی شەڕ كۆتایی هات، كە جۆرج بوشی باوك بوو بە سەرۆك، ئەندازیارانی چەكی ئەتۆمی عێراقی بانگهێشت كرد بۆئەوەی بێن بۆ ئەمریكا و بەشداری بكەن لە مەشقی پێشكەوتوو بۆ دروستكردنی چەكی ئەتۆمی. بەڵام ئێستا كەس باسی ئەوە ناكات، چونكە دوو مانگێك دوای ئەوە سیاسەتی خۆیان گۆڕی. حكومەتەكان بەرپرسیارێتی ئەخلاقییان نییە. دوای بەرژوەندییەكانی خۆیان دەكەون. دەتوانن 180 پلە بیگۆڕن. ئەمە بەردەوام روویداوە.
داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكا و بەریتانیاوە تاڕادەیەكی زۆر شكست بووە بۆیان. نەیانتوانیوە ئامانجەكانیان وەدیبهێنن. شكستێكی بەرچاوە لەو رووەوەی كە براوەی راستەقینەی شەڕەكە ئێرانە. كاریگەری خۆی زیادكردووە بۆ بەشە شیعییەكەی عێراق. ئەوەی دوای ئەمە روودەدات و دەسەڵاتە دەرەكییەكان چ كاردانەوەیەكیان دەبێت، پشت بە هاوكێشەی بەرژوەندییەكانیان دەبەستێت. مێژووی تۆماركراو نیشانی دەدات چەند ئاسان ئەمە دەكرێت گۆڕانی بەسەردابێت. بۆ نموونە، سەیری عێراق بكە لە ساڵانی حەفتاكاندا، كاتێك كورد سەركوت دەكرا، عێراق و شا گەیشتنە رێككەوتنێك. ئەمریكا وەكو تەماشاكەرێك، بێدەنگ وەستا كاتێك كورد كۆمەڵكوژ دەكرا. ئەمە ئەو كاتەیە كە هێنری كیسنجەر گوتە بەناوبانگەكەی خۆی پێشكەشدەكات و دەڵێت "دەبێت سیاسەتی دەرەوە و كاری تەبشیری لەیەكتر جیابكەینەوە". بەواتایەكی دیكە، ئەوەی بمانەوێت ئەوە دەكەین بۆ بەرژەوەندی خۆمان.
رووداو: بەڵام وادیارە ئێستا وڵاتانی خۆرئاوا بوونەتە پاڵپشتی كورد؟
چۆمسكی: تەنیا بۆ ئێستا و تەنیا لەهەندێك شوێن. بۆ نموونە، لە كوردستانی عێراق، هێزە رۆژئاواییەكان پاڵپشتی كوردیان كردووە. بەڵام لە توركیا، لە ساڵانی نەوەتەكان، كە سەردەمی خراپترین سەركوتكاری بوو، كلینتن یاخود ئەمریكا، 80%ی چەكی توركیای دابین دەكرد. وڵاتانی دیكەی وەكو ئەڵمانیا بەهەمانشێوە چەكیان دەدا بە حكومەت. لەڕاستیدا، ئەگەر لەنزیكەوە سەیر بكەیت، دەبینیت هەر كە كوشتن و بڕین دژی كورد زیاد دەكات لە نەوەتەكان، ئەمریكا زیاتر چەك دەنێرێت تاوەكو ئاستێك كە توركیا بوو بە یەكەم گەورەترین كڕیاری چەكی ئەمریكا لە هەموو جیهان، جگە لە ئیسرائیل و میسر چونكە ئەم دووانە دەچنە ژێر پۆلێنبەندییەكی جیاوازەوە. لەڕاستیدا، تەنیا لە ماوەی یەك ساڵدا، ساڵی 1997، كلینتۆن هێندە چەكی نارد بۆ توركیا كە زۆرتربوو لە ژمارەی ئەو چەكانەی لە ماوەی تەواوی شەڕی سارددا تاكو دەستێپكی شەڕ دژی یاخییەكان بۆ توركیای دابینكرد. لەهەمانكاتدا، پاڵپشتی كوردی عێراقیان دەكرد. بەهیچ شێوەیەك ناتوانی سەیری مێژوو بكەیت و بڕوا بكەی كە حكومەتەكان هیچ پێبەندییەكی ئەخلاقییان هەیە. كورد مێژوویەكی هەیە ئەمە پیشاندەدات. واقیعێكی زۆر تۆقێنەر.
20/07/2013
