د.شێرزاد ئه‌حمه‌د نه‌جار
چه‌مکی په‌یوه‌ندیی نێوده‌وڵه‌تی. چه‌مكیکه که تێیدا به‌هێزه‌کانی جیهان، ململانێ له‌سه‌ر زلهێزبوون یان کاریگه‌ربوون به‌سه‌ر سیاسه‌تی جیهانه‌وه ده‌که‌ن، هه‌موو وڵاتانی جیهانیشیان گیرۆده‌ی سیاسه‌ته‌کانی خۆیانکردووه، هه‌رچه‌نده زۆربه‌ی وڵاتانیش گیرۆده‌ی سیاسه‌تی ناوخۆیین که ئه‌میشیان به‌جۆرێک په‌یوه‌سته به‌سیاسه‌تی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه. به‌مه‌به‌ستی وردبوونه‌وه‌ی زیاتر له په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی‌و هه‌وڵی تێگه‌یشتنی زیاتر لێی‌و شرۆڤه‌کردنی پێگه‌ی کورد‌و هه‌رێمی کوردستان له‌په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کاندا، پ ی د. شێرزاد ئه‌حمه‌د نه‌جار، مامۆستای فه‌لسه‌فه‌ی سیاسی‌و په‌یوه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی له‌زانکۆی سه‌ڵاحه‌دین به‌مجۆره ته‌ڕوانینه‌کانی خۆی بۆ کوردستانی نوێ شیده‌کاته‌وه.
سه‌ره‌تا له‌باره‌ی فاكتەرەكانی هاتنەكایەی هەلومەرجی سیاسەتی نێودەوڵەتی یاخود چی وا دەكات كە فاكتەری نوێ بێتە كایەوە. د. شێرزاد نه‌جاڕ رایگه‌یاند ده‌بێت بزانین سیاسەتی نێودەوڵەتی چییە؟و دەستنیشانی بكەین که ئایا مەبەستمان سیاسەت یان پەیوەندیی نێودەوڵەتی؟ سیاسەتی نێودەوڵەتی كۆی سیاسه‌تی دەرەوەی وڵاتانه، هەموو چالاكیی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە، كەواتە سیاسەتی نێودەوڵەتی وەك چەمك تەسكترە لەپەیوەندیی نێودەوڵەتی.
پەیوەندیی نێوده‌وڵه‌تی دیاردەیەكە یان رووداوێكی كۆنە، لەوكاتەی كە دەوڵەتە كۆنەكانیش هەبوون (وەك city- state یان Poliseی یۆنانییەكان) ئه‌و پەیوەندییه هه‌ر هەبووەو چەند ئاستێکی هەیە، دپلۆماسی، ئابووریی، لەشكریی. زۆربەی ئەو پەیوەندیانەی لەنێوان وڵاتانی ستی ستەیت‌و دواتر ئیمپراتۆرەكاندا هەبووە، زیاتر مەیلیان بۆ لای سەربازی چووە، زەوی و‌ڵاته‌كانیتریان داگیردەكرد، نموونەیەكمان هەیە، ئەویش ئەسكەندەری گەورەیە، كە لەیۆنانەوە تاسنووری چین رۆیشت، ئەمە پەیوەندیی نێودەوڵەتی‌و سنووری پەیوەندی نێودەوڵەتی پیشان دەدات، كە پەیوەندیی نێودەوڵەتی پەیوەندییەكی له‌شکریی هەیە. لەو ماوە دوورو درێژەدا 3 ـ 4هه‌زار ساڵ كام ئاست رێژەكەی زیاتر بووە، لەسەر پەیوەندیی نێودەوڵەتی؟ ئاستی له‌شکرییەكەی زیاتر بووە. كەواتە سەبارەت بەقۆناغەكانی ئاشتی، دەتوانین بڵێین 20% یان 30% قۆناغەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ئاشتین‌و 70%ی مەسەلەی لەشكری‌و سەربازین. كەواتە پەیوەندی نێودەوڵەتی تا سەده‌ی بیسته‌م پەیوەندیی گەورەبوونی دەوڵەتە، كۆلۆنیالیزم هەبووە، بۆنموونە بەریتانیاو ئەڵمانیاو فەرەنسامان هەبووە، كە هەموویان كۆلۆنیالیزم بوون، لەئەفریقیاو ئاسیا. پاش جەنگی یەكەم‌و بەتایبەتی دووەمی جیهانی، شێوازی پەیوەندیی نێودەوڵەتی گۆڕانكاری بەسەردا هات، بەتایبەت ئەگەر جاڕتەری UN بخوێنینەوە، دەبینین جەخت لەسەر ئاشتی‌و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەكاته‌وه، لەسێ چوار شوێن باسی پابەندبوونی دەوڵەتەكان دەكات، كە پەیوەندییەكانیان لەسەر ئاستی هاوكاری‌و ئاشتی بنیاتبنێن.
لەپێشەكی جاڕتەری UN زۆر روونەو نووسراوە كە جیهان دوو جه‌نگی بینی، جەنگی یەكەم‌و دووەمی جیهانی، ئه‌مه كارەساتێكە وه‌سف ناكرێت، كە بەسەر مرۆڤایه‌تیدا هاتووە. بڕیاردرا پەیوەندیی نیودەوڵەتی، بنەڕەتەكەی ئاشتی بێت، كە ئاسایشی نێودەوڵەتی مسۆگەر بكات، ئەو پابەندبوونە «ئیلتیزامە» هاتە سەر كێ؟ لەبنەڕەتدا ئەو پێنج هێزە گەورەیە كە ئەندامبوون لەئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بەرپرسیارن. ئایا لەپەیوەندیی نێودەوڵەتیدا ئەوە پەیڕەوكرا؟ تاڕادەیەك پیشاندار كە پابەندبوونێك هەیە، هەوڵدرا كە كێشە بچووكەكان نەبێتە هۆی شەڕێكی جیهانی نوێ، بەڵام شەڕە بچووكان هەر مانەوە. لەسنووری خۆیان فراوان نەبوون، بوونە كێشەیەكی سیاسی، بەڵام نەبووە كێشەیەكی لەشكری جیهانی. كەواتە لێرەدا فاكتەری نوێ هاتە سەر پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئەو فاكتەرە پابەندبوونی دەوڵەتەكانە بەوەی بەشداربن یان هاوكاربن لەجێبەجێكردنی ئامانجێكی زۆر سەرەكی، كە ئاشتی‌و ئاسایشی جیهان بپارێزن. پاش ئەوەش فاكتەرێكی زۆر گرنگ هاتەسەر پەیوەندیی نێودەوڵەتی، ئەویش فاكتەری مافی مرۆڤە، بنەماكانی مرۆڤ‌و پره‌نسیپەكانی پەیوەندییەكی تەواوی بەمافی سروشتی مرۆڤەوە هەیە. كەواتە پره‌نسیپه‌کانی مافی مرۆڤ رەنگدانەوەی مافی سروشتی مرۆڤە، كە پەیوەستە بەبوونی مرۆڤ خۆیەوە. ئەگەر بتەوێت كەرامەتی مرۆڤ بپارێزیت، پێویستە مافەكانی بپارێزیت، ئەم مافەش مافێكی سروشتیی‌و ئەبەدییە، نابێت لێیبسەنرێت ئەمەش زۆر بەئاشكرا لەجاڕنامەی مافی مرۆڤ‌و هاووڵاتی فەڕەنسی جەختی لەسەركراوە.
ئەو پێشكەوتنە تەكنەلۆژییە، كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەخۆیەوە بینی، بەكۆمپیوتەرە گەورەكان‌و پاشان بەكۆمپیوتەرە بچووكەكان دەستیپێكرد، بەتوانستێکی زۆر، ئێستا ئینتەرنێت‌و كۆمینەكەیشن‌و پەیوەندییە تەلەفزێونییەكان... هتد. ئەمانە رووداون، ئایا كاریگەرییان هەیە بەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە؟ بەڵێ كاریگەرییان هەیە.
چونكە پەیوەندیی نێوان وڵاته‌کانی نزیكترکردەوەو چڕی كردەوەو بەهێزیكرد. ئەوە وایلێكرد كە لەڕێگای زانست‌و تەكنەلۆژیاوە، لەڕێگای جەختكردن لەسەر مافەكانی مرۆڤ چەندین دیسپلین لەنێوان دەوڵەتاندا پەیداببێت. لەپیشێلكردنی مافی مرۆڤدا، دەرفەت درا بە UN ده‌ستی تێوه‌ربدات، كە پێی دەڵین ده‌ستی تێوه‌ردانی مرۆیی، ئەمه‌ش لەهەرێمی كوردستان‌و عیراقەوە دەستیپێكرد، دواتر لەكۆسۆڤۆو لەتیمۆرو چەند شوێنێكی دیکه، كەواتە گۆڕانكاری لەسەر سروشتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و پەیوەندیی نێودەوڵەتی هاتووە، پرسیار ئەوەیە ئایا سروشتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەر وەكو خۆی ماوە، وەك ئەوەی كە تەنیا یەك فاكتەر هەبێت، كە ئەویش هێزە؟
هێز (پاوەرPower) فاكتەرێكی زۆر گرنگە بۆ جوڵاندنەوەی پەیوەندیی نیودەوڵەتی، بەڵام هێز هێزێكی سەربازی نییە بەتەنیا، هیزی فكرییە، هێزی تەكنەلۆژیی‌و هێزی زانستە، ئەمانە ئێستا رۆڵ دەبینن بۆ ئەوەی بەهێزیی هێزی دەوڵەت بەهێزتربێت. ئەم هێزانه پێویستە لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بەهێزبێت. جونکه ئه‌مانه هەمووی فاكتەری نوێیە. هەموو لەماوەی پەنجا ساڵدا رۆڵی خۆیان بینیووە، ئەمەش دەمانباتە سەر رێگه‌یەك كە وڵاتان یەك ئەڵتەرناتیڤیان نەبێت. به‌ڵکو شەڕو لەشكركێشی دوایین ئاڵتەرناتیڤ بێت، ئەگەر تێبینی بكەیت لەمەسەلەی سوریادا دیار بوو، لەوێ خەریكبوو هێزی سەربازیی بەكاربهێنرێت، دوایی مەسەلەكە گۆڕدراو کارتێكیتر بەكارهێنرا، ئەویش بریتیی بوو له‌بژاردەی دیپلۆماسی‌و دانوستان. ئەمەش به‌و مانایه نییە كەوا بژاردەی سەربازیی نەماوە. بەڵام دواخراوە. لەلیبیاو لەعیراق بژاردەی سەربازییان بەكارهێنا، دەبینیت لەسوریا بژاردەی سەربازییان نەهێنایە ژماره یەك. بۆیه ئه‌گه‌ر بپرسین، گۆڕانكاریی به‌سەر چالاكیی پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا هاتووه؟ وه‌ڵامه‌که بەڵێیه،. چونکه دەرفەتی زیاتر درایە چالاكیی دیپلۆماسی، كە بتوانن لەڕێگای سیاسییەوە چارەسەرێك بدۆزنەوە. ئاخۆ ئەوە شتێكی باشە؟ بەدڵنیاییەوە شتێكی باشە بۆ ئارامی، بۆ ئەوەی بارودۆخی ئاسایش لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بپارێزرێت، چونكە بارودۆخی نیودەوڵەتی توانای ئەوەی نەماوە هەموو رۆژێك شەڕێك بكرێت، ناتوانرێت به‌رگه بگرێت. ئێستا هەلومەرجی جه‌نگیش وەك جاران نییە، نەفەقاتی زۆرە، پارەی زۆری دەوێت. هەمان كاتیش رای گشتی بەهێزبووە دژی ئەو بژاردانە رادەوستن. بۆیە بژاردەی سەربازیی بووەتە دواین بژاردە لەڕەوشت‌و هەڵسوكەوتی دەوڵەتاندا لەكۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و لەپەیوەندیی نێودەوڵەتیدا.
جیهان ماندووه له شه‌ڕ
دواخستنی بژاردەی سەربازییش لەسوریادا، بۆ پێگەی ئه‌و وڵاته دەگەڕێتەوە كە ململانێی جەمسەرە بەهێزەكانی جیهانی لەسەرە، یان هۆكاری سایكۆلۆژییە كە جیهان لەجه‌نگ ماندووبووە، بۆیه له‌وباره‌یه‌وه د.شێرزاد ده‌ڵێت: یەكەم فاكتەر ئەوەیە كە جیهان ماندووبووە لەشەڕ، بەبەردەوامی شەڕ هەیە لەم ناوچەیەدا. لەعیراق، لەئەفغانستان، دیسان لەعیراق، لەلیبیا. ئێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی به‌رگه‌ی ئه‌م هه‌لومه‌رجه ناگرن. ئەمریكییەكان خۆشیان به‌رگه‌ی ناگرن ، بەتایبەت لەڕووی ئابوورییەوە دەبینی زەرەری گه‌وره‌ی لەبودجەی ئەمریكا داوه، بێكاری زۆربووە، بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی لەئەمریكا، بزوتنەوەی دژه جه‌نگ زۆربووە.
لەبەرئەوە ئۆباما لەپێش بژاردەیەكی زۆر قورسدا بوو، توانی بوێرانه بژاردەی دیپلۆماسی بەسەر بژاردەی سەربازیدا بدات، بەڵام بژاردەی سەربازیی نەمردووە، بەڵكو دواخراوە. كەواتە ئەم گۆڕانكارییە بۆ فاكتەری سایكۆلۆژی لەلایەك‌و لەلایەكی تر بۆ فاكتەری تێچووی سه‌ربازی دەگەڕێتەوە.
ئەمریكا پێویستە بەملیاران دۆلارو خەرج بکات بۆ ته‌نها رۆژێك شەڕ. لێرەدا دەبێ ئاماژە بەفاكتەرێكی نوێ بدەین، ئەویش فاكتەری (منافسە) ركابەرێی نێودەوڵەتییە، ركابەری لەنێوان روسیا، چین لەلایەك، ئەمریكاو یەكێتی ئەوروپایش لەلایەكی‌تر. كەواتە لێرەدا ئەو ركابەرێیە ئەگەر هاتبووایەو بەشەڕ یەكلایی كرابایەتەوە. پرسیار ئەوەیە پەیوەندی نێودەوڵەتی ئارام دەبوو؟ دەبووە فاكتەرێك بۆ شەڕێكی نوێ، فاكتەرێك بۆ خراپی رەوشی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست‌و خراپی بارودۆخی نێودەوڵەتی. كەواتە ئەوانە فاكتەرێكن وایان لێكرد بژاردەی دیپلۆماسی پێش بژاردەی سەربازی بێت. بێگومان بژاردەی دیپلۆماسی بەردەوام باشە، یانی ساغبووەتەوە لەمێژووەوە بژاردەی دیپلۆماسی باشە، چونكە زیانی مرۆیی كەمە.
له‌قسه‌کانیدا سه‌باره‌ت به‌كێشەی بچووك لەپەیوەندی نێودەوڵەتیدا، که ئایا كێشەی وڵاتە بچووكەكانە یاخود مەبەستت كێشەكانە كە بەقەبارە بچووكن. د.شێرزاد روونتری ده‌کاته‌وه‌و ده‌ڵێت: بۆ نموونە كێشەی ئابووریت هەیە، كێشەی ئایدیۆلۆژیت هەیە، ئایا مەرجە ئەو كێشانە ببێتە كێشەی گەورە لەنێوان چەندین دەوڵەتی بەهێز؟ یان لێرە بەجێی دەهێڵرێن. بۆ نموونە كێشەیەكی ئیدیۆلۆژی هەیە لەنیوان مەزهەبەكان، وەك شیعەو سوننە، دەكرێت ئەوە بكرێتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی‌و جه‌نگی لەسەر بكرێت؟ یان بەجێدەهێلرێت بۆ ئەوەی كاڵ ببێتەوە؟ بەجێدەهێڵرێت بۆ ئەوەی كاڵ ببێتەوە، با لەوێدا كێشەیەك هەبێت، بەڵام ناهێڵن گەورە ببێتەوەو بێتە ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ببێتە فاكتەرێك بۆ ئەوەی شەڕێكی جیهانی بقەومێت. ئەمە بۆ ئەوەیە، كە كۆمەڵگەی نیودەوڵەتی هەستی كردووە، ئەم كێشە گچكانە ئەگەر سنووری بۆ دانەنرێت گەورە دەبێت، گەورەیش بوو، دێتە ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، كە هاتە ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و پەیوەندی بەهێزە گەورەكانەوە هەبوو، رەنگە ببێتە رووبه‌ڕووبوونه‌وه لەنێوان دوو هێز، مەرج نییە بگاتە ئاستی شەڕ، بەڵام دەبێتە رووبه‌ڕووبوونه‌وه لەنێوان دوو یان سی هێزی گەورە، لەو كاتەیشدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی‌و پەیوەندیی نێودەوڵەتی دێتە ئاستێكی ترسناك. نابێت بگاتە ئەم قۆناغە، ئەگەر گەیشتە قۆناغێكی ترسناك رەنگە جه‌نگیش بكرێت. ئەو ئەزموونە لەسەروەختی جه‌نگی سارددا هەبووە، چەندین كێشە هەبووە لەئەفریقیاو ئاسیاو خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست نەیاندەهێشت بێتە ئاستێكی نێودەوڵەتی، تەنانەت كێشەی نێوان ئیسرائیل‌و عەرەب نەیانهێشت ببێتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی نەوەك بگاتە ئاستی جەنگێكی جیهانی. شەڕێكی بچووكی لۆكاڵی بووەو چەند رۆژێكی خایاندوەو دواتر راوەستاوە.
زلهێزو جه‌مسه‌ره‌کانی جیهان
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که لەئێستادا جۆرە گۆڕانێك لەناوەندەكانی بڕیاردان‌و جەمسەرە سیاسییە نێودەوڵەتییەكان بەدی دەكرێت، د.شێرزاد به‌مجۆره راڤه‌ی ده‌کات: پێویستە بگەڕێینەوە بۆ جەنگی دووه‌می جیهان، پاشان كە ئەڵمانیاو ژاپۆن‌و ئیتالیا دۆڕاندیان، سێ چوار هێزی گەورە ــ خۆشیان هەر گەورەبوون ــ بوونە زلهێزی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. یەكێتی سۆڤێت‌و ئەمریكا دوو زلهێزی جیهان‌و بەریتانیاو فەره‌نسا جیاوازییەكی ئایدیۆلۆژییان هەبوو، دوو ئایدۆلۆژی جیاوازو قووڵ، لیبرالیزم‌و سۆسیالیزم. كەواتە لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژی دوو جەمسەرمان بۆ پەیدابوو، خۆرهەڵات‌و خۆرئاوا، خۆرهەڵاتییەكان بریتییبوون لەسۆسیالیستەكان‌و خۆرئاواییەكانیش سەرمایەدارەكان. ململانێیەكی. ئه‌مه‌ش جه‌نگی سایكۆلۆژی، ئابووریی‌و ته‌نانه‌ت کۆمه‌ڵایه‌تیشی لەگەڵ خۆیدا هێنا، لەهەندێ شوێندا كۆمەڵگەی كردە دوو بەشەوە، بەشێكی سۆسیالیزم‌و بەشێكی لیبرالیزم. ئەمە لەفەرنسادا زۆر بەرچاو بوو، لەدوای جەنگی دووەمی جیهان لەساڵانی 1946 تا1958 زۆر ئاشكرا بوو. كۆمەڵگەی فەرەنسی دوو بەش بوو هەتا جەنراڵ دیگۆل هات ئەم بابەتەی یەكلاكردەوە، زیاتر بەرەو لای خۆرئاوا چوو.
دوو جەمسەری رەنگدانەوەی بەسەر ئاسیاو ئەفریقیادا زۆر بەهێز بوو، سەدان جه‌نگی بچووك هەبووە لەئەفریقاو ئاسیا، كە سەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دوو جەمسەرییە. وه‌ک جه‌نگی ڤێتنام كە سەرچاوەكەی دوو جەمسەرییە، بەڵام نەگەیشتە ئاستی جه‌نگێکی جیهانی وەك جەنگی یەكەم‌و دووەمی جیهان. جه‌نگێکی سارد هەبوو، لەگەڵ جه‌نگی بچووك لەئاسیاو ئەفریقاو ته‌نانه‌ت لەئەوروپاش ئەم ململانییە زۆربوو و هەستی پێدەكرا، یەكێك لەوانە دیواری بەرلینە كە 1700تا 1800 كیلۆمەتر دریژبوو، رووداو هەبوو لەمەجەرستان‌و ئەڵمانیاو چیكسلۆڤاكیاو پۆڵۆنیا، بەڵام هەموو ئەم رووداوانە لۆكاڵی بوون‌و پەرەپێدانیان زەحمەت بوو، چونكە به‌رگه نەدەگیرا. ئەمیش بەردەوام بوو تاساڵی 1990 كە یەكێتی سۆڤێت‌و ئەڵمانیای خۆرهەڵات‌و دەوڵەتە سۆسیالیستییەكان رووخان. لێرەدا هەلومەرجێكی نوێ به‌سه‌ر جیهاندا هات، زلهێزێك نەما. یەك زلهێز مایەوە، ئەویش ئەمریكا بوو. لەبەرئەوە پرۆفیسۆر هانگتینگتن لەساڵی 1993 دەستنیشانیكردو هەتا ئێستایش ئەوە راستە، كە لەجیهاندا یەك زلهێزمان هەیە ئەویش ئەمریكایە.
بەڵام لەتەك ئەودا چەندین هێزی گەورەمان هەیە. زلهێز نین، بەڵام هێزی گەورەن، لەوانە ئەڵمانیاو بەریتانیاو فەرنساو ژاپۆن‌و روسیا. هەموو هێزی گەورەن، بەڵام زلهێز نین. هەتا ئێستایش یەك زلهێزمان هەیە، ئەویش ئەمریكایە. ئێستا لەڕیزبەندی هێزە گەورەكان، روسیا نزیكی USA بووە، بەڵام نەگەیشتووەتە ئاستی ئەو، بگاتە ئاستی ئەو شەڕێكی ترمان بۆ دروست دەبێت وەك جه‌نگی سارد. بەڵام بەهەمان شێوە نا، رەنگە بەشێوەیكی تر بێت. چونكە بارودۆخی ئەوكات جۆریك بوو هی ئێستا جۆرێكی ترە.
ئەوە هەقیقەتێكمان پیشان دەدات، رەنگە پێگەی ئەمریكا وەك تاكە زلهێز لاواز بێت، ئەو لاوازییە لەلایەن روسیاوە بەكاربهێنرێت، تا روسیا خۆی بكاتە زلهێز بەرامبەر بەئەمریكا، ئایا ئەمریكییەكان هەست بەوە دەكەن؟ بەڵێ هەستییان پێكردووە، هەوڵدەدەن تەوقی بكەن. یەكێك لەوانە رووداوی ئۆكرانیایە، هەوڵدەدەن مەجالی روسیا نەدرێت هێزەكانی فراوان بكات‌و مەجالی پێنەدرێت وەك ئێستا بێت، بەڵام ناهێڵن زیاتر لەو ئاستە هێزەكەی فراوان بێت. وەك چۆن تەنگیان بەیەكێتی سۆڤیەت هەڵچنی بەسیاسەتی ئیحتیوا (تەوقكردن) ئێستایش هەمان فكرەیە. پێویستە روسیا تەوقبكرێت، چونكە ئەگەر روسیا مەجالی بدرێتێ لەوێوە بێتە خوارەوە، پاشان دەگاتە خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست. كە بگاتە خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست ئەوا ركابەرێكی تر بۆ ئەمریكا پەیدا دەبێت. ئێستا مەسەلەی سوریایش یەكێك لەو فاكتەرانەیە كە پەیوەندی بەو بابەتانەوە هەیە. لەوێدا روسیا ئیسپاتیكرد كە دەتوانێت رۆڵێكی بەهێزی هەبێت. ئەمریكییەكان هەستیان بەوە كردووە، بەڵام ناتوانن ئیشەكە بەهێز یان بەسەربازیی یەكلا بكەنەوە، دەیانەوێت بەدیپلۆماسیەت بەبارێكیدا بخەن، دیپلۆماسی چۆن؟ یانی لەمفاوەزاتدا بۆچوونەكانی ئەمریكا زاڵ بێت بەسەر بۆچوونەكانی روسیادا. ئەویش هێشتا ماوە نازانین رەهەندەكانی دانوستان چۆن دەبێت.
له‌مه‌ڕ ئاماژه ده‌رکه‌وتووه‌کانی لاوازیی رۆڵی ئەمریكا، د. شێرزاد سه‌ره‌نجمان راده‌کێشێت که: ناتوانێت كێشەكان یەكلا بكاتەوە، لەعێراق هەر خۆی بەلایەكیدا خست، هێزی هێناو عیراقی داگیركرد. بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا لەسوریادا دەتوانێت هەمان حاڵەت دووباره بكاته‌وه؟ لێرەدا لاوازییەك هاتە پێش، لاوازییەكە ئەوەیە كە ناتوانێت بەتەنیا كێشەكە یەكلابكاتەوە.
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی که چی پێوه‌رێکمان هه‌یه بۆ زانینی به‌هێزیی وڵاتانی به‌هێز، د. شێرزاد ده‌ڵێت: زۆر فاكتەر هەیە، یەكێك ژمارەی دانیشتووانە، قەبارەی جوگرافییە، ئابووری (داهاتی ساڵانەیە كە پێی دەڵێن «الدخل القومی National Income»، ساڵانە داهاتی تاكەكەس چەندە. كە پێی دەڵێن «الدخل الفردی»)، دوای ئەوە میراتی فكری‌و رۆشنبیری، هێزی جیهازی دەوڵەت، یانی فەرمانگەكان كە سیاسەتەكان جێبەجێ دەكەن. ئایا كۆمەڵگایەك كۆمەڵگەیەكی یەكگرتووە یان كۆمەڵگەیەكی دابەشبووە بەسەر چەندین ئاین‌و نەتەوە؟ ئەوانە ئەگەر یەكگرتوو بن، ئەوا بەهێزتر دەبن، بەڵام ئەگەر دابەشبكرێت، بۆ نموونە یەك دەوڵەتە بەڵام چەندین نەتەوەو ئاینی تێدایە، ئەگەر پەیوەندییان ئاشتییانە بێت ئەمەیش دەبێتە هێزێك. ئەگەر ئاشتییانە نەبێت لاواز دەبێت. مەسەلەكانی پیشەسازی، بەتایبەتی پیشەسازی سەربازی، پێشكەوتنی تەكنەلۆژی زۆر گرنگە. ئەمانە هەمووی رۆڵ دەبینن لەبەهێزكردنی دەوڵەتدا.
پرسیار ئەوەیە، ئایا تەنیا بەهێزی سەربازی دەوڵەت بەهێز دەبێت؟. بەردەوام هێزی سەربازی دەبێتە دواین رێگەچارەسەر، دواین ئەڵتەرناتیڤ. لەئێستایشدا هەر وایە. چوونكە ئێستا تاكە زلهێزێك كە ئەمریكایە، نەیتوانی ئەو مغامەرەیە لەسوریاو لەئێرانیش بكات.
لەعیراق‌و ئەفغانستان یەكلایكردەوە، بۆ یەكلایكردەوە؟ چونكە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەوكاتە مێژووییە نەچەسپابوو لەجوڵانەوەدا بوو، لەدڵەڕاوكیدا بوو، گۆڕانكاری دەهاتە سەری‌و لەجوڵاندا بوو. ئێستا تۆزێك سەقامگیری وەرگرتووە. بەڵام 1991 كە یەكێتی سۆڤیەت نەما تا رووداوی عیراق 2003، ئەم ماوەیە ماوەیەكی دڵەڕاوكیی بوو، روسیا هێشتا بەهێز نەببوو، هێشتا خەریكی كێشەی ناوخۆی بوو. تەنیا یەك زلهێز هەبوو، توانی یەكلای بكاتەوە، ئێستا 2014 تەماشا دەكەین ناتوانێت ئەو ئیشە بكات. كەواتە مەعنای ئەوەیە پەیوەندی نێودەوڵەتی بەرەوە گۆڕانكاری دەڕوات، به‌ره‌و سەقامگیری دەوڵەتان دەڕوات، بەڵام هێشتا سەقامگیر نەبووە. لەمیانەی پاش جەنگی جیهانی دووەم ئەوانە سەقامگیربوون، دوو جەمسەرت هەبووە، جه‌نگی ساردت هەبووە، ئێستا چەندین دەوڵەتی گەورە هەیە، بەڵام سەقامگیر نییە، چونكە هێشتا لەجوڵاندایەو سەقامگیری وەرنەگرتووە. ئایا هەتا هەتایە ئەمریكا وەك یەكە زلهێز دەمێنێتەوە؟ مێژوو وا ناڵێت، وەڵامی مێژوو دەڵێت: نەخێر. هێزێكی تر پەیدا دەبێت. هیزێك سەریهەڵداوە كە روسیایە، هیزێكی تریش سەریهەڵنەداوەو خۆی شاردۆتەوە كە ئەویش چینە. چین سەرهەڵ بدات ئیشكالی زۆر دروست دەكات بۆ چەسپاندنی هێزی ئەمریكا لەجیهاندا، ئێستا ئەمریكا هەست دەكات كە ركابەرێیەكی زۆر بەهێزی هەیە لەڕووی تەكنەلۆژییەوە ئه‌ویش چێن-ه.
ئاماژه‌کانی شه‌ڕی سارد
ئەگەر وا بڕیاربێت چەند جەمسەری لەسیاسەتی نێودەوڵەتی دروست ببێتەوە دیسان ئەمە ئاماژەیەك ده‌بێت بۆ گەڕانەوەی جه‌نگی سارد یاخود بەجۆرێك جه‌نگی سارد لەئێستا ئامادەیی نییە، د. شێرزاد سه‌باره‌ت به‌م بۆچوونه ده‌ڵێت: ئەوە ئاماژەیەكە، رەنگە شتێك پەیدا ببێت، بەڵام جه‌نگی سارد مەرجی پێویستە، یەكێك لەوانە پێویستە دوو هێزی بەرامبەری یەكتر هەبێت، باڵانسێك هەبێت، یان دوو لایەن بەهەمان هێز، هێزی ئابووری‌و هێزی تەكنەلۆژی‌و هێزی سەربازیی. لەبەر ئەوە هەندێكجار ئاماژە دەبینی، دەڵێیت ئەوە نیشانەی جه‌نگی ساردە، بەڵام دوای كە تەواو دەبێت، ئەو ئاماژانە نامێنن‌و دەبینی زلهێزێكی وەك ئەمریكا لەشوێنێكی تر باشترین رۆڵی دەبێت، دەردەكەوێت‌و خۆی كێشەكان یەكلایی دەكاتەوە. لەبەرئەوە سیگناڵت هەیە. بەڵام نەگەیشتوەتە ئەو ئاستە كە لەناو جه‌نگی سارد بێت.
پرسیار ئەوەیە ئایا ئه‌گه‌ری جه‌نگی سارد هەیە؟ بەڵێ هەموو ئه‌گه‌رێک كراوەیە، بەڵام پێویستی بەمەرج هەیە ئەو مەرجانە هێشتا پەیدانەبوون لەكۆمەڵگەی نیودەوڵەتیدا. روسیا هێشتا ئەو مەرجانەی تێدانییە بەرامبەر ئەمریكا بجوڵێتەوە، ئەی لەزۆر شوێن، لەسوریا بۆ جوڵایەوە؟ سوریا هی خۆیەتی، بنكەی سەربازیی بەهێزی هەیە نزیكەی 50 ساڵە كاریگەریی هەیە، هێزی روسیا لەوێ چەسپاوە. 50 ساڵە ئەمریكا هێزی لەوێ نه‌بووه، هەر روسیا بووە. ئەمریكا رکابه‌ریی دەكات، بەڵام لێرەدا روسیا بەهێزەترە، لەبەرئەوەی ئەمە حاڵەتێكی جیایه، بەڵام ئایا روسیا لەگەڵ ئەمریكادا، لەئەمریكای لاتینی رکابه‌ریی دەكات؟ ئەوە تۆزێك زەحمەتە، پیشتر سۆڤێت دەیكرد، ئێستا روسیا توانای نییه، ئایا ئەمریكا لێدەگەڕێت روسیا بەهێزتر بێت؟ هەوڵدەدات نەهێڵێت‌و حەزیشی لێناكات، كێشەیشی بۆ دەدۆزێتەوە، بەڵام ئایا دەتوانێت رێگریی لێبكات؟ ناتوانێت. دەتوانێت بۆ سبەینێ پێشی پێبگرێت، بەڵام ناتوانێت رێگریی لێبکات، چونكە ئەو سیاسەتە پەیوەندیی بەروسیا خۆیەوە هەیە، روسیاش پەیوەندیی بەو هێزانەوە هەیە كە پێشتر باسمانكرد. ئەو فاكتەرانەی كە پەیوەندیی بەهێزەوە هەیە.
ململانێی ئابووری
سه‌باره‌ت به‌وه‌ی ئاماژەكانی جه‌نگی سارد لەئابووری‌و بازاڕی نێودەوڵەتیدا ده‌رده‌که‌وێت، د. شێرزاد ئاماژه به‌وه ده‌کات که: لەبازاڕدا رکابه‌رییەكی گەورە هەیە، لەئاستی ئابووردیدا رکابه‌رییەكی زۆر گەورە هەیە، بەڵام لەگەڵ روسیادا نییە، بەڵكو لەگەڵ چیندایە. كەواتە منافەسەی ئەمریكا لەگەڵ روسیادا لەڕووی سیاسی‌و عەسكەرییەوەیە، لەگەڵ چیندا لەڕووی ئابووری‌و بازاڕەوەیە. بەڵێ لێرەیش هەندێك كێشەی سیاسی هەیە، وەك كۆریای باكوورو دەریای چین، بەڵام بنەمای رکابه‌رییه‌که لەگەڵ چین، ئابوورییە. رکابه‌ریی ئەمریكا لەگەڵ ژاپۆن تەكنەلۆژییە. لەگەڵ ئەڵمانیادا زۆر نهێنییە، پیشەسازی‌و تەكنەلۆژییە، پێشكەوتنە. بەڵام مەترسییترین حاڵەت، حاڵەتی روسیاو چینە، چونكە ژاپۆن‌و ئەڵمانیا هاوپەیمانی خۆیەتی. رەنگە منافەسەیەك لەنێوانیاندا هەبێت، بەڵام نه‌گاتە ئەو ئاستەی روسیا. كەواتە» شەڕێكی سارد» لەسەر ئاستی ئابووری لەجیهاندا تێبینی دەكرێت.
لەڕووی ئایدیۆلۆژییەوە چین‌و روسیا لەیەك نزیكن، لایەنی ئابووریی چین‌و لایەنی سیاسی روسیا. ره‌نگه ئه‌مه وا بکات وه‌ک هاوپه‌یمانێک ده‌ربکه‌ون، سه‌باره‌ت به‌مه د.شێرزاد وتی: رەنگە بەڕێكەوت هاتبێت. چونكە زۆر جیاوزییان هەیە. روسیا ئێستا بازاڕی ئازادەو تۆزێك نزیكی لیبرالیزمه، كۆمۆنیزم نەك وەك فیكرە وەكو هێزی سیاسی لەوێدا بەهێز نییە. كەواتە روسیاو چین لەئاستی بەرژەوەندییدا یەكدەگرن نەك لەڕووی ئایدیۆلۆژییەوە.
خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست‌و کورد
سه‌باره‌ت کاریگه‌ریی ئه‌و ململانێیانە لەپەیوەندی نێودەوڵەتیدا بەسەر خۆرهەڵاتی ناوەڕاستەوە. د.شێرزاد ده‌ڵێت: خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست لەنەوەدەكانی سەدەی بیست، بەتایبەت لەگەڵ هاتنی هێزی سۆڤێت، لەئەفغانستان، لەخۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست رووبەڕووی بارودۆخێكی نوێ بووەوە. سۆڤێتییەكان لەئەفغانستان بوون، ئەمریكییەكان بەوە رازی نەبوون، چونكە بوونی سۆڤێت لەئەفغانستان هه‌ڕه‌شه‌ی له‌بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكرد، ئەوكاتە لەناوچەی ئاسیا، لەناوچەی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاستیش هەوڵدرا روسیا لەوێ دەربكەن.
پاش 10 ساڵ ئەم حاڵەتە نەما، بەڵام حاڵەتێكی نوێ دەستیپێكرد، كە پێی دەڵێن حاڵەتی بزووتنەوەی ئیسلامی لەئەفغانستان‌و لەتەك ئەوەشدا حاڵەتی ئیسلامی لەئێران، حاڵەتەكانی ئیسلامی لەخۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست سەریهەڵداو بەهێزبوون. جه‌نگی عیراق‌و ئیران كۆتایی هات‌و جه‌نگی عیراق‌و چوونی بۆ كوێت دەستی پێكرد پاشان 2001 جه‌نگی ئەفغانستان بوو، دوای ئەویش شەڕێ عیراق بوو ئەم جووڵانەوەیە، جوڵانەوەیەكی ناسروشتییە لەناوچەكەدا. كەواتە پرسیار ئەوه‌یە، ئەم ناوچەیە بۆ كام ئاراستە دەڕوات؟ چونكە ئه‌گه‌ر دیاردەی ناسه‌قامگیریی لەناوچەیەك چارەسەر نەكرێت، رەنگدانەوەی ده‌بێت بەسەر ناوچەكەدا، چ لەڕووی سیاسی‌و ئابووری‌و رەنگدانەوەی لەسەر جیهانیش هەیە. فۆكۆ یاما هەستیكرد كەوا لەرووخانی یەكێتی سۆڤێت لەفەلسەفەی خۆرئاوایی، ئایدیۆلۆژی خۆرئاوایی سەركەوت، لەبەرئەوە بیرۆكەی كۆتایی مێژووی هێنایە كایەوە، كە لەفەیلەسوفی گەورەی ئەڵمانی (هیگڵ) وەرگرتبوو.
پرۆفیسۆر هانگتنكتن هاوڕانەبوو لەگەڵیدا، وتی نائێستا ململانێكان دەستیپێكردووە، ململانێی نوێمان دەستیپێكردووە. لێی دەپرسن ئەو ململانێیە چییە؟ وتی ململانێی شارستانییە. حەوت شارستانی دەستنیشانكرد ئەمانە لەنێوان خۆیاندا ململانێیانەو یەكەم ململانێ‌و پێكدادان لەنێوان شارستانی ئیسلامی‌و شارستانی خۆرئاوا دەستپێدەكات، ئەم شرۆڤه‌یه لە1993 پەیڕەودەكریت لەناوچەی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست‌و ئێستا ململانێیەكە لەنێوان شارستانی ئیسلامی‌و شارستانی خۆرئاوادایە. ئینجا توندڕەوی لەوێوە دەستپێدەكات، ناسەقامگیریی لەوێوە دەستپێدەكات‌و پڕۆژە لەوێوە دەستپێدەكات، یەكێك لەو پڕۆژانە كە پێتەر راڵف پێشكەشیكرد بەناوی نەخشەی خوێناوی Blood Maps ناوچەی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست رزگاربێت لەو ململانێیانە، پێویستە دابەشبكرێت بۆسەر نزیكەی 30 دەوڵەت. ئەم بۆچوونە دەگەڕێتەوە بۆ برنارد لویس لەپێش ئەو. برنارد لویس دەپرسێت كێشەمان چییە لەخۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست؟ بۆ وەهایە؟ چونكە زۆر رەگەزی تێدایە، زۆر نەتەوەو ئاینی تێدایە، ئەمە پێویستە دابەشبكرێت. كە دابەشكرا یانی ناوچەكە هەڵبوەشێتەوە. پرسیار ئەوەیە بەو هەڵوەشاندنەوەیە ئەم ناوچەیە پشوو دەدات؟ مێژوو وا ناڵێت، مێژوو دەڵێت ئیماراتی گچكە، دەوڵەتی گچكە، ململانێیان دەست پێدەكات. چونكە ئەو دەوڵەتە بچووكانە ناتوانن خۆیان بژێنن، بواری ئەوەیان نییە. داهاتیان لەو ئاستەدا نییە كە بتوانن بژێویی ژیانی هاووڵاتیان پەیدا بكەن‌و ئامادەی بكەن. كەواتە لێرەدا ئەو هەڵوەشاندنەوەیە ئەگەر هاتە كایەوەو پەیڕەوكرا، كێشەیەكی‌تر لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت‌و دیسان لەگەڵ یەكتردا شەڕدەكەن. لەسەر ئاو، لەسەر نەوت، لەسەر داهاتی سروشتی، لەسەر خۆراك سەرهەڵدەدات. ناوچەكە بەرهەمهێنانی وەك پێویست نییە، ناوچە هەیە باش‌و ناوچەیەك هەیە خراپ.
لێرەدا شەڕ دەستپێدەكات. كەواتە لەناوچەی خۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست ئەو چارەسەرانەی كە پێشكەشكراون وەك هەڵوەشاندنەوەو چەند شتێكی تر، چارەسەری كێشەكە نییە، چونكە دوای خۆی رووداوی تر دەهێنێت كە لەخەیاڵدا نەبووە، ئەوەیش پێكدادانە لەنێوان دەوڵەتان كە دەبێتە سی دەوڵەت بەدڵنیاییەوە بەلەیەك تێگەیشتن ناتوانن بژین، چونكە هەڵوەشاندنەوەكە بەڕەزامەندی نەبووە، كە شتێك بەڕەزامەندی نەبێت دەرئەنجامی خراپ دەبێت، ئەو هەڵوەشاندنە بەهێزدەبێت، مانای وایە فاكتەرێك دەمێنێت بەردەوام دەبێتە مایه‌ی تێكدانی پەیوەندییەكان، ئەوه‌ش ناڕازیبووەنە، كەواتە سایكۆلۆژییە. دەبێت حاڵەتی ناسەقامگیری بڕوات. ئەگەر بەو پلانەی ئەمریكییەكان‌و برنارد لویس بڕوات ماوەیەكی دوورو درێژ ناسەقامگیری بەخۆیەوە دەبینێت.
سه‌باره‌ت به‌پرسیارێك له‌باره‌ی كورده‌وه، وتمان لەماوەی رابردوودا دەبینین كورد هەمیشە قوربانی بووە، به بڕوای د.شێرزاد کورد قوربانی نه‌بووه‌و وتی «مەسەلەكە بۆخۆی دەگەڕێتەوە، خۆی رۆڵی نەبینیووەو خۆی كۆمەڵگەیەكی دواكەوتوو بووەو لەوكاتەدا لەئاستی گۆڕانكارییه جیهانییه‌کاندا نەبووە».
لەباره‌ی ئه‌و گۆڕانكارییانه‌شه‌وه که لەپەیوەندی نێودەوڵەتیدا رووده‌ده‌ن، كورد توانای ئه‌وه‌ی هه‌یه بێتە پێشەوەو رۆڵی خۆی بگێڕێت. د. شێرزاد ده‌ڵێت: «كورد حەز دەكات ئەو رۆڵە بگێرێت، بەڵام ئایا دەرفەتی پێدەدەن؟ دەرفەتی پێدەدەن ببێتە فاكتەرێكی بنەڕەتی لەبڕیارداندا؟ بۆ چارەنووسی ناوچەكە یانی دەرفەتی پێدەدەن وەك ئەمریكاو روسیاو ئێران،و توركیاو عیراق ئەویش دەنگی بەو ئاستە بێت؟ رۆڵەكە بەو ئاسانییە نییە. یان ببێتە فاكتەرێك، ئەگەر كورد بڵێت ئەوان نەیكەن؟ نا، چونكە ئەوە پەیوەستە بەهێزی كورد، كورد چەند هێزی هەیە لەسەر نەخشە، هێزەكەی چەندە، ئایا هێزیەكەی هاوشێوەی هێزی ئه‌و وڵاتانه‌یه؟
سه‌باره‌ت به‌کورد، له‌ئێستا چ هێزێک یان فاكتەرێكی هەیە بۆئەوەی لەپەیوەندیی نێودەوڵتیدا رۆڵی خۆی بگێڕێت. د. شێرزاد وتی: كورد لەپەیوەندی نێودەوڵه‌تیدا ناتوانێت رۆڵ ببینێت. چونكە ئەسڵەن دەوڵەتی نییە، كێشەكە لێرەدایە. كێشەی دووەم، كورد پارچەپارچەبووە، هەر پارچەیەك لەناو سنووری دەوڵەتێكدایە. كەواتە چوار سیاسەتی جیاوازو چوار بۆچوونی جیاوازدەبێت. ئەگەر هەوڵبدرێت ئەو چوار پارچەیە یەكبگرن، دەوڵەتەكانی تر دژیان دەوەستن، كە دەوڵەتەكانی تر دژیان وەستان، دەوڵەتە زلهێزەكانیش لەگەڵیدا نابن، چونكە زلهێز پێوانەی بەرژەوەندیی خۆی دەكات. لەگەڵ ئەو دەوڵەتاندا بەهێزە یان لەگەڵ كورددا بەهێزە. كێشەی گەورە، جیۆپۆلەتیكە كێشەیەكە كە كورد هەستی پێنەكردووە.ئەوانەی كە كوردیان دابەشكردووە بەچ مەبەستێك كوردییان دابەشكردووە؟ بەمەبەستێكی دوورو درێژ كە سەدان ساڵ چارەسەر ناكرێت، تەنها چارەسەر وا دەبێت كە هەموو نەخشەی جیهان بگۆڕدرێت، ببێتە هەرا. ئینجا ئیحتیمالە شتێك بكرێت. لەم هەلومەرجەی ئێستادا سەركێشییەكی زۆر ترسناكە، ئەگەر كورد هێزی خۆی حسابێكی گەورەی پێبدات. پێویستە بۆ هێزی خۆی پێگەیەك دابنێ. نەك بكەوێتە ناو وەهمه‌وه، هێزەكەی لەنەوتدایە یان لەبێهێزبوونی لایەنەكانی تردا؟ بێهیزبوونی لایەنەكانی تر ماوەیەكی كورتە، كورد لەم هەلومەرجەدا بەهێزترین هەلومەرجە تێیدایە، بەڵام لایەنەكانی تر كە لاوازن هەندێك كێشەیان هەیە. هێزی كورد لەجێی خۆی دەمێنێت، زۆر بەرز نابێتەوە.
بەڵام ئەوان كە لاوازن بەخێرایی بەرزدەبنەوە، كە بەرزبوونەوە لەكورد بەهێزتر دەبن، كە لەكورد بەهێزتر بوون ناهێڵن‌و دەرفەتی نەفەس نادەن. كەواتە باشترین رێگەچارە بریتییە لەلێکتێگەیشتن لەگەڵ میللەتەكانی تر، لەسەر شتێكی ماقووڵ‌و بابەتی‌و ئەقڵانی. ئەوكاتە تۆ پێگەیەكی بەهێزت دەبێت، ئێستا ئەم قۆناغەی كورد پێی دەڵێن قۆناغی «عدم الیقین»، نادڵنیایی. روون نییە چی دەبێت. راستە فاكتەر هەیە كە پێی بەهێز دەبێت‌و فاكتەریش هەیە دەڵێن بەهێزنابێت. پرسیار ئەوەیە ئەو فاكتەرانەی كە دەڵێن كورد بەهێز دەبێت، یان رۆڵیان هەیە لەسیاسەتی نێودەوڵەتیدا لەبەرئەوە نادڵنیایی پێدەڵێن. پێچەوانەی ئەو پەیوەندییانەیە كە جیهان دەناسم‌و دێت‌و دەچێت‌و جیهان بەڕووماندا كراوەیە.
لەواقیعدا لەسەنتەری بڕیارداندا چەند نفوزت هەیە؟ چەند كاریگەریت لەو سنورەدایە كە بڕیاری تێدا دەدرێت؟ كورد ئەگەر لەناو سنورەكەش بێت، شوێنەكەی لەپەراوێزدایه، یاخود لەناو سەنتەركەیە؟ کارتی كێ بەكاردەهێنێت؟ ئەوان کارتی ئێمە بەكاردەهێنن بۆ مەرامی خۆیان؟ ئەمانە هەموویان پرسیارن، بارودۆخێكی ئاڵۆزە، جووڵانەوە لەخۆرهه‌ڵاتی ناوەڕاست جووڵانەوەیەكی خێرایە، زۆر ئەكتیڤن، بەڵام لەو خێراییەدا كورد لەكوێیە؟ كورد لەناو شه‌مه‌ندۆفێره‌که‌یه؟ خۆی ئاراستەكە دیاری دەكات؟ یان وەك نەفەرێك لەناو فارگۆنێكدا دانیشتووە؟ یان بەشدار دەبێت لەلێخوڕیندا؟ ئەمانه هه‌موو پرسیارن.
له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی پێویسته كورد لاسایی چ مۆدێلێكی سیاسی بكاته‌وه لەنێو هاوكێشە سیاسییەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، د. شێرزاد ده‌ڵێت: لاسایی ناكرێته‌وه، پێویستە بزانرێت هەرێمی كوردستان لەچ دۆخێکدایه. هەرێمی كوردستان دۆخی دەستووریی هەیە، دانیپێدانراوە كە هەرێمێكی فیدراڵییە؟ عیراق خۆی بەگوێرەی دەستوور دەوڵەتێكی فیدراڵییە، بەڵام ئەو دەوڵەتە فیدراڵییە دوو كێشەی هەیە یەكەمیان ئەوەیە تەنیا یەك هەرێمی هەیە ئەویش هەرێمی كوردستانە. كەواتە فیدراڵی ناتوانێت لەسەر یەك هەرێم دابمەزرێنرێت. لانیكەم پێویستە دوو هەرێم بێت.
ئه‌گه‌رچی هەرێمی كوردستان له‌ڕووی ده‌ستوورییه‌وه دانیپێدانراوە به‌ڵام د. شێرزاد ده‌ڵێت: بەڵی دانیپیدانراوە، بەڵام كەموكورتی هەیە لەفیدراڵێتی عیراق. چونكە ئەگەر دوو هەرێم هەبێت ئەنجومەنی ویلایەت یان هەرێمەكان دادەمەزرێنرێت. ئێستا ئەنجومەنی هەرێممان نییە، بەجێهێڵراوە بۆئەوەی پەرلەمان بڕیاری لەسەر بدات، لەدەستوور مادەیەكمان هەیە، بەڵام رێکخستنی ئەنجومەنی هەرێمەكان لەلایەن قانوونەوەیە كە لەپەرلەمان دەردەچێت. لەو حاڵەته‌دا پێویستە بنووسرێت كە لەچەندین هەرێم پێكدێن، ئه‌مه‌ش دۆخی دانپێدانانەكەی هه‌رێمی کوردستان لاوازده‌کات. چونکه بەشدار نین لەبڕیاردان لەو یاسایانەی كە دەردەچن، بۆچوونی حزبەكان‌و هاوپەیمانییەكان وەرگیراوە، بەس بۆچوونی هەرێم كە قه‌واره‌یه‌کی قانوونی‌و دەستووریی‌و یاساییە وەرناگیرێت.
لەفیدراڵیدا ئەوە پەیڕەودەكرێت که بۆچوونی میللەت وەردەگیرێت كە لەئەنجومەنی نوێنەرانە، بۆچوونی هەرێمەكانیش وەردەگیرێت، چونكە تایبەتمەندییان هەیە، وەك ئەمریكا ئەنجومەنی نوێنەرانی هەیە كە نوێنەری میللەتە، بەڵام ئەنجومەنی پیرانیش هەیە كە نوێنەری ویلایەتەكانە. ئێستا ئەم هەلومەرجە پێویستە چارەسەربكرێت هەتا بتوانرێت هەرێمەكانیش رۆڵی خۆیان هەبێت. ئێستا لەبەغداد سیاسەتی تاكڕەوانە هەیە، به‌ڵام لەناو خۆیاندا سیاسەت دەكەن، سیاسەت لەدەوڵەتێكی فیدراڵی وادا بەتەنیا بڕیاری لەسەر نادرێت، بەردەوام لەفیدراڵیتدا لەیەك تێگەیشتن‌و وەرگرتنی بۆچوون هەیە. كەواتە كێشەیەكمان هەم لەگەڵ چۆنێتی جێبەجێكردنی فیدراڵیی عیراق هەیەو هەم بۆشاییش هەیە.
له‌باره‌ی پێکهاته‌کانی هەرێمی كوردستانیشه‌وه كە فرە ئایین‌و فرە نەتەوەیی تێدایە، ئاخۆ ئێستا واباشتره لەچوارچێوەی عیراقدا بمێنێتەوە یان جیاببێتەوەو سەربەخۆیی رابگەیەنێت، د. شێرزاد پێیوابوو سەربەخۆیی كۆمەڵە مەرجێكی هەیە، پێویستە ئەگەر جیاببیتەوە لەدەوڵەت راپرسی بكرێت كێ رێگە دەدات ئەو راپرسییه بكرێت كێ رایدەگەیەنێت؟ كێ بڕیاری لەسەردەدات؟ كێ ئەو راگەیاندنە قبووڵ دەكات؟
ئەمانە هەمووی كێشەن. كەواتە لەم هەلومەرجەدا رێژەی سه‌رکه‌وتنی دەرفەتەكە چەندە بۆ ئەو راگەیاندنە؟ رێژەكە كەمە، ئەگەر زۆر بێت رادەگەیەنرێت. چونكە گوشارێكی گەورەیان لەسەرە بۆیە ناتوانن. بۆیه ئەگەر چانسی راگەیاندنی سەربەخۆیی بەرزە بۆ راناگەیەنرێت؟ چانسەكە كەمە، كە كەم بوو مه‌ترسیی زیاتر. تۆ ناتوانی رایبگەیەنیت‌و كێشەی زۆرت لەسەر بێت‌و بارودۆخەكە تێك بچێت، لەحەفتاكاندا هەرێمی بیافرا لەنایجیریا سەبەخۆیی راگەیاند، لێی درا. ماوەی دوو ساڵ سێ ساڵ مایەوەو دواتر لێیدرا، فەله‌ستینییەكان ئەوە چەند ساڵە هەوڵدەدەن؟! پێویستە زۆر بەوردی چاودێریی هەلومەرجی هەرێم بكرێت، بەوردی شرۆڤە بكرێت. نەك ئاوا بەسادەیی شرۆڤە بكرێت.
له‌باره‌ی ره‌وشی هێزو په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانیشه‌وه د.شێرزاد وتی: ئه‌وه وەك بنه‌ما نه‌ماوە، بەڵام لەتەك ئەوه‌دا دۆخی نوێتر پەیدابووە. وتیشی روسیای قەیسەری كاتی خۆی هێزێکی وشكانی هەبوو زۆر بەهێزبوو، بەڵام نەیدەتوانی نبێتە ئاوی كەنداوه‌وه چەند بەهێزیش بوو. لێرە بەربەستی هەبوو، ئەم هێزە زەمینییە بەتەنیا ناتوانێت ئیشی سەربازیی یەكلایی بكاتەوە. پێویستی بەهێزی ئاسمانییە، پێویستی بەتەكنەلۆژیایە.پێویستی بەموشەكەو...هتد. ئێستا لەبیروباوه‌ڕی سەربازیدا ئەم مەسەلانە بەپێی پێشكەوتنی تەكنۆلۆژی گۆڕانكاریی زۆری به‌سه‌ردا هاتووه، ئێستا زۆربەی جه‌نگه‌کان بەتەكنۆلۆژیایە، ئەوە لەمەسەلەی جه‌نگی عیراق‌و ئەفغانستاندا بەدیهات، بناغەكەی جه‌نگێكی تەكنۆلۆژی بوو، پاش ئەویش هێزی سەربازی‌و زەمینی هات. كەواتە ئێستا روسیا بەتەنیا ناتوانێت ئەو رۆڵەی هەبێت. یەكێتیی سۆڤێت هەستی پێكرد لەبەرئەوە هێزەكانی دیکه‌ی بەهێزكرد ئاسمانی، موشەكییەكان. كەواتە ئەو بیروباوه‌ڕه ئێستا لاوازبووە، ئێستا روسیا ئەگەر بیەوێت بەهێزیی خۆی لەجیهاندا بگەڕێنێتەوە، ئەوا لەڕووی تەكنۆلۆژییەوە هەوڵدەدات، دەوڵەتەكانی تر بەتایبەت ئەمریكاش پەیڕەویی ئەوە دەكات.
نه‌خشه‌ی سیاسی
سه‌باره‌ت به‌هاوكێشە سیاسییەكان لەئێستاداو گۆڕانکارییه‌کان به‌سه‌ر نەخشەی سیاسیدا یان کاریگه‌ربوونی هاوكێشە سیاسییەكان بەسەر نه‌خشه سیاسییەكانی جیهاندا. بۆ نموونە لەمیسر، لەعیراق، لەسوریا، لەیەمەن نه‌خشه‌که روون نییە، د.شێرزاد له‌وباره‌یه‌وه ده‌ڵێت: نەخشەی سیاسی وا بەئاسانی دانەنراوە كە لەسەر نەخشە هێڵێک بكێشرێت. به‌ڵکو لەسەر چەندین فاكتەر دانراوە، فاكتەری جوگرافی، مێژوویی، بەرژه‌وەندیی هەیە. كاتی خۆی نەخشەی دەوڵەتەكانیان دانا، گۆڕینی ئەو نەخشەیە زۆر زەحمەتە، راستە پاش 1990ــ 1991 قسە دەكرا كە گوایە سنوور پیرۆز نییە، دەوڵەت دەتوانێت سنوورەكان دەستكاری بكات، بەڵام كوا تائێستا لەكوێدا شتی وا هەبووە؟ لەیەكێتی سۆڤێت هەبوو، لەڕووخانی سۆڤیەتدا، ئەو وڵاتانەی كە سەربەخۆیی خۆیان وەرگرت، پێشتر سنووریان هەبووە، كۆمارێک بوون لەناو سۆڤێتدا، بەڵام پاش رووخانی، سەربەخۆیی تەواویان راگەیاند، بەبێ ئەوەی هیچ گۆڕانكاریی‌و سه‌رژمێرییه‌ک لەدەوڵەتێكدا كرابێت. ئەمە زۆر گرنگە، تۆ ئێستا بچیت ئێران پارچە پارچە بكەیت یان عیراق پارچە پارچە بكەیت یان توركیا پارچە پارچە بكەیت دەبێتە كێشە، ئەو نەخشەیە وەك پیتەر راڵف پێی دەڵێت :نەخشەی خوێن. ئەمە ئاماژەیە گۆڕینی نەخشە یان دیزاین بەخوێن دەبێت، كە بەخوێنیش بوو، سەقامگیری لەگەڵ خۆیدا ناهێنێت. بۆیە بە لێكتێگەیشتن دەبێت، بەعەقڵانی دەبێت. ئەمیش ئەوروپییەكان هەستیان پێكرد، لەپاش رووخانی یەكێتیی سۆڤێت، كە ئەوروپای خۆرهه‌ڵات سەربەخۆیی وەرگرت، وەك یۆگۆسلاڤیا تووشی كێشەبوو. تووشی كوشتارێكی زۆر بوو، بەڵام هەندێك دەوڵەت بەهێمنیی‌و عەقڵانی بابەتەكەیان بەبارێكدا خست.
كەواتە لێرەدا ئەگەر هاتوو دیزاین گۆڕدرا، كام نموونەیان باشترە؟ نموونەی چیک‌و سلۆڤاكیا بە لێكتێگەیشتن. ئێستا بزووتنەوەكانی سكۆتلەنداو وێڵز لەبریتانیا، ئەوانە توزێك سەربەخۆیی رابگەیەنن، ئەوە بەعەقڵانیەتە. بەڵام لەئێرلەندا دەرفەت نادەن ئەوە پەیوەندیداره بەبەرژەوەندییەوە. بەڵام بەشێوه‌یه‌كی گشتی هەر گۆڕانكارییەك لەنه‌خشه‌دا دەبێت بەعەقڵانی بێت‌و بەتێگەیشتن بێت لەیەكتری، یاخود نیمچە رازی بوونێك. چونكە ناڕازیبوون سەرچاوەیەكە بۆ شەڕێكی هەمیشەیی.
ویستی سه‌ربه‌خۆبوون
لەزۆر شوێنی جیهاندا داواكاریی سەربەخۆبوون هەیە، داواكارییه‌که‌یان داوكارییەكی سایكۆلۆژیی یان سیاسیی رەوان، سه‌باره‌ت به‌مه‌ش د.شێرزاد ده‌ڵێت: پرسیار ئەوەیە ئایا ئەوانە دەتوانن جێبەجێی بكەن؟ ناتوانن، ده‌نا زۆر كەس حەزده‌كات جێبەجێبكرێت، بەڵام ئایا دەكرێت؟ نه‌خێر. چونكە بەرژەوەندیی هەیە. لێرەدا پاش نه‌خشه‌یه‌کی نوێ چی دێتەكایەوە لەئاستی پەیوەندیی نێودەوڵەتیدا؟ ئایا ئەو قه‌واره نوێیە بەرگەی ئەو كێشانە دەگرێت، كە لەداهاتوودا دێنه‌پێش یا نا؟ چونكە بنیاتنانی دەوڵەت لەبنەمادا ئەوە نییە كە نەخشەیەك دادەنێیت‌و تەواو. پێویستە تۆ بتوانی بژێویی هاووڵاتیان دابینبكەیت، چۆن دەتوانی دابینی بكەیت ئەگەر هاوپەیمانیی نەبێت لەنێوان دەوڵەتەكاندا؟ هەر چوار دەورت گەمارۆت بدەن چۆن دەتوانی ئەوە بكەیت؟ یان چۆن دەتوانی گوزەرانێكی باش بۆ هاووڵاتیان دابین بكەیت؟
دەبێت بزانین مەسەلەكە لەكوێوە هاتووە، لێرەدا پێویستە هەر مه‌سه‌له‌یه‌ک بەشێوەیەكی تایبەت چۆن شرۆڤەی دەكەیت، بۆنموونە مەسەلەی كورد جیاوازە لەقیبتییەكان، لەشیعەكان لەئەمازیغییەكان، هەركەس رێگەیەكی مێژوویی خۆی هەیە. رێگه‌یەكی سایكۆلۆژیی خۆی هەیە، ستوونی رۆشنبیریی خۆی هەیە. كەواتە پێویستە حاڵەت بەحاڵەت دیراسە بكرێت. سه‌باره‌ت به‌كورد چەندین فاكتەری هەیە، یەكێك لەوانە سایكۆلۆژییە، حەز دەكات نەتەوەیەكەو پێویستە خۆی بڕیاربدات لەسەر چارنووسی خۆی، بەڵام ئایا خۆی بڕیار لەسەر چارنووسی خۆی دەدات؟ یان فاكتەری دیکه هەیە رێگه بەمە دەدات؟ ئەگەر بەتەنیا فاكتەرێك بێت دەتوانێت ئێستا چارنووسی خۆی دیاری بكات؟ بۆچی وا ناكات، چونكە فاكتەری دیکه هەیە، جوگرافی، مێژوویی، زلهێزەكان، بەرژەوەندییەكان. ئەمانە هەمووی بەربەستن، كەواتە چۆن لەو بەربەستانه رزگاری دەبێت؟ ئەوە هێزێكی دەوێت. ئایا كورد ئەو قودرەتەی هەیە كە بتوانێت ئەو بەربەستانە لابدات؟ ئەمەش ده‌بێت سیاسییەكان وەڵامی بدەنەوە.
سەرچاوە:کوردستانی نوێ
دیداری: هاوار نه‌سره‌دین
01/03/2014
