پ 1ـ بە بۆچوونی تۆ وەک پسپۆرێکی بواری جیۆپۆلیتیکی سیاسی، بۆچی کورد کیان‌و قەوارەیەکی سەربەخۆی‌خۆی نییە؟ لەکاتێکدا لە رووی ژمارەی دانیشتوانەوە زیاتر لە 40 میلیۆن کەسە؟
و: نەتەوی کورد‌و کوردستانیش وەک نیشتمانی نەتەوەی کورد دوو ئەکتەری خولیای مێژینەی سرووشت‌و کۆمەڵ مرۆی بەستێنی جوگرافیای ئەم گۆی زەوییەن کە تێیدا گوراونەتەوە، وارە تایبەتییەکانیان لە رووی مۆرفۆلۆجی‌‌و مرۆییەوە سرنج راکێشن لە ئاوێتە بوونی پێکهاتەی سروشتی مرۆیی‌‌و سیستەمە سیاسی‌‌و ئابوورییەکاندا پانۆڕامای مێژووی سیاسیی کورد نەخشێندراوە، لەو نەخش‌و نیگارەدا خاڵە پۆزەتیڤ‌و نێگەتیڤەکان راگر‌و پاڵنەری پێناسە کردنی مافە نەتەوەییەکانی کورد لە هەر چوار پارچەی کوردستانن لە فۆرمە جۆراوجۆرەکانی مافی دیاریکردنی چارەنووس‌دا خۆی دەردەخات‌و هەتا بەرەو هەڵکشانی لووتکەی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیی لە ئافراندندایە، بە گشتی هۆکارەکان بە تاک‌و بەکۆمەڵ شوێندانەربوون.
وەک نموونەیەک لەم بابەتەدەکرێ ئاماژەبە نەبوونی کەناراوی دەریایی لەکوردستاندا بکەین، دەتوانین وەک لاوازترین خاڵیش توێژینەوەیەکی چڕ‌وپڕیشی لەسەر بکەین، کوردستان لەبەرنەبوونی رێگای بە دەریا ئازادەکانی جیهان تووشی گەمارۆی سەرزەمینی‌‌و قەیرانی جیۆپۆلیتیکی بووە، لە نێو بازنەی هێڵی سنووری وشکانیی وڵاتە دراوسێکانیدا قەفی خواردۆتەوە، کە هەرکام لەوانە شانازی بە هەڵکەوتی شازی جوگرافیایی‌‌و مێژووی ئوستوورەیی‌‌و جسناتی رەگەزییان دەکەن‌و لە دەربڕینی سۆزی ئایینی‌‌و خۆپەرستییان‌دا کەم وێنەن. لەسەر یەک؛ چاخی ئیمپراتۆرییەتی سێیانەی ئێران‌و عەرەب‌و عوسمانی شوێندانەر بوون لەسەردامرکاندنی مەشخەڵی پڕهیوای کوردەکان لەم ئاقارە ئیقلیمییەدا؛ ناسیۆنالیزم‌و ئایین دوو چەمکی بەهێزی ئەم چاخە نوێیەن، کە خاک‌و نەتەوەی کوردیان کردۆتە پاشکۆی شکۆداریی ئیمپراتۆرییەتی وڵاتەکانیان لە دوو هەزارەی رابردوودا.!!!
لەبەکگراوندێک‌دا ئەگەر سەیری مێژینەی کوردستانیش بکەین بەدوای رووخانی ئیمپراتۆرییەتی ماد‌و پاشەکشەی مادەکان بۆ ناوچە شاخاوییەکانی زاگرۆس، کوردستان‌و کوردەکان بە یەکپارچەیی لە ناو کیانی نیشتمانی‌و نەتەوەیی خۆیاندا نەماونەتەوە، ئەو 40 میلیۆن حەشیمەتە کوردەی کە ئێوە ئاماژەی پێ دەکەن، مخابن ناکرێ وەک نەتەوەیەکی یەکگرتووی 40میلیۆن کەسی لەحاڵی ئێستادا سەیری بکەین، نەتەوەیەکی بە ئانقەست پارچەپارچە کراوە، لەناو تەوژمی لافاوی ناسیۆنالیزمی فەرمانڕەواکاندا پەلەقاژەی خۆدەربازکردنێتی‌‌و ئێستا لە ئاستانەی خۆبووژاندنەوەیدایە، جارێ مەودای گەیشتنی بە ستراتیژییەکی یەکگرتووی نەتەوەیی نەبڕیوە، پرۆسەکە هێشتا دەڵەمەیە‌و نەیتوانیوە ببێتە پۆتانسێلێکی (جهد، قدرە) بەوزەی نەتەوەیەکی 40میلیۆن کەسی، ئەگەر وا خەلەست با لە قەوارەی نەتەوەیەکی پڕ حەشیمەتدا رەوڕەوەی مێژووی ژیارەکەی رەتێکی دیکەی دەبرد، ئەو تان‌وپۆ کۆمەڵایەتیی سیاسی‌‌یەی کە ئێستا بۆتە وارشەی ژیانی سیاسیی کورد‌و لە مافە نەتەوەییەکانی دووری خستۆتەوە دەبێ وەک دیاردەیەکی نا ئاسایی‌‌و سەیر‌و سەمەرەی ئەم سەردەمە سەیری بکەین.
پ2 ـ رووبەری جوگرافی کوردستان لە 500هەزار کیلۆمەتر دووجا زیاترە کە لە رووبەری هەریەک لە وڵاتانی (بەریتانیا، هۆلەندا،بەلجیکا، سویسرا، دانیمارک) زیاترە، بۆچی ئەو رووبەرە فراوانە دەوری نەبینیوە لە بونیادی کیانێکی سیاسی‌‌دا بۆ کورد؟
و: حکوومەت‌و رووبەر دوو ماکی رەسەنن بۆ دامەزراندنی قەوارەی هەر کیانێکی سیاسی‌‌و دەوڵەتێکی سەربەخۆ لەم جیهانەدا، چەندی‌‌و چۆنییەکەیان لەسەر هێز‌و دەسەڵاتی وڵاتان راستەوخۆ شوێندانەرن ئەو فاکتە نەریتیانەی لە بارەی حەشیمەتەوە سوڕی نالەبار لەکوردستاندا دەگێڕن بۆدانیشتوانی کوردستانیش هەمان رێسا پێڕەو دەکەن، لەحاڵێکدا کە نەتەوەی کورد لێک دابڕاوەو هەرکوتەی لەژێر پۆستاڵی داگیرکەراندا دەچەوسێندرێتەوە، ئۆتۆپیایەک بە جەستەی یەکگرتووی نیشتمانی لە ئارادا نامێنی، کەواتە ئەم کوردستانە بەخەیاڵ یەکگرتوو ناکرێ‌و بە پێوانەی 500 هەزارکیلۆمیتری چوارگۆشەش فەرمییەتی سیاسی‌‌و دیپلۆماتیکی نێونەتەوەیی پێ نابەخشرێ، لە ئەمری واقیعدا سنوورێکی دەستکرد‌و ناسروشتی خاکەکەی لێک دابڕ دابڕ کردووە‌و لە روانگەی ریئاڵ پۆلیتیکییەوە یاسای نێودەوڵەتیش فەرمییەتی سیاسی‌‌و جیهانی لە نێو دەوڵەتە میللی‌‌یەتەکانی ناوچەکەدا بە پارچە پارچە کراوی پێناسەکراوە. هەر پارچەیەکیش لە ژێر کارتێکردی نیزامێکی نادێموکراتیکی دژی‌‌گەلی چەوساوەتەوە، میکانیزمی جۆشدانەوەی ئاڵقە لێکترازاوەکان‌و وەڕێخستنی فەرمانی تاک حکومی لەسەریان وێنای کیانێکی سیاسیی لە ناو ئەو گێژاوە سیاسییانەدا، لێ دەربازبوونی نەک کردێکی ساناهی نییە، بەڵکوو زۆریش زەحمەتە، بێتوو سنووری وڵاتانی ناوچەکە گۆڕانی تێدا نەخوڵقی‌‌و بە شێوەیەکی لۆژیکی‌‌و لەسەر بنەمای ئیتنیکییەوە دانەڕێژرێتەوە‌و بەو پێودانگە دەوڵەتە میلییەکان بنیات نەنرێنەوە، قەوارەی یەکپارچەیی کوردستان هەروا لەخەیاڵدا دەمێنێتەوە، بەر لەوەش کوردستان لە رووی حەشیمەت‌و رووبەرەوە بە یەکێک لەوڵاتە گەورەکانی جیهان دەژمێردرێت، بەڵام لە بارەی کولتووری‌‌و ئابوورییەوە جێی رامان‌و لێ ورد بوونەوەیە ـ باو بوونی دیالێکتەکانی زمانی کوردی‌‌و جووتساید بوونی پیتی لاتینی ـ عەرەبی لەکوردستانی باکوور‌و کوردستانی باشوور لەخۆی‌‌دا رێگای بۆ جۆرەسیستمێکی دیسانترالیستی فۆرمێکی کۆنفیدڕالی کردۆتەوە، دەبێ لە تێزی ستراتیژیەتی یەکگرتووی نەتەوەییدا ئەم تایبەتمەندییەی کە لە نێو پارچەکانی کوردستاندا هەیە وەبەرچاو بگرین، تەنانەت تا ئێستاش ئیدارەی هەرێمی کوردستان لەسەر ستاندارد کردنی خوێندنی زمانی کوردی، جۆری بۆچوونەکان نالێکن، سیستمی پەروەردەیی هەرێمی کوردستان هەروا بە سەقەتی ماوەتەوە لەسەر یەکگرتوویی زمان‌و ئەدەبی کوردی‌‌و بە فەرمی کردنی یەکێک لەدیالێکتەکانی سۆرانی یان بادینی کێشەی کلتووری هەیە، ئەمەش بۆتە کۆسپێکی ناوازە کە کورد وەکو خۆی خستوویەتە سەر رێگای سەقامگیر بونی ماددەی چواری دەستووری عێراق کە زمانی کوردی‌‌و عەرەبی کردۆتە هاوتای یەکتری‌‌و بە رەسمییەتی ناسیون.
پ3 ـ پێتوایە هۆکارەکان زیاتر پێوەندییان بە سەردەم‌و قۆناغە جیاوازە مێژووییەکانەوە هەیەکە دەرفەتەکان ناڕەخسێت، هەر لە هۆکارەخودی‌‌یەکانەوە تاوەکو بابەتییەکان یان رەوتی مێژوو بواری گۆڕانی بۆ نەڕەخساندووە؟
و: هۆکارە ئەکتیڤەکان دووبەشن: سروشتی‌‌و مرۆیی، هۆکارە سروشتی‌یەکان نەگۆڕن، هەروا نەگۆڕیش دەمێننەوە، هۆکارەمرۆییەکانیش بە پێچەوانەوە بەردەوام لە حاڵەتی گۆڕان‌دان، قۆناغ بە قۆناغ ریز دەبەستن‌و دێنە مەیدان، بەدوای روودانیشیان فۆرمێک بەرهەمدێنن‌و رێسایەک بەدوای خۆیاندا رادەکێشن، دەبنە پاژنەی خولدانەوە لە مێژوودا، رووداوەکان لە خولەکاندا وێستگەی وچاندانیان هەیە، لە وچانەکاندا دەرفەت دەڕەخسێنن، دەرفەتەکان دوورەهەندین، هێندێکیان خود ئاسایین، بەشەکەی تریشیان لاوەکین‌و لەلاوەڕا خۆ دەگرن، کەش‌و هەوا دەڵقێنن، لەو بوارەدا گرینگ ئەوەیە تاکی کورد لە پلەی کەسایەتیی سیاسی‌دا‌و کۆمەڵی هۆشمەندیش لە حەزی پەرەستێنی‌‌دا بتوانن دەرفەتەکان بقۆزنەوە‌و لەکیسی نەدەن. ئەگەرراستیمان گەرەکە، زۆرجار لەقۆناخەکانی مێژوودا دەرفەت بۆ کورد هەڵخراوە، بەڵام کوردەکان لەتوانایان‌دا نەبووە لەو دەرفەتانە کەلک وەرگرن نموونە زۆرن، دوای شەڕی چاڵدێران سوڵتان سەلیم دەستی میرەکوردەکانی ئاوەڵە هێشتەوە لەنێو خۆیاندا میری میران هەڵبژێرن‌و ئەمارەتێکی یەکگرتوو دابمەزرێنن، بەڵام نەخشی نەباوی مەلا ئیدریسی بدلیسی نەیهێشت ئەمارەتە کوردەکان یەک بگرنەوە‌و لە بەرامبەر دوو ئیمپراتۆریی عوسمانی‌‌و سەفەوی‌دا ببنەجەمسەرێکی یەکگرتووی سەربەخۆ!! پاش جەنگی یەکەمی جیهانی جامیعەی میلەل بە بەستنی قەراردادی سێڤر، بریاری دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیی دا، ئەوکاتیش دەمارگیریی ئایینی شیخ عەبدولقادری نەهری لاگیری لە سیاسەتەکانی کەماڵ ئاتا تورک کرد، کەلەهیچ بارێکەوە لەگەڵ بەرژەوەندیی نەتەوەیی کورد نەدەهاتەوە‌و هەلە زێڕینەکەی لەکیس کورد دا‌و پەیماننامەی سێڤری زیندە بەچاڵ کرد، بەو پێودانگە دروست نییە لە روانگەی عاتفییەوە بیر لە رەوتی مێژوویی خەباتی رزگاریخوازانەی کورد بکەینەوە. رەوتی مێژوویی پرۆسەیەکی بێ گیان‌و نەزۆک‌و خۆڕسک نییە کە لە خۆوە هەڵقوڵابێ‌و بەسەر چارەنووسی کورددا سەپابێ، هەر هێز‌و دەسەڵاتدارێکی توانیبێتی لە راستای دابینکردنی بەرژەوەندییەکانیان چالاکتر‌و دەقیقتر خۆیان نیشان بدەن‌و هەلومەرجەکە بوێننەوە بەرگی براوەشیان لە ئامێز گرتووە، ئەوانەی ئامانجەکانیان نەپێکابێ بەدۆڕاوی مێژوو دادەنرێن‌و بەرپرسایەتییەکەیان دەکەوێتە ئەستۆی سیاسەتە غەڵەتەکانیان، کەوابوو رەوتی مێژوو لە ئاستی تێک شکانیان هیچ تاوانێکی لە ئەستۆ نییە، ئەوە سەرکردەکانن دەبێ باجی بۆچوونی غەڵەت‌و هەڵوێستە سیاسییەکانیان بدەنەوە.
پ4 ـ کە ئێمە نەمانتوانیوە سوود لە دەرفەتەکان وەرگرین، کەواتە کێشەی نەتەوایەتیمان بۆ مێژوویەکی کۆنتر دەگەڕێتەوە؟
و: هەروەک باس کرا پرسی نەتەوەیی لەکوردستان بە گشتی دوای شەڕی یەکەمی جیهانی‌‌و دامەزرانی دەوڵەتە میلییەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هاتە ئاراوە، پێشتر چەوسانەوەی نەتەوەیی بە پێوانەکانی سەردەم لە نێووڵاتانی ناوچەکە لەگۆڕێدا نەبووە، کێشەی نەتەوەییش کە پاساودانەوەی چەوسانەوەی نەتەوایەتی بێ لە گۆڕێدا نەبووە، لە ناوکی دەوڵەتە میلییەکان‌دا چەوساندنەوەی نەتەوەیی وەک ئامانج‌و هزرێکی فرەخوازی کە نەتەوەیەک بکاتە سەروەر‌و باڵادەستی نەتەوەکانی تر، هاتە ناو شەقامی حاکمییەت‌و فەرهەنگی سیاسیی حکوومەتەکان لە ناوچەکەدا، کاتێک سیستمی ئیداری‌‌و پەروەردەیی نەتەوە باڵادەستەکان سەقامگرتوودەبێ. کێشەی نەتەوەییش قووڵتر‌و زەقتر خۆی دەردەخا‌و لە پێناو داکۆکی لە پێناسەی نەتەوەییدا بەتەوژمتر‌و رادیکاڵتر هاتۆتە ناو کۆڕی خەباتی رزگاریخوازیی نەتەوەیی.
لەسەریەک لە ئاوێنەی مێژوودا ئەگەر سەیری کورد‌و کوردستان بکەین بەگشتی تووشی دووجۆر کێشە بوون، یەکیان ئەوەیە کە هەر لەشکرێکی بێگانە پەلاماری کوردستانی دابێت، کوردەکان زۆر بە توندی بەگژیدا چوونەتەوە. بە واتەیەک هیچ بێگانەیەک لەخاکەکەیدا نەحەساوەتەوە‌و سەرەنجام چۆڵی کردوە یان پاشەکشەی پێکراوە، هێندێک جاریش دەسەڵاتداران بە ئەرکی ئایینی بەرەنگاریان بوونەوەو بێدەسەڵاتی کردوون، لە قۆنای‌گەشەسەندنی سەرمایەداریی جیهانی‌‌و سەرهەڵدانی کۆلۆنیالیزم‌و سانترالیزە کردنی دەوڵەت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین ئەمارەتەکوردییەکان سەریان تێدا چوو، بەڵام شۆڕشی ڕزگاریخوازی نەتەوەییش لە کوردستان دا سەری هەڵدا، دەتوانین خاڵی سەرنج راکێش لەو بزاڤە دا شۆرشی شێخ عوبەیدللای نەهری لە ساڵی 1880ز ناوبێنین کە بۆ یەکەمجار بۆ دامەزراندنی کوردستانێکی سەر بەخۆ شۆڕشی کرد.
پ 5ـ ئەوەش هەیەلە پاش دەرکەوتنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام لە کوردستان، کورد توانی چەندین ئەمارەتی سەربەخۆ‌و نیمچە سەربەخۆ پێک بهێنێ، بەڵام پیلانی دوژمنان‌و دووبەرەکی‌‌و شەڕە ئیمارات وایانکرد یەک لە دوای یەک ئەو ئیماراتانە لە ناو بچن؟
و: دوای هەرەسهێنانی خیلافەتی ئومەوییەکان، عەباسییەکان شاری بەغدایان کردە ناوەندی جیهانی ئیسلام، وڵاتی کوردستانیش بوو بە شاڕێی ئەوکۆمەڵە خەڵکەموسوڵمانەی کەلە چوار قوڕنەی ئەم جیهانەدا دەچوونە زیارەتی مەککە‌و مەدینە، شاڕێگاکانی بوونە هۆکاری ئاوەدانکردنەوەی کوردستان‌و گەشە سەندنی شارو شارستانییەت‌و بەهێز کردنی هەستی وڵاتپارێزی لە کوردستان‌و پێشوەچوونی زانست‌و هونەر، هاتنە سەرکاری حکوومەتی شەددادەکان، حەسنەوییەکان، مەروانییەکان لە نێوان سێ‌دەسەڵاتداری بە هێزی وەکوو ئیمپراتۆرییەتی رۆمی شەرقی، خولەفای عەبباسی، حکوومەتی ئالی بوویە(بوەیهییەکان) کە حوکمڕانانی بە هێزی ناوچەکەبوون، دامودەزگای بەهێزی حوکمڕانی‌‌یان دامەزراند بوو، بڵام هێرشی تورکە سەلجوقییەکان بۆ ئاسیای رۆژئاوا (سەدەی پێنجی کۆچی) وەزعی دێموکرافیا‌و شارستانییەتی ناوچەکەی بە تەواوی تێکدا، کوردستان لەونێوەدا زیانێکی گەورەی بەرکەوت، نەیتوانی پشتی خۆی راست بکاتەوە‌و خۆ بگرێتەوە، کاتێک ئالی عوسمانیش لەئاسیای بچووک بوونە ئیمپراتۆریەتی بەهێزی عوسمانی، کوردستان چەند قاتی تریش نوشوستی هێنا، ئەمارەتەکوردییەکانیش مەخابن هەتا بڵێی ناتەبا‌و لەگەڵ یەکتری نەگونجاو بوون، لەرکەبەریی ئایینی نێوان شیعەی سەفەوی‌‌و عوسمانییە سوننەکاندا نەیانتوانی کەلک وەرگرن‌و تێدا چوون، میرەکوردەکان بە حوکمی ئەوەی سوننی بوون، دەبوا پشتی عوسمانی‌‌یەکانیان گرتبا لە حاڵێکدا بێ ئەوەی ئامانجێکی روونی سیاسییان هەبێ، لە نێوان ئەو دوو ئیمپراتۆرەدا ئەمبەر‌و ئەوبەریان دەکرد، بێجگە لە رەنج بەخەسار بوونیان هیچ دەسکەوتێکیان تۆمار نەکرد.
پ6 ـ مێژووی دوور‌و درێژی کوردیش وابووە سەرکردەو دەسەڵاتدارەکانی میر نشین‌و شۆڕش‌و راپەڕینەکان کەسایەتیی ئایینی بوون، ئایا بۆچی ئەمانە نەیانتوانیوە تەنانەت لەژێر کاریگەریی ئایینیش‌دا بێت بیر لە پرۆژەیەکی لەو شێوەیە بکەنەوە کەمیللەتەکەیان لە قەیرانی نەبوونی قەوارەیەک ڕزگار بکەن؟
و: میرەکوردەکان خۆیان گیرۆدەی سۆزی ئایینی نەکرد، زۆرتری سەرقاڵی حوکمڕانی میرنشینەکەی خۆیان بوون، نزیکەی 50 میرنشین لە کوردستاندا بوون هیچ کامیان پێوەندییەکی سیاسیی ستراتژیکیان بۆ پارێزگاری لێکتر، لە نێو خۆیان دانەمەزراندبوو، جیهانبینییەکەیان لە سنووری جوگرافیای میرایەتییەکەیان تێنەدەپەڕی، ئەو بیرتەسکییە قەت نەیدەتوانی ئامانجێکی بەرزی نەتەوەیی کە هەموو کوردستان دابگرێ وەبەر خۆی بدات. پرسی ئایینی بۆ میرەکوردەکان کە بتوانێ یەکگرتوویی نەتەوەیی دەستەبەر بکات، هیچ رۆڵێکی نەدەبینی.
هەرچەند لەوەش نکۆڵی ناکرێ تا ئەم سەردەمەش نەخشی رێبەرانی دینی لە بزاڤی رزگاریخوازی کورد دا زۆر زەق‌و بەرچاو بووە، ئەوەش دەگەڕێتەوە سەر خوێندنی ئەو زانستانەی کە لە حوجرەکان فێریان دەبوون‌و دەوریان بۆ دەکردەوە‌و پێی ڕادەهاتن‌و شعووری نەتەوەپەرستی‌‌و وڵاتپارێزییان تێدا دەگوورا، بەڵام ئەوانیش لە ژێر فەرمانی ئەو ترادسیۆنە کۆمەڵایەتییەی بەسەر کوردستاندا زاڵبوو، نەیدەتوانی سنووری فەرمانڕەواکەی بەرفراوانتر بکات، لەم بەشەدا حەزدەکەم ئاماژەیەکی کورت بە دیاردەی شێخایەتی‌‌و نفووزی رووحی شێخ لەناو کۆمەڵی کوردەواریدا بکەم:
شێخەکان لەنێو خەڵکدا مەعنەوییەتێکی بەرزیان هەبوو، بێجگە لە توێژی ئاغاوەت بەفەقیرو دەوڵەمەندەوە رێزیان دەگرتن، شێخەکان ببوونە پەناگای لێقەوماوان، بێجگەلەمەش شێخەکان لە بەرامبەر تەشەنەکردنی ئایینی مەسیحییەت لە کوردستاندا بوونە لەمپەر، لە ئاستی مسیۆنێرەکاندا بەرهەڵستکارێکی بەهێز بوون، هەر لەبەر ئەوەش بوو دەوڵەتە ئورووپاییە مەسیحییەکان زۆر بە توندی موخالیفی نەخشی شێخەکان لەکوردستان بوون‌و بەردەوام لە دژیان دەخوێندن.
حکوومەتەکانیان لە شێخەکان هان دەدا، هەر کاتێکیش شێخەکان شۆڕشی ڕزگاریخوازیی نەتەوەییان وەڕێ خستبا بەرەنگاریان دەبوونەوە، وەکو شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری، شێخ رەزای دێرسیم، شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران، حکوومەتی شێخ مەحموودی حەفید، شێخانی بارزان، سەرباری ئەمانەش پێویستە بڵێم، پرسی نەتەوایەتی‌‌و راپەڕین‌و شۆڕشی رزگاریخوازی نەتەوەیی پرۆسەیەکی مۆدێرنە کە پاش شەڕی یەکەمی جیهانی پێی هەڵگرتوە‌و خۆی ناسیوە، کوردستان لەچاوگەلانی زوڵم لێ‌کراوی ناوچەکە، لە بواری رەهەندی زمانی‌‌و شوێنگەوە خۆڕاگر‌و بەوزەو پێشەنگی کاروانی خەباتی نەتەوەیی بووە، بەو حاڵەتەپۆزەتیڤەش لەناو رێگەکەدا چەقبەستوو ماوەتەوە.
پ 7ـ سێ هۆکاری گرنگ بنەمای دواکەوتن‌و ماڵوێرانی بوون بۆکورد هەندێکیان لەمێژە‌و هەندێکیان نوێیە کە بریتین لە هۆکارە نێو خۆییەکان (شەڕی نێوخۆ‌و خۆ خۆری)، هەروەها هۆکارە ئیقلیمییەکان (نەگونجانی وڵاتانی دراوسێ)، هۆکارە دەرەکییەکان یاخود نێو دەوڵەتییەکان کە ئەمەیان نوێترە، هەر وەکوو م. س. لازارێف دەڵێ: مەسەلەی کورد وەکوو کێشەیەکی نێودەوڵەتی لە سەرەتای چەرخی نۆزدەوە سەری‌‌هەڵداو لە سەدەی بیستەمیش دوای شەڕی یەکەمی جیهانی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بایەخی زیاتر بوو، پێتوایە تاوەکو ئەمرۆ ئەو سێ هۆکارە ڕۆڵ دەبینن لە دواکەوتن‌و وەستانی قەزیەی سیاسیی کورددا، یاخود بە هۆی گۆڕان‌و پێشکەوتنە خێراکانی دنیاوە گۆڕانیش لەسەر ئەمانەدا دێت؟
و: ئەو سێ هۆکارەگرینگەی ئێوە ناوە دەبەن، هەتا ئێستاش بە هێندێک تێبینی‌‌یەوە هەر لەسەر جێی خۆیان ماونەتەوە، رۆڵی نالەباریش دەگێڕن، ناتەبابوونی کورد‌و کێشەو شەڕی ناوخۆیی نەریتێکی نەرێنی نێوخۆیین، زادەی دەسەڵاتە خۆجێییەکانی میرەکانن لە کوردستاندا لە کە پاوانی بنەماڵە ـ هۆزدا قەتیسیان کردبوو ـ ئەهلی وێک‌هەڵکردن‌و یەکگرتوویی‌‌و سەرەنجام بەرفراوانتر کردنی دەسەڵاتە خۆجێییەکانی کوردی نەبوون، هەروا لەناو بازنەی بەرتەسکی دەسەڵاتدارێتییان‌دا خۆیان حەشار دەدا‌و گیانی لێبوردەییان لەگەڵ یەکتر زۆر لاواز بووە، ئەو کولتوورە ئێستاش هەر لە ناو رێبەرانی کلاسیکی کوردیدا کاردانەوەی هەیە. بەرژەوەندیی تاک‌و رێکخراوەیی لەبان بەرژەوەندیی نەتەوەییدا خۆیان فەڕز دەکەن، زۆرجار سنووری بەرژەوەندیی نەتەوەیی ئاڵۆز دەکەن، حزبایەتی لە ئامرازەوە دەبێتە ئامانج، لە جێگۆڕکێی ئەو ساختارەدا بەرژەوەندیی رێکخراوەیی ئەوەندە پیرۆز رادەگیرێت، کە بەتەواوی جێ بە بەرژەوەندیی نەتەوەیی لێژ دەکات، ئەو دیالێکتەش جەوهەری بەرژەوەندییە نەتەوەییەکەمان لێ بزر دەکات، لە حاڵێکدا بۆ ئێمەی کورد بە تایبەتی بەرژەوەندیی نەتەوەیی دەبێ ببێتە ئەستۆنکێک لە ژێر سێبەری رەشماڵەکەیدا خۆمان بدۆزینەوە، با خاوەن ئیدەو بۆچوونی رێکخراوەیەکیش بین، نابێ دەمارگرژیی رێکخراوەیی لێمان ببێتە مڵە، کێڵگەی بەرژەوەندیی نیشتمانیمان لەسەر خاکی کوردستان بنکۆڵ بکات، پیویستە لە ئەرکی رێکخراوەییدا هونەری سیاسەت لە راستای دەستەبەرکردن‌و داکۆکی لە بەرژەوەندیی نەتەوەییمان مسۆگەر بکردرێت، مخابن ئەو شێوازە هونەرە سیاسییە لەنێو ئەحزابی کوردیدا دەگمەن‌و لاوازە، بێجگە لە نێگەتیڤ بوونی هۆکارە نێوخۆییەکان، هۆکارە دەرەکییەکانیش تا ئێستا لە بەلارێدا بردنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی کورددا پراکتیزە کراون، رەوتەکە لە سەدەی 19ڕا بە دەخالەتی دەوڵەتە ئوروپییەکان دەستی پێ کرد بە تایبەتی ئاڵمانییەکان بە هانای سوڵتان مەحموودی عوسمانی‌‌یەوە هاتن‌و بەگەلەکۆمەکێی رووسیای قەیسەری‌‌و قاجارەکان هێرشیان بردەسەرمیرنشینی رەواندز‌و تێکیان شکاند‌و روواندیان، بە گشتی دەخالەتی کولۆنیالیە ئوروپییەکان‌و هاوکاریی وڵاتە دراوسێکان‌و راوێژکاری مەلا ئیدریسی بەدلیسی‌‌و فتوای مەلای خەتێ وەک هۆکاری نێوخۆیی دەستیان داوەتە دەستی یەکتری، میر نشینە کوردەکانیان تووشی هەرەسهێنان‌و فەوتانی هەمیشەیی کرد، بە تایبەتی سیاسەتی کولونیالیستی ئینگلیس دوای بڕانەوەی شەڕی یەکەمی جیهانی بەرامبەر بە کوردستان لە هەموان بەژانترە، شێخ مەحموودی حەفید لە 1923ی زدا لە شاری سلێمانی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی دامەزراندبوو، بەڵام چونکە شێخ مەحموود نەبۆتە داردەستی ئینگلیسەکان، حکوومەتەکەیان لێ تێک دا، هاوچەرخ لە کوردستانی ئێرانیش ئەو سیناریۆیەیان لە دژی شۆڕشی سمکۆ دووپات کردەۆتەوە، بە یارمەتی‌‌دانی ماڵی‌‌و نیزامی پشتی رەزاخانیان گرت‌و رێگای تێکشکاندنی شۆرشی سمکۆیان خۆشکرد، لە سەروبەندی کۆتایی هاتنی شەڕی دووهەمی جیهانیش بە رێبەری پێشەوا قازی محەممەد کۆماری کوردستان دامەزرا، ئەو کۆمارەش هەر بە فیکی دەوڵەتە ئیقلیمییەکان‌و زلهێزی جیهانیی ئەوکات لەناو بردرا، لەو کۆبوونەوەشدا وڵاتە دراوسێکان‌و دەوڵەتە رۆژئاواییەکان تا ئێستاش لە شوێن دانەمەزرانی دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردی کۆدەنگ‌و موخالیفی بوون، هەنووکە پرسەکە بە نیسبەت عێراق‌و هەرێمی کوردستان وەرچەرخانێکی بەسەردا هاتووە کە جێی رامانی زیاترە.
سەرهەڵدانی دوو دیاردەی سیاسی‌‌و ترۆر لەرۆژهەڵاتی ناوین‌و رووداوی 11ی سپتامبر لە نیویۆرک، وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا‌و وڵاتانی رۆژئاوای ئەغیار کردەوە‌و بە دیپلۆماسییەت‌و سیاسەتی ستراتیجیکی ناوچەکەدا چوونەوە، عێراقی دوای سەددام حوسێن‌و هاتنە ئارای هەرێمی کوردستان‌و ئەزموونی سەرکەوتوانەی ئەم هەرێمە لە سەر دابین کردنی ئاسایش‌و ئاوەدانکردنەوەی ئەم هەرێمە کێشی کوردیی کردۆتە فاکتێکی گرنگ لەسەر بونیاتنانەوەی عێراقێکی دێموکراتی فیدڕاڵی دیپلۆماسییەتی رێبەرایەتیی کورد لە هێڵی کلاسیکی ترازاوەو خەریکە بەرەو جیهان بینییەکی نوێ لەگۆڕەپانی سیاسەتدا خۆی دەبینێتەوە.
ئێستا پارامێترێکە بۆ دەستەبەر کردنی ئاسایش‌و سەرخستنی سیاسەتەکانی "پرێزدێنت بۆش" لە ناوچەکەدا، کەواتە رەوتی موناسباتە دیپلۆماسییەکان خوێندنەوەیەکی ئەمرۆیی گەرەکە، پێویستە لەوە ئاگا بین بە پێچەوانەی ساڵانی پێشوو ئاڵوگۆڕەکان خێراتر هاتوونەتە گۆڕێ‌و لە داهاتووشدا شاهیدی ئەو جۆرە گۆڕانکارییانە دەبین، بۆ وێنە خەڵکی کوردستان چاوەڕوانیی ئەوە دەکەن کە لە ئاستی پلەی ژیانی سیاسی‌‌دا دەسکەوتی زۆر لەوە بەبایەختر تۆمار بکەن، ئیتر بە وەبەرچاوگرتنی هەموو تێبینی-یەکان پێویستە بەرپرسان‌و سیاسەتوانانی کورد لە هەرێمی کوردستان پێوەندییە دیپلۆماسییەکانیان لەسەر بنەمای سات‌و سەوداکانی رابردوو تەنیا راگرتنی سەری خۆیان تۆمار نەکەن، هەق وایە بەرژەوەندی نەتەوەیی بخەنە بان هەموو بەرژەوەندییەکانی تاکەکەسی‌‌و رێکخراوەیی، ئەمەش بزانن تەنیا‌و بە پلەی یەکەم دەبێ پشت بە نەتەوەی کورد ببەستن‌و لە هزری نەتەوەیی یاندا کۆمەڵگای کورد لێک هەڵناوێرن‌و فەرق‌و جیاوازییان لەنێودانەنێن.
پ 8ـ پێتوایە کولتووری داگیرکەران کاریگەریی نێگەتیڤی لە سەر کولتورە فەرهەنگی کوردی بەجێ هێشتبێ.
و: لەوە حاشا ناکرێ کە بەتایبەتی لە درێژایی یەک سەدەدا کولتوور‌و نیزامی داگیرکەری‌‌و زەبری نەتەوەی حاکم‌و سەرەڕۆیی نەتەوەیی بەسەر دەروون‌و گیان‌و هزری کورددا خۆی سەپاندووە، بەم کارتێکردنەش خەسارێکی فرەی بە شیرازەی یەکگرتووی نەتەوەیی کورد گەیاندووە، کورد لەخۆی نامۆ کراوە، زمان‌و نووسینیان لێ شێواندووە، بڕوابەخۆ بوونیان لێ بزر کردوە، زۆریان بەگوێدا خوێندوە، کە کورد قەت نابێ بە هیچ!! کوردستانی بوونی کورد‌و کوردی بوونی کوردستان دارکاری کراوە، کوردەکان لەباتی ئەوە بە کوردستانی بوونیان پێناسەبکرێن بە من ئێرانی، تۆ عێراقی، ئەو سووریایی ناو دێر کراوین، ئەمەش نەخۆشییەکی بەژان‌و کوشندەیە، کە هەموو ئەندامەکانی لەشی کوردی گرتۆتەوە، عیلاج‌و دەرمان‌و ویرووسی ئەم ئاریشەیە تەنیا بە خودی کورد دەکرێت، ئەگەر من‌و تۆو ئەو لەنێوخۆماندا یەکدەنگ بین‌وبە خشڵی نەتەوەیی خۆمان ئاراستە بکەین‌و لەبوارەکانی هونەری، مێژوویی‌‌و ئەدەبییەوە بەخۆماندا بچینەوە، وێدەچێ لەدەیەکانی داهاتوودا نەوەکانمان رەنگی تەواو کوردستانی بوونی هەڵێنن، لەخۆمانەوەدەست پێ بکەین‌و بۆ خۆمانی بکەین‌و لەناو کوردستان دا گشتگیری بکەین.
پ 9ـ مەسەلەیەک هەیە دەڵێ: هەرکەس کۆنتڕۆڵی هەموو کوردستان بکات باڵادەستی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆخۆی دابین دەکات، ئەوەش بووەتە زیان بۆکورد، ئەی کورد بۆ خۆی ئەو سوودەی لێ نەبینێ؟
و: هەرکەس کۆنتڕۆڵی هەموو کوردستان بکات بەڵادەستی لە رۆژهەلاتی ناوەڕاستدا بۆ خۆی دەستەبەر دەکات، ئەم مەعریفەیە هەڵگری خاڵێکی زۆر بەهێزە، سەنگ‌و قورسایی کوردستان لەحەستەمترین شوێنی ئەم جیهانە بە تەرازووی زلهێزە جیهانییەکان هەڵدەسەنگێنێ.
ئەگەر ئەم دەستەواژەیە بە فاکتی ئیستانداردی جیۆپولیتیکی‌‌و ستراتیجیکی ببنە پاڵنەر لەو حاڵەتەدا دەستی رێبەرانی کورد ئاواڵە دەبێتەوە، دەتوانن بە ژیری‌‌و وریایی مانۆڕی سیاسیی بدەن‌و سەرنجی زلهێزەکانی پێ راکێشن‌و ئیمتیازی پێ وەرگرن‌و لە ئاستی بەرژەوەندیی نەتەوەییدا کەلکی لێ وەرگرن، کوردستان لە ئاوو پێتڕۆڵ‌دا دەوڵەمەند‌و سرنجڕاکێشە، لە ستراتیجییەتی وشکانی لە ناوچەکەدا بێ رەقیبە تەجرووبەی شەڕی ئەفغانستان‌و عێراق بە ئەمریکا‌و ئورووپای سەلماند تێکنۆلۆجیای نیزامی هەموو شتێک نییە، ، لە تێۆریی زاڵ بەسەروشکانی‌‌دا هۆکاری دیکەش هەن دەبنە شوێنەواری سەرەکی‌‌و ئاکامی شەڕەکە بە لای خۆیاندا دەشکێننەوە بۆ وێنە تێکنۆلۆژیای پێشکەوتووی ئامریکا توانی لە چەند رۆژێکدا هەردوو حکوومەتی تالیبان‌و سەددام حوسێن لە ئەفغانستان‌و عێراق بڕووخێنێ‌و هەردوو وڵاتەکە داگیر بکات، بەڵام کێشەکانی پاش داگیر کردن نەیهێشتووە ئاسایش بگەڕێتەوە ناو ئەو دوو وڵاتە. ئەوە راستە هێزی ئاسمانی‌‌و دەریایی ئەمریکا لە جیهاندا بێ رەقیبە، بەڵام کە دێتە سەر وشکانی تووشی تەنگ‌و چەڵەمەیەکی بێ ئەژماردەبێ، بە وەرگرتنی ئەم تێزەی باسم کرد دەتوانین لەسەر دینامیزمی کوردستان خوێندنەوەیەکی ئاکادیمیانەو هاوچەرخمان هەبێ، بواری ستراتیجیکی‌‌و جیۆپۆلیتیکی کوردستان لە رۆژهەڵاتی ناویندا قورسایی خۆی هەیە، زلهێزەێکی وەک ئامریکاش نیازی بەو شوێنە گرینگانە هەیە، کە پارێزگاری لە بەرژەوەندییەکانی ئامریکا بکات، بە کورتی ئامریکا پێویستی بە کوردستانە، کوردیش پێویستی بە پشتیوانیی سیاسیی ئامریکا لە ناوچەکەدا هەیە، ئەو پێوەندییە دوولایەنی‌‌یە فۆرمۆلی سیاسیی خۆی هەیە بە "دان"و ستان"ەوە سەردەگرێ لەو "دان"و "ستان"ەشدا جۆرە هاوکێشی‌‌یەک بۆ راگرتنی لەنگەری بەرژەوەندییە سیاسی‌‌و ئابوورییەکان پێویستە لە نێوان هاوپەیمانێتی دابمەزرێ، ئەم فۆرمۆلە لە بەشێکی خاکی کوردستان کەهەرێمی کوردستانە بۆتە ئەمرێکی واقیع کە ئێستا هەموومان بەچاوی خۆمان دەیبینین، لە پاڵ ئەم باسەدا پێویستە سەرکردایەتی حکوومەتی هەرێمی کوردستان بە شڕۆڤە کردنی زانست‌و ئەزموونی سیاسی بارودۆخی ناوچەکە هەڵسەنگێنی، ئەوەش بزانێ مانەوەی هێزەکانی ئامریکا لە ناوچەکە درێژخایەنە کوردستانیش لەناو بازنەی سیاسەتی ستراتیجیکی ئەمریکا لەحاڵی خولدانەوەیەو لە ناو هێڵەکەدا دەمێنێتەوە بەو پێودانگە نابێ ڕێبەرانی کورد لە ئاست ئامریکادا لاوازی بنوێنن‌و دەست بە گۆچان بڕۆن‌و پێیان وابێ ئامریکای خێرۆمەند لە باری مرۆییەوەدەیانپارێزێت، لەو شێوە خوێندنەوەیەدا بە نەتیجەیەک دەگەین، یەکەمیان: لەوەدا کە رێبەرانی هەرێمی کوردستان ئامریکایان لەم قۆناغەدا بە دۆستی خۆیان هەڵبژاردوە نەک هەڵەیان نەکردوە هەڵوێستێکی درووستیشیان لە پێناو پێکاندنی ئامانجی نەتەوەییدا رەچاو کردوە، ئەو دەسکەوتانەی تا ئێستاش وەچنگ هەرێمی کوردستان کەوتوون لەو رێبازەوە بەرهەمدار بووە، مەرجیش ئەوەیە کورد لە هەرێمی کوردستاندا نەخۆی بەکەم بگرێ‌و نە بێ منەت لە خۆدەرچوونیشی پێوە دیار بێ، هێمنانەو ژیرانە لەگەڵ رووداوەکان هەڵسووکەوت بکات‌و مەنتیق نەدۆڕێنێ‌و سۆزەکانیش ئاوێتەی کاری سیاسیی‌‌و دیپلۆماسییەت نەکات.
دووهەم: بەسوودی هەرێمی کوردستان نییە لە ئاستی دراوسێکانیدا رەوشتی پەسیوبوون لە سیاسەتدا رەچاو بکات‌و ئیمتیاز بە لایەنەکانی تر بدات، ئەوەش راستە حکوومەتی هەرێمی کوردستان ئیختیاری هەڵبژاردنی وڵاتە دراوسێکانی نییە، تەنیا دەبێ بە سیاسەتی حەکیمانە لەگەل دراوسێکانی هەستان‌و دانیشتن بکات‌و سنوورەکان ئەمن‌و ئارام رابگرێ‌و بیانوو نەداتە دەستیان، ئەو بەرپرسیارەتییەش هەر لەلای حکوومەتی هەرێمی کوردستان درووست نابێ، هەموو لایەنەدراوسێکان لەم بارەوە بە قەد یەکتری ئەو بەرپرسیاریەتییەیان دەکەوێتە ئەستۆ، بۆوەی هەرێمی کوردستان خۆی لە قەیدی بەسترانەوەی ئابووری بە وڵاتانی دراوسی بێنێتەدەر، پلانرێژی بۆ گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووریی نیشتمانی ئەرکی هەنووکەیی حکوومەتی هەرێمی کوردستانە، هەتا پلانەکە بەرەو پێشتر بڕوات لە رادەی بەسترانەوەی بازاری کوردستان بە وڵاتە دراوسێکان کەمتر دەکاتەوە، ئەم پرۆژەیەی سەرکردایەتی هەرێمی کوردستان بۆ پتەوکردنی سیاستی سەربەخۆیی نەتەوەیی یارمەتیدەرێکی پۆزەتیڤە کە ئیرادەی نەتەوەییمان بەهێزتر دەکات، بێ لەمانەش ئەوەندەی هەرێمی‌کوردستان پێویستی بە دەرگای ئاوەڵەی سنوورەکانەوە هەیە، ئەوەندەش زیاتر وڵاتە دراوسێکان موحتاجی کرانەوەی سنوور بۆ ئاڵووێری بازرگانی‌‌و سەرمایەگوزاری‌و ناردنی هێزی کار بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستانن، حکوومەتی هەرێمی کوردستان پارێزەری ئاسایشی سنوورەکانێتی؛ لە چاو رێژیمەکانی پێشووی عێراق قەت سنوورەکان ئەوەندەی ئێستا ئاسایشی بە خۆیەوە نەبینیوە ئێران‌و تورکیاش زیاتر نیگەرانیی خۆیان لە بوونی حکوومەتی هەرێمی کوردستان نەشاردۆتەوە، بە بیانووی دزەکردنی گریلاکانی پەکەکە بۆنێوخاکی وڵاتەکانیان بەردەوام سنووری هەرێمدەبەزێنن‌و بەبۆردوومانکردنی ناوچە سنوورییەکان ئاسایشی دانیشتوانی سنوورەکانیان تێکداوە‌و ئاڵۆزییان خستۆتە ناو هەرێمی کوردستان‌و سنووربەزێنی تورکیا‌و ئێران بۆ ناوچە سنوورییەکانی خاکی هەرێم، بەرهەڵستێکی ئاشکرای ئەو دوو دەوڵەتە لە دژی حزووری نیزامی ئامریکا لە ناوچەکەدا نیشان دەدات.
تێبینی: لەسەر یەک بارودۆخی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین‌و سیاسەتی زلهێزە جیهانییەکان لە چاودەیەکانی رابردوو بۆ کورد زۆر لەبارتر هاتۆتە ئارا، گرینگ سیاسەتوانانی کوردستانن چۆن ئەم دەرفەتە زێڕینە دەقۆزنەوە، بەر لە هەر کارێک دەبێ گیانی کوردایەتی دەمەزەرد بکەینەوە، تیژتر‌و وریاتر کوردستان بهزرێنین، لە ناو سنووری بەرتەسکی هەرێمایەتیدا ئۆمانیزمی کورد قەتیس نەهێڵینەوە، ئەمڕۆ تاکی کورد دەبێ بە چەکی کوردایەتی‌‌و عەقڵی سەردەم تەیار بکرێت‌و بەرەو لوتکەی ستراتیجییەتێکی یەکگرتووی نەتەوەیی شەقاو بەرز بکاتەوە.
پ10 ـ هەست دەکەیت شکستییەک لە دەرونی کورد دا هەبێت، هەمیشە خۆی بەکەم‌و مەزڵووم‌و بێ‌هێز‌و دۆڕاوزانیوە‌و داوای مافی خۆکردنی کەمبووە‌و بەرگری زۆر بووە؟
و: دەبێ پێ لەو راستییە بنێین، باری دەروونیی کورد بەهۆی جەزرەبەی رۆژگار ناسازگارە، شادەمارەکانی لەشی تێک بەزیون، پشووی سوارە‌و تووشی دڵەڕاوکێ بووە، پێی دەوێ خۆی لەو گیرۆدە نەفس نزمییە رەها بکات. کەسایەتییەکەی تا بڵێی دارکاری کراوە‌و مەینەت‌و ئازاری چێشتووە، زەمانی دەوێ ببوژێتەوە‌و خۆی دابڕێژێتەوە لەسەر جەستەی رەسەنایەتی خۆی، لە خۆڕا نییە کوردەکان لە ئاستی نەتەوە باڵا دەستەکانی فارس‌و تورک‌و عەرەبان خۆی بەکەمدەگرێ‌و سەروەریی ئەو نەتەوانە بەسەر خۆیدا بە شتێکی فەڕزکراوی هەمیشەیی دەبینێ، لە کاروکردەوەی رۆژانەشدا مۆرکی نزمبوونەوەکەی پێوە دیارە، بەتایبەتی تاکی کورد زەبوونی‌‌و ژێردەستەیی لە روخساری ناشاردرێتەوە، بە راستی لە ئاستی لایەنی بەرابەردا گێلومەنگە لە بەرامبەر ئەو دۆش داماوییە‌و دەروونڕووخاوییەدا تەنیا توانیومانە لە خۆمان داکۆکی بکەین، بەڵام لە داکۆکی کردن لە مافە ڕەواکانی نەتەوەییمان دوور کەوتووینەتەوە، ئەمەش تراژیدیایەکی ترسناکە لەئاستی مافی دیاریکردنی چارەنووسی سیاسیی بۆ نەتەوەی کورد. لەو حاڵەتەدا دەردەکەوێ ماکەی خەڵلاقییەت‌و داهێنەرمان جارێ هەروا بەکاڵ‌‌و کرچی ماوەتەوە‌و خۆی نەگرتووە‌و پێی هەڵنەگرتووە، زۆرجار بە ئانقەست "تەجزیە تەلەبی"یان لێ کردووینەتەمۆتەکە. بۆوەی مۆرکی جیایی‌خوازیمان پێوە نەنووسێ، ئێرانچێتی، تورکچێتی، عێراقچێتیی‌‌یان ئەوەندە پێ تۆخ کردووین، شەرم دامان دەگرێ‌و لەداخوازییە رەواکانی نەتەوەییمان بە سوودی نەیاران پاشەکشە دەکەین، ئەوەندەشمان بۆ داشکاندوون کە زۆرجار دەبێ خۆمان لە جسناتی رەگەزیی داگیرکەراندا بە ئەسلو نەسەبتر دادەبینین، بەو حاڵەش لەو تۆبەکارییەشمان نابوورن‌و حازر نابن دەستەونەزەر لە خزمەتیاندا راوەستین‌و وەکوو خۆیان بمانخەمڵێنن، هەر بە چاوی ئاغا‌و نۆکەری سەیرمان دەکەن، دڵیان بەرایی نادا وەک نەتەوەیەک بمانخوێننەوە‌و دەرگای برایەتی‌‌و دۆستایەتییان لەسەر گاڵە داوین، لەوەش نزمتر ئامادە نین لە ریزی کەمایەتیش‌دا مافەکانمان دابین بکەن.
پ11 ـ بۆچی سەرکردەیەکی نەتەوەیی هەمەلایەن‌و بیرمەندێکی گەورەی کورد دروست نەبووە کە دەسەڵاتی ناوچەیی تێپەڕێنێ‌و هەموولا یەک بخات‌و ئاراستەیان بکات؟
و: سەرکردەی نەتەوەیی ئەگەر پێویستیش بێ تەنیا بە ئارەزوو درووست ناببێت، ئێلێتی تایبەت بە خۆی گەرەکە، لە سەرەتاوە دەبێ زەروورەتی سیاسی، کۆمەڵایەتیی نەتەوەیی کوردستان هەڵگری ئەم پەیامە بێ، دواتریش هێندێک بنەما‌و خەسڵەتی سەرنجراکێش کەسایەتیی وەکوو پێگەی جەماوەری، نرخی کەسایەتیی سیاسی، گیانی لێبووردەیی‌‌و ئەخلاقی شۆڕشگێڕی تێدا بەهێز بێت، لەسەر یەک‌و بە واتەیەک سەرکردەیەکی کاریزما بۆ ئێستای کوردستان بە پێویست دەزانم، چونکەئەو پەیامەدوو دەسکەوتی سەرەکیمان دەتوانێ بۆ دەستەبەر بکات. یەکگرتوویی نەتەوەیی، یەکدەنگیی سیاسی، رێبەری کاریزما دەتوانێ هەموو ویست‌و داخوازییە نەتەوەییەکانی خەڵکی کوردستان بخاتە سەریەک‌و پرسی کورد لە قەوارەی نەتەوەیەکی بێ دەوڵەتی 40 میلیۆن کەسی موتوربە بکات، لە پاڵ ئەم ئیدە سۆزدارەدا نابێ ئەو بارودۆخە ناهەموارەی بەسەر دۆزی کورد‌وحاکمییەتی چەند لایەنیی کوردی پارچەکانی کوردستا‌دا زاڵە لەبیر بکەین، زەمان‌و خۆ ماندوو کردنی دەوێت، بەدوور لە هەر چەشنە پاوانخوازییەک‌و خۆ فەڕزکردنێک دەبێ زەمینەکانی بۆ بڕەخسێندرێت.
پ12 ـ بۆچی کورد لە مێژوویدا نەیتوانیوە ئایین بکاتە هۆکارێک بۆ درووستکردنی کیانێکی ئایینی مەزهەبی کوردی وەک عەرەب‌و فارس‌و تورک کردیان؟
و: لە هێرشی لەشکری ئیسلام بۆسەر کوردستان کوردەکان نەیانتوانی ئایینی زەردەشتی خۆیان بپارێزن‌و لەسەر دینی خۆیان بمێننەوە، زۆربەی خەڵکەکە ملیان بۆ ئایینی ئیسلام راکێشا، سامی رەگەزەکان کە عەرەبن لە هەموو گەلانی ناوچەکە زیاتر لە ئایینی ئیسلام کەلکیان وەرگرت، لە دەروازەی دینی‌‌یەوە زمان‌و رەگەز‌و کولتووری خۆیان لە سەرتاسەری نیمچە دووڕگەی عەرەبستان‌و باکووری ئەفریقادا جێگیر دەکردو گەشاندیانەوە، سەلاحەددینی ئەییوبیش هەر لە خزمەتی دینی ئیسلام‌و کولتووری عەرەبدا خەباتی کرد‌و لە شەڕی سەلیبی‌‌یەکاندا فەرمانڕەوایی دەکردو بۆ شکۆمەندیی ئیمپراتۆرییەتی ئیسلام جوامێرانە لەگەڵ ریشاردی شێردڵ هەڵسووکەوتی کرد، کوردەکان بە خاتری دوو فاکتی سەرەکی وەکوو "سرووشت‌و ژیان" (کوێستانەکان ـ ئاژەڵداری) ببوونە ئەستۆندەکی ژێرخانی فەلسەفەی ژیانی کوردەکان، ئەم ژێرخانە ئابورییە کوردەکانی ناچار کرد بوو بە مانەوە لە زێد‌و نیشتمانی خۆیان‌و بەرگری‌‌کردن لە خۆیان، نەیاندەتوانی هێڵی شێوازی ژیانەکەیان بگوازنەوە، بۆیە لەوەی کە هەبوو زیاتر بڕیان نەدەکرد، لە حاڵێکدا ئیسلام کە لە نیمچە دووڕگەی عەرەبستان سەری هەڵدا لە هەر چوار لاڕا ببوو بە مەیدانی تەڕاتێنی لەشکری ئیسلام‌و پێشڕەوییان دەکردو بە تەواوی بەریان ئاوەڵە بوو، خەڵکی حیجازیش سەرقاڵی بازرگانی بوون، هەوڵیان دەدا بۆ دەستپێڕاگەیشتن بە کالا بازرگانییەکان، شوێن‌و وڵاتی تازە‌و بازاڕەکانیان بدۆزنەوە، سەردارانی عەرەب هەڵگری پەیامی تازەی دینی بۆ گەلانی جیهان‌و دونیای مەسیحییەت بوون، بەردەوام هاندەران بۆ برەوپێدانی ئایینی ئیسلام شەڕی ناموسوڵمانەکان بکەن‌و وڵاتەکانیان داگیر بکەن‌و بۆ دابینکردنی پێداویستییەکانی ژیانیان دەستیان بگاتە بازاڕەکان، نیازەکانی ژیان‌و بژیوی، چەمکێکی بزوێنەرو هاندەر بووە بۆ عەرەبەکان تا لە رێگای برەو پێدانی دینی ئیسلام وڵاتانی دیکە داگیر بکەن‌و کەلک لە بەروبوومیان وەربگرن.
دوای شکستی ساسانییەکان، عەرەبەکان تاقی کیسرایان داگیرکرد، بەڵام ئێرانییەکان هەرچەند ئایینی ئیسلامیان قبووڵ کرد بوو، لە ئاستی کولتووری عەرەبدا حازر نەبوون خۆیان قاڵ بکەنەوە‌و ملکەچیان بن، بۆیە هاتن لەناو ئایینی ئیسلام دا لقێکیان کردەوە‌و شیعەگەرییان کردە باو کوردەکان لە نێوان دوو بەرداشی شیعە‌و سوننەدا تەڕاتێنیان دەکرد، لە بەرامبەردا نەدەبوونە دەمارگرژیی هیچ کامیان‌و تەنیا سەری خۆیان پێ ڕادەگرتن لە ناو ئەو فۆرماسیۆنەی کە سرووشت و ژیان پێکیان هێنابوو، قەتیس مابوونەوە‌و خۆیان بە ژیانی خودکەفابوون راهێنابوو، سرووشت هۆکاری سەرەکیی شێوەی ژیانی کوردەکان بوو، بەواتایەک کوردەکان گیرۆدەی سرووشتی کوردستان بوون، بۆیە کوردەکان لە درێژایی مێژوودا شاخ‌وداخەکانی کوردستانیان بەرنەداو لەبەر ئەوخاڵە لاوازە هەلە رەخساوەکانیان لە مێژووی ژیانیان دا نەقۆستەوە، بۆ وێنە: عەبدولرەحمان پاشای بابان کاتێک لەسەر داوای فەتح عەلی شای قاجار هێرشی بردە سەر بەغداو گرتی، حازر نەبوو تکا‌و رجای خەڵکی شارەکەش بۆ والییەتی شارەکەش قبووڵ بکات‌و تێیدا بمێنێتەوە! گوتی: "قومە ئاوێکی کانیاوەکانی کوردستان بە هەموو بەغدا ناگۆڕمەوە"!!.
میر موحەممەدی رەواندزیش هەر ئەو بەزمەی گێڕا، خەڵکی ناوچەکانی (بین النهرین)یش ئامادەبوونی خۆیان بۆ فەرمانبەری لە میرموحەممەد رادەگەیەنن، میر موحەممەد لە وڵامیاندا دەڵێ: "ئەمن دەخڵی مەنتەقەی حکوومەت ی پاشای ئیسلامی ناکەم، خوا تۆفیقم بدات ئەو حکوومەتانەی لەدەست دەرەبەگی کوردستان دان زەبت‌و تەسخیریان دەکەم".
ئەمەیەگیرو گرفتی کورد لە مێژوودا، نەک هەر نەیتوانی ئیمپراتۆرییەک لە ناوچەکەدا دابمەزرێنێ، بەڵکوو ئەوە ئیمپراتۆرەکان بوون ببوونە مڵۆزمێک بەسەر کوردەکاندا فەرمانیان دەدا‌و باج‌و پیتاکیان لەپشتی کوردەکان قایم دەکرد، شەڕی مقاوەمەت‌وخۆڕاگریی کوردەکان لە عورفی نیزامیدا سەرەنجامەکەی هەر شکست‌و سەر تێدا چوونە، قەتیش نەیدەتوانی بۆکورد ببێتە نان‌و ئاوو خێر بداتەوە.
پ13 ـ لە چ قۆناخێکدا رووحی کوردایەتی‌‌و نەتەوەیی لای کورد بووەتە ئایدۆلۆژیا تا سوودی لێ‌وەرگرتبێ بۆ هەڵسەنگاندنەوە؟
و: ئەزموونی دوو سەدە خەباتی رزگاریخوازی لە کوردستان کە بێ پسانەوە بە دووی یەکدا رێچکەیان بەست هەر لە خۆڕا خودئاسا لەسەر خاکی کوردستان هەڵنەقوڵیون، گشتیان پێوەندیی دیالکتییان بەیەکەوە هەیەو لە سەرچاوەی کوردایەتی ئاویان خواردۆتەوە، بەڵام بەزۆر هۆ ئەو گیانە کوردایەتی‌‌و نەتەوەییە نەیتوانیوە یەک جێ هەموو کوردستان‌و نەتەوەی کورد لە خۆیەوە بگرێت، سنوورە جوگرافییەکە لە ناوچەی مەڵبەندێکی کوردستان‌و ئەوپەڕەکەی پارچەیەکی‌کوردستان بەولاوەتر نەترازاوە، وێنەی زیندوو شۆڕشی ئەیلوول لەکوردستانی باشوورەوە، کاتێک بەدوای پەیمانی ئەلجەزائیر، شۆڕش بە سەرۆکایەتی مستەفا بارزانی هەرەسی هێنا، هەرچەند ویژدانی هەمووکوردێکی بریندار‌و بە پەرۆش کرد، ناهومێدی‌‌و بێ هیوایی کوردستانی گرتەوە، کەچی دیسانیش‌و سەر لەنوێ روحی کوردایەتی‌‌و نەتەوەیی هەر لە کوردستانی عێراق وەجۆش‌و خرۆش هاتووە‌و بە بڕشتترو بە وزەتر لە جاران لە هەمان هەرێم هەڵپەی سەندووە‌و یەکیەتیی نیشتمانی لە دایک بووە‌و شۆڕشەکەی هەڵگیرساندۆتەوە، ئەم قۆناخە لەبزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەییدا هەرچەند حاڵەتی لۆکاڵی هەبووە، بە خاڵێکی بە پێزو سەمبولی ئایدۆلۆژیای نەتەوەیی دەتوانین مەزندەی بۆ بکەین. خاڵی درەوشاوەی دوای هێرشی نیزامیی ئەمریکا بۆسەر عێراق هاتەدی، دەسپێکی ئەم سیناریۆیە پێکهێنانی بەرەی کوردستانی‌‌و سەرەنجام هەڵسانەوە‌و راپەڕینی جەماوەریی لە سەرانسەری هەرێمی کوردستان بوو، کە دامو دەزگای رێژیمی بەعسی لە هەرێمی کوردستاندا تەفروتونا کرد، بەرهەمەکەشی دامەزراندنی حکوومەتی هەرێمی کوردستان‌و هەڵکردنی ئاڵای سێ‌ڕەنگی کوردستانە. لەسەر یەک لە مێژووی خەباتی رزگاریخوازیی کوردستاندا رووحی کوردایەتی‌‌و نەتەوەیی هەتا ئێستاش هەر لە ناو سنووری لۆکاڵی‌‌دا ماوەتەوە‌و نەیتوانیوە گشتگیر بێت‌و هەموو بەشەکانی کوردستان دابگرێت. پان‌و بەرینیی خاکی کوردستان‌و نایەکگرتوویی گیانی نەتەوەیی‌‌و نیشتمانی، هەلومەرجەنایەکسانییەکان، بەربەستی سەرەکی بوون لەسەر پێنەگەیشتنی ئایدۆلۆژیایەکی خۆماڵی، بە ئامانجی ڕاچڵەکاندن‌و هەڵسانەوە، قۆناخێکی ئەوتۆ تا ئێستاش لە کوردستان لەدایک نەبووە.
ئەم وتووێژە لە کتێبی "دۆزی کورد لە نێوان بیری نەتەوەیی‌‌و ئایین‌دا" کە لەئامادەکردنی ئارام عەلی سەعیدە بڵاوکراوەتەوە
