مسته‌فا شه‌مامی/ دیاکۆ
نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی لیبرال- دێمۆكراسی و ماركسیستی(ماركس، ئینگلس)به‌شی 2هه‌م
له‌به‌شی 1كه‌می نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم دا له‌مه‌ر گرینگی پرسی سه‌روه‌ری سیاسی و ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی، و ره‌ۆتی ساغكردنه‌وه‌ی پرۆژهی ده‌ۆله‌ت- نه‌ته‌وه له لایه‌ك، وه فه‌قییر بوونی ئه‌ده‌بیاتی سیاسی كورد له هه‌مبه‌ر پرسێكی ئاوه گرینگ‌و چاره‌نووس سازدا له لایه‌كی دیكه‌وه، ئاماژه به‌م خالانه‌‌ی خواروو كرابوو :
•1/ خه‌لك وه‌ك تووخم و ئێلێمێنتی سه‌ره‌كی ده‌ۆله‌ت.
•2/ ئیده‌ی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه‌ی سیاسی.
•3/ ئیده‌ی نه‌ته‌وه، نه‌ته‌وه‌ی كولتووری.
•4/ پرۆسه‌ی مێژوویی سه‌رهه‌لدان‌و شكلگیری(فۆرماسێون)سه‌روه‌ری سیاسی‌و نه‌ته‌وه‌یی له چه‌شنی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی.
به‌شی 2هه‌م ته‌رخان كراوه به ناسیۆنالیزم له ره‌ۆه‌نگه‌ی لیبرال-دێمۆكراسی وه ماركسیستی، پرینسیپی میلییهتهكان ، وه ئه‌سلی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس.
به‌شی 3هه‌م ته‌رخان ده‌كه‌م به لایه‌نی حقووقی ئه‌م پرسه له چوارچێوهی نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی.
5/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی لیبرال- دێمۆكراسی
ناسیۆنالیزم بۆ یه‌كه‌م جار وه‌ك ئیدیۆلۆژیه‌كی سیاسی ئاكتیف، توانی له ژێر كارتێكردنی شۆرشی مه‌زنی فه‌رانسه وه‌ك دیارده‌یه‌كی نوێ واریدی ژیانی سیاسی ئۆروپیه‌كان بێ، دیاره چه‌مكی ناسیۆنالیزم له سه‌ره‌تا دا وه‌ك ده‌ستمایه‌یه‌ك له بواری خولقاندنی ئه‌ندیشه‌یه‌كی نوێ كه بتوانێ پووششێكی تێئۆریكی مووناسیب بۆ داخوازی مافی نه‌ته‌وایه‌تی فۆرموله بكات، هاته ئاراوه، هه‌لبه‌ت هاتنه ئارای سیاسه‌تی ناسیۆنالیستی بۆ ئۆروپا به هۆی شۆرشی سالی 1789 به‌ۆ مانایه نییه كه سه‌ره‌تای مێژووی ناسیۆنالیزم بۆ ئه‌م شۆرشه و ئه‌ۆ ساله بگه‌رێته‌وه، به‌لكوو ئه‌ۆ ناسیۆنالیزمه‌ی كه له ئاخروئووخری سه‌ده‌ی 18 وه له قالیبی هه‌ست و ئیحساسێكی هاۆبه‌شدا له زۆرینه‌ی وه‌لاتانی ئۆروپایی دا بلاۆ بۆوه، ره‌گ و ریشه‌ی بۆ رابردوێكی زۆر دوور ده‌چێته‌وه، به‌لام له واقیعدا ئه‌وه شۆرشی فه‌رانسه بوو كه ئه‌م هه‌ست و سۆزه ناسیۆنالیستیه‌ی له رێگه‌ی پرۆسه‌یه‌كی گرژ و شۆرشگێرانه هێنایه ناۆ ژیانی رۆژانه‌ی شاروه‌ندی ئۆروپایی كه له دواییدا به هۆی ناپلئۆن و سیاسه‌ته جیهانگیرانه‌كه‌ی، له سه‌ره‌تاسه‌ری ئۆروپا و دواتریش له ده‌ره‌وه‌ی جوغرافیای قاره‌ی ئۆروپادا بلاۆ بۆوه. ئه‌م ناسیۆنالیزمه له پرۆسه‌ی پراكتیك و ماتریالیزه‌كردنیدا، له چه‌شنێك ته‌ناقۆز و دژاییه‌تی ده‌گه‌ل نه‌ۆعی ته‌عامول‌و كرده‌وه‌ی ئیمپریالی ناپلئۆن له لایه‌ك و پرینسیپه‌كانی ئیدیۆلۆژی لیبرالی له لایه‌كیدیكه‌وه ره‌نگده‌داته‌وه، كه ئه‌م ره‌ۆته‌ش سه‌رئه‌نجام ده‌بێته هۆی بلاۆبوونه‌وه‌ی به‌زرو و تۆی ناره‌زایی و ئعتیرازاتی ناسیۆنالیستی له هه‌موو دونیادا، رێئاكسیۆن و دژكرده‌وه‌ی گه‌لان ته‌نیا روو له هێزی سه‌ربازی فه‌ره‌نسه جهه‌تگیر نه‌كرابوو، به‌لكوو له هه‌مان كاتدا كه دژی هێزه‌كانی داگیركه‌ری ناپلئۆن چالاكیان ئه‌نواند، له هه‌مانكاتیشدا دژ به ده‌سه‌لاتی شا و ده‌رباری وه‌لاتیان بوون كه له خزمه‌ت به ناپلئۆن و سیاسه‌ته‌مه‌زنخوازه‌كانی ئه‌ۆ دا، سه‌روه‌ری سیاسی و حاكمییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی و به‌رژ‌وه‌ندی وه‌لاتیان فیدا كردبوو، بۆیه ئاكامی ئه‌م بزوتنه‌وه ناسیۆنالیستانه سه‌رئه‌نجام، له وه‌ده‌رنانی هێزی داگیركه‌ر و رووخانی ده‌سه‌لاتی وابه‌سته‌و نانه‌ته‌وه‌یی، وه كرانه‌وه‌ی فه‌زایه‌كی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی دا ره‌نگیدایه‌وه كه له بواری تێئۆریكیدا ئه‌وه هه‌مان ئه‌ۆ ئیده ناسیۆنالیستییه بوو كه توانی وه‌ك خۆراكی فیكری له ئاست ساغكردنه‌وه‌ی هێزی دینامیكی پێویست بۆ ره‌خساندن و سه‌رخستنی ئه‌م بزووتنه‌وه‌گه‌له رۆلی كارگه‌ر و دیاریكه‌ر بگێرێت.
ناسیۆنالیزمی فهرهنسهویی كه به‌رهه‌می پرۆسه‌یه‌كی رادیكال و شۆرشگێرانه بوو، وه دواتریش له‌ئه‌نجامی چالاكی سه‌ربازی ناپلئۆن زه‌مینه‌ی په‌ره‌پێدانی بۆ ئاماده‌كرا بوو، له جه‌ۆهه‌ردا ناسیۆنالیزمێك بوو كه خاوه‌نی ئه‌ساس و بنه‌مایه‌كی تایبه‌ت به‌خۆ (موونحه‌سر به‌فه‌رد) بوو، به‌ۆ مانایه كه ناسیۆنالیزمێك بوو كه ته‌نیا ده‌گوونجێ له چوارچێوهی ئیده‌ی "نه‌ته‌وه‌ی سیاسی" دا پێناسه بكرێت*(بۆ زانیاری زیاتر له باره‌ی ئیده‌ی نه‌ته‌وه‌ی سیاسی بۆ به‌شی یه‌كه‌می ئه‌م نووسراوه‌یه بگه‌رێوه)، چوونكه فه‌رانسه له ئاخروئووخری سه‌ده‌ی 18 دا توانیبووی چه‌شنێك له ئۆرگانیزاسیۆنی سیاسی و ئیداری بۆ سیستمی ده‌سه‌لاتداری وه‌لات ئاراسته بكات كه عه‌مه‌له‌ن ره‌خسێنه‌ری بارودۆخێك بووه كه تێیدا توانراوه، به گوورجی و خێرایی پرۆسه‌ی ئینتێگراسیۆنی(ئاویته بوون) سیاسی، زه‌مینه‌ی گه‌شه‌و مسه‌ۆگه‌ربوونی بۆ فه‌راهه‌م بێت، وه له واقیعدا مانیعی ره‌خساندنی كه‌مترین زه‌مینه‌ی مووناسیب و بنه‌ره‌تی بووه كه له ئه‌نجامیدا بكرێت و بتوانرێت ئه‌م ره‌ۆته له چه‌شنی ناسیۆنالیزمی كولتووری دا ره‌نگبداته‌وه.
لێره‌دا له قیاسی نێوان دوو ناسیۆنالیزمی نه‌ۆعی ئه‌مریكی‌و فه‌رانسه‌ویی‌دا، ده‌توانرێت چه‌شنێك نێزیكی وه یا خوود خزمایه‌تی ئیدیۆلۆژیكی له نێوان ناسیۆنالیزمی ئه‌مریكایی و فهرهنسهویی دا، ده‌ست نیشان بكرێت، به‌ۆ مانایه كه ئیده‌ی ناسیۆنالیزمی سیاسی په‌یره‌ۆكراو له هه‌ر دووكی ئه‌م وه‌لاتانه‌دا، ئیده‌یه‌ك بووه كه سه‌رچاوه‌كه‌ی بۆ ئاسار و بیرو ئه‌ندیشه‌ی ژان ژاك رۆسۆ ده‌گه‌رێته‌وه، وه له‌م سه‌رچاوه‌یه ئیلهامیان وه‌رگرتووه.
گرینگتر له باسی چۆنیه‌تی سه‌رهه‌لدانی و په‌یدایشی ئیده‌ی ناسیۆنالیزم، ره‌نگه باس و لێدوانی بێت له باره‌ی ره‌ۆتی ماتریالیزه كردن و چه‌شنی كاركه‌رد و كاردانه‌وه‌ی، له گۆره‌پانی خه‌بات بۆ سه‌پاندن وه چه‌سپاندنی نه‌زمی نوێ لیبرالی له ئۆروپادا بێ، ناسیۆنالیزم له گۆره‌پانی خه‌باتدا، عه‌مه‌له‌ن وه‌ك ئه‌بزارێكی كارتێكه‌ر و دیاریكه‌ر بۆ خه‌بات و به‌ربه‌ره‌كانی وه تسوییه حیساب ده‌گه‌ل ده‌سه‌لات و مقاومه‌تی ئه‌مپراتووریه‌كان دێته‌ئاراوه، له واقیعدا ناسیۆنالیزم له‌م خه‌بات و چالاكیانه‌ی دژ به ده‌سه‌لات و مقاومه‌تی هێزه‌كانی ئیمپریال، هه‌ر وه‌ك چۆن ئیدیۆلۆژی دێمۆكراتیك بوو به هۆی قه‌یرانی شه‌رعییه‌ت، وه سه‌رئه‌نجام تێكشكانی قه‌داسه‌تی ده‌سه‌لاتی سه‌لته‌نه‌تگه‌لی مووتله‌قه و مه‌شرووته، هه‌ر ئاوه‌ش ناسیۆنالیزم و خه‌باتی ناسیۆنالیستی توانی، نه‌زمی نێونه‌ته‌وه‌یی و نه‌قش و رۆلی ئه‌مپراتورییه‌كانی ئووتریش-مجارستان ، رووس ، عووسمانی، كه له سه‌رده‌می په‌ێمانی وێستفالیا(westfalia ) را به بێ هیچ چه‌شنه گۆرانكارییه‌ك تا ئه‌ۆ كات مابوونه‌وه،تووشی قه‌یرانی شه‌رعییه‌ت وه سه‌رئه‌نجام رووخان و له به‌ریه‌ك هه‌لوه‌شاندنیان بكات.
لیبرالیزم وه‌ك ئیدیۆلۆژی ته‌نیا له یه‌ك خالدا ته‌ۆزیحاتیكی سه‌ره‌تایی و پشتگیرانه‌ی له په‌یوه‌ندی ده‌گه‌ل ناسیۆنالیزم ئاراسته كردوه، ئه‌ویش بریتیه له ئیمكانی ئینتیقال و راگواستنه‌وه‌ی ئسوول و پرینسیپه‌كانی لیبرالیزم( وه‌ك ئۆتۆنۆمی و ئازادییه‌كانی تاكه‌كه‌س) له حه‌ۆزه‌ی تاكه كه‌س بۆ حه‌ۆزه‌ی كۆ و گشتی یان خه‌لكه‌وە، به‌لام تێبینی و تێفكرێكی قوول له لۆژیك و كاركردی ناسیۆنالیستی، هاۆرێ ده‌گه‌ل له به‌رچاۆگرتنی ئه‌نجامه‌كانی ئازموونی ناسیۆنالیزمی ئۆرگانیكی ئالمانی، ده‌مانهێنێته سه‌ر ئه‌م قه‌ناعه‌ته كه ناسیۆنالیزم سه‌ره‌رای ئه‌وه كه هه‌لگری پرۆژهی رزگاری گه‌ل و ساغكردنه‌وه‌ی پرۆژهی نه‌ته‌وه- ده‌ۆله‌ته، به‌لام له پراكتێكدا ده‌گه‌ل پرینسیپه‌كانی ئیدیۆلۆژی لیبرالی ناته‌با و ناسازگاره، دیاره ره‌نگه سرنجدان و ووردبونه‌وه له ئازموونی ناسیۆنالیزمی ئۆرگانیكی ئالمانی بۆ ته‌فهیمی ئه‌م ئیدیعایه كافی بێت، كه چۆن به راشكاویی ناسازگاری خۆی ده‌گه‌ل بنه‌ماكانی ئوومانیستی، ئازادی تاك ،راسیۆنالیزم (ته‌عه‌قوولگه‌رایی)،ئه‌ساله‌تی به‌رژه‌وه‌ندیخوازی و به‌خته‌وه‌ری و ،،،، كه كاراكتێر و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی لیبرالیزم پێكدێنن، بۆمان ده‌رده‌خا. جێوازی نێوان پرینسیپه‌كانی لیبرالی و بزووتنه‌وه ناسیۆنالیسته‌كان له به‌شی زۆری سه‌ده‌ی 19 به شێوه‌یه‌كی ئاشكرا قابیلی بینین بوون، هه‌ر وه‌ك هابزباوم" ئاماژه به كاراكتێر‌و خاسییه‌تی ئینتێگرالی ئه‌م بزووتنه‌وانه ده‌كات كه چۆن ماك و نیشانی ئینتێگرالكه‌ریان(ئاویته كردن) پێوه‌دیار بوو"، كه زۆر جار ئه‌م عه‌مه‌لی ئینتێگرالكردنە، ئیجباری وه له دژی ئیراده و داخوازی تاك دا بووه كه ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ل ئۆتۆنۆمی و ئازادی تاك كه سەرەکیترین پرینسیپەکانی لیبرالی پێکدێنن، به راشكاویی دژایه‌تیان هه‌بووه.
6/ ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی سۆسیالیستی: ماركس ، ئینگلس
پرسی نه‌ته‌وه‌یی له بواری تێئۆریكی له ئاسار‌و به‌رهه‌مه‌كانی ماركس دا تێئۆریزه نه‌كراوه ، وه ئه‌گه‌ریش ئاماژه به‌م پرسه‌كرابێت زۆر كه‌م، و تایبه‌تمه‌ندی ره‌دكه‌ردنه‌وه و به گرینگ نه‌نرخاندنی پرسی نه‌ته‌وه‌ویان پێوه دیاره، هه‌ر چه‌نده ئه‌مه راسته كه پرسی نه‌ته‌وه‌یی به لای ماركسه‌وه گرینگیه‌تی نه‌بووه، به‌لام ئه‌مه به مانای نه‌فی ئه‌م راستیه‌ش نییه كه دوای ماركس، هێندێك له ئیده‌گه‌لی ئه‌ساسی‌و بنچینه‌یی له بوواری پرسی نه‌ته‌وه‌یی به شێوه‌یه‌كی فه‌رمی كاردانه‌وه‌یان بووه له بزوتنه‌وه‌گه‌لی سۆسیالیستی و كۆموونیستیدا.
ماركس و ئینگلس خاوه‌ن هه‌لویستێكی تەقابوولگەرایانە، وه دژ به هه‌لویست و گووتاری سیاسی ناسیۆنالیزمی كولتووری بوون، ئیده‌ی نه‌ته‌وه‌ی كولتووری و ناسیۆنالیزمی كولتووری كه هه‌لگری پرۆژهی ساغكردنه‌وه‌ی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌ربه‌خۆیه، بۆ ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده وه‌ك واقعییه‌تێكی سرووشتی نایه‌ته نرخاندن، له ره‌وه‌نگه‌ی ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده‌وە ساغكردنه‌وه‌ی یه‌ك ده‌ۆله‌ت له سه‌ر بنه‌مای ئیتنیكی، وه یان كولتووری ناتوانرێ ته‌ۆجیهه بكرێت، به‌لكوو ئه‌م دیارده‌یه ته‌نیا له چوارچێوهی قابلییه‌تی شیاویی بۆ گه‌شه‌ی ئابووری و ته‌ۆسیعه‌ی كاپیتالیستی كه بتوانێ له به‌تنی خۆیدا داخوازی دامه‌زراندنی كۆمه‌لگایه‌كی نۆێ دابین‌و مسه‌ۆگه‌ر بكات قابیلی ته‌ۆجیهه، بۆیه لێره‌دایه كه ته‌نیا ده‌لایلی تاكتیكی ده‌توانن ببن به هۆی گۆرانكاری له ئاستی ئه‌م معیار و میزانه ئێستاندارده‌یه، بۆ وێنه ناسیۆنالیزمی ئیرله‌ندی تا ئه‌ۆ جێگه‌یه قابیلی ته‌‌حه‌موول و ته‌ۆجیهه و پشتیوانییە، كه مه‌ۆجوودییه‌تی ئیرله‌ند زه‌مینه‌خۆشكه‌ری دۆخ‌و هه‌لوومه‌رجێك بێت له راستای ته‌قوییه‌ت و به‌هێزكردنی مه‌ۆقعییه‌تی لاندلۆردیزمی(landlordizm) ئینگلیسی، به‌لام سه‌ربه‌خۆیی ئیرله‌ند عه‌مه‌له‌ن ده‌بێته‌هۆی نه‌ك هه‌ر وه‌رشكه‌سته‌گی لاندلۆردیزمی ئینگلیسی و بگره ئی ئیرله‌ندیش، كه ئه‌وه‌ش له خۆیدا ده‌توانرێت وه‌ك بارودۆخێكی گوونجاو بۆ پرۆلتاریای ئینگلیس بێته‌نرخاندن، كه وایه شایانی پشتگیری لێكردنه.
ناسیۆنالیزمی لێهستانی(پلۆنیا) له چوارچێوهی كاراكتێر و تایبه‌تمه‌ندی دژی روسییه‌كه‌ی بۆ ماركس و ئینگلس قابیلی ته‌ۆجیهه بوو، هه‌ر بۆیه‌شه ده‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا كه پێش قه‌زاوه‌تێكی دژی ئیسلاۆیان هه‌بوو، به‌لام دیسانیش له مه‌ۆزه‌عی تێئۆریكی دا له‌م ناستۆنالیزمه پشتگیریان كردوه.
ماركس، به تایبه‌ت ئینگلس هاۆكات ده‌گه‌ل ته‌ۆجیهاتی تێئۆریكیان به‌رامبه‌ر به پرسی نه‌ته‌وه‌یی، له چوارچێوهی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی گه‌شه‌ی كاپیتالیستی و پرۆلتاریایی دا، مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه له چوارچێوهی، جێوازی نێوان " نه‌ته‌وه‌ی خاوه‌ن مێژوو ، وه نه‌ته‌وه‌ی بێ مێژوو " پێناسه‌ده‌كه‌ن وه پێیان وایه كه نه‌ته‌ته‌وه‌ی خاوه‌ن مێژوو ئه‌ۆ نه‌ته‌وه‌یه كه توانیویه‌تی خۆی به ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی له چه‌شنی ئه‌ریستۆكراسی وه یان بورژه‌وازی ته‌یار كردبێت، به‌لام نه‌ته‌وه‌ی بێ مێژوو نه‌ته‌وه‌یه‌كه، كه خاوه‌نی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی نییه وه له‌بوواری سترووكتۆری ئابووری و كۆمه‌لایه‌تی خاوه‌ن پێكهاته‌ی گووندنشینیه و له لایه‌ن حكوومه‌تی ده‌ره‌كی ئیداره ده‌كرێت، واته خاوه‌ن سه‌روه‌ری سیاسی له چه‌شنی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی نییه. دیاره ئه‌م ئه‌ندیشه‌ی ئینگلس كه له واقیعدا له ئه‌ندیشه‌ی هێگل ئیلهام وه‌رگیراوه، ده‌توانرێ ده‌گه‌ل ئه‌وه‌ی ماركس سه‌باره‌ت به چه‌مگه‌لی وه‌ك " خه‌لكی خاوه‌ن مێژوو ، وه نه‌ته‌وه‌و خه‌لكی بێ مێژوو و ناسیۆنالیته، یه‌كسان و وه‌ك یه‌ك بێنه‌نرخاندن، ئه‌ۆ دوو بیرمه‌نده پێیان وایه كه خه‌باتی رزگاریخوازی كرێكاری ده‌بێ له چوارچێوهی نه‌ته‌وه‌دا جێی خۆی بكاته‌وه و نابێ له لۆكالیزم و ناوچه‌گه‌رایی میلیه‌ته‌كاندا خۆی وون بكات یان بدۆرێنێ.
ماركس و ئینگلس پێیان وابوو كه ئه‌ۆه راسته كه گرووپگه‌لێكی جێواز له بوورای ئێتنیكی به‌لام ئاویته و تێكه‌ل به یه‌ك، پێكهاته‌ی ده‌ۆله‌ته ئۆروپاییه‌كان پێك دێنن(ئینگلس له سالی 1866 ده‌لێ له سه‌رانسه‌ری ئۆروپا دا وه‌لاتێك نابینرێت كه خاوه‌نی پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌لایه‌تی یه‌كده‌ست بێت وه له‌سه‌ر یه‌كه‌یه‌كی ئێتنیكی موه‌حه‌د ساز كرابێت، به‌لكوو هه‌موویان خاوه‌ن پێكهاته‌یه‌كی كۆمه‌لاتی رازواه به چه‌ند گرووپی ئێتنیكی جێوازن كه له ژێر هێژموونی حكوومه‌تێكی واحیدا ده‌ژین)، به‌لام برواشیان به‌وه قائیم بوو كه سه‌رئه‌نجام گشت نه‌ته‌وه‌و میلیه‌ته‌كان، كاتێك كۆمه‌لگای كۆموونیستی محقق بێت، هه‌موویان له‌م كۆمه‌لگایه دا حه‌لل ده‌بن و ده‌توێنه‌وه و ئاسه‌وارێك له نه‌ته‌وه‌و میلییه‌ت و ده‌ۆله‌ت نه‌ته‌وه‌كان نامێنێ، و كۆمه‌لگایه‌كی یه‌كده‌ست و یه‌كسان، وه بێ چیین و بێ ده‌ۆله‌ت درووست ده‌بێت.
ئه‌م دید و بۆچوونه‌‌گشتیه‌ی ماركس و ئینگێلس به‌رامبه‌ر به پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم ده‌توانێ په‌یوه‌ندی هه‌بێت ده‌گه‌ل ئه‌م باروودۆخه‌ی كه ئۆروپای ساله‌كانی پر له شۆرشی 1848 پێداتێپه‌ر ده‌بوو، بۆیه‌شه ئه‌م بزووتنه‌وه ناسیۆنالیستیانه له ره‌ۆنگه‌ی ئه‌م دوو بیرمه‌نده وه‌ك ئه‌بزارێك به ده‌ستی كۆنه‌په‌رست و له دژی شۆرشی كرێكاری هاتوونه هه‌لسه‌نگاندن و نرخاندن. ناسیۆنالیزمی كولتووری له‌ۆ سه‌رده‌مه‌دا وه‌ك پیلانی كۆنه‌په‌رستانه و جه‌مووجولێكی مه‌شكوك و له دژی ره‌ۆتی شۆرشگێرانه‌ی سه‌رده‌م له لایه‌ن ماركس و ئینگلێس‌وه مه‌حكووم كراوه، هه‌ر چه‌ند ئه‌م نووخته نه‌زه‌ره‌ی ماركس دواتر له لایه‌ن ماركسیسته‌كان تووشی هێندێك ته‌فاسیر‌و خوێندنه‌وه‌ی تازه هاتووه، به‌لام نه‌شبۆته هۆی گۆرانكاری بنه‌ره‌تی و جه‌ۆهه‌ری له ئاست ره‌وه‌نگه‌ی ماركسه‌وه.
به گشتی ده‌توانین بلێین له ئاست پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم، چه‌شنێك تێئووری سیستماتیك سه‌باره‌ت به ته‌ئید وه یاخوود پیشتوانی له پرسی نه‌ته‌وه و ناسیۆنالیزم له ره‌وه‌نگه‌ی ماركسیسیتدا نابینین، ته‌نانه‌نه‌ت به حوكمی ئه‌وه كه ناسیۆنالیزم ئه‌ساسه‌ن ئه‌بزارێكی ئیدێۆلۆژیكییه و خاوه‌ن گه‌رایش بۆ ساغكردنه‌وه و ئیده‌ئالیزاسیۆنی ده‌ۆله‌ته، و ده‌ۆله‌تیش له ره‌ۆنگه‌ی ماركس‌وە، وه‌ك ئه‌مرازی سه‌ركووتكه‌ری چینێك به ده‌ست چینێكی تر پێناسه كراوه، كه‌وایه له لایه‌ن ماركس‌وه مه‌حكووم و قابیلی ره‌ده، دیاره هه‌رچه‌نده ناسیۆنالیزم و ده‌ۆله‌ت كه پێكهێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ن له لایه‌ن ئه‌م دوو بیرمه‌نده ره‌د ده‌كرێنه‌وه به‌لام له پراكتیكدا له ئیمكاناتێكی تاكتیكی كه ناسیۆنالیزم ده‌توانێ ئاراسته‌ی خه‌باتی سۆسیالیستی بكات، وه‌ك ئینیسترۆمێنتێكی مووناسیب كه ده‌توانێ له به‌رژه‌وه‌ندی چینی كرێكار دا بێت سوودی لێوه‌رده‌گیرێت، بۆیه‌شه دوای ماركس و ئینگلس وه به درێژایی مێژووی ماركسیسم، بگره ئێستاشی ده‌گه‌لدا بێت، مه‌سه‌له‌ی ره‌دكردن وه‌یان قه‌بوولی ناسیۆنالیزم بۆ سوود لێوه‌رگرتن وه‌ك ئه‌بزارێكی تاكتیكی، بۆته پرسێكی پرمناقشه و جێگه‌ی باس‌ولێدوان له ناۆ خانه‌واده‌ی بیرو هزری سۆسیالیستی وكۆموونیستی دا.
7/ پرینسیپ و ئه‌سلی میلییهتهكان
پرینسیپی میلییهتهكان له تێئۆریدا مافی هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌كی كولتووری، وه میلییهتهكان بۆ خۆ ته‌یاركردنی به یه‌ك ئۆرگانیزاسیۆنی سیاسی ره‌وا ده‌بینێ،ئه‌م ئه‌سله له سه‌ر ئاستی پرسێكی هه‌ده‌فمه‌ند واته بوونی یه‌ك نه‌ته‌وه دامه‌زراوه، كه ئه‌وه ده‌كه‌وێته ناۆ بازنه‌ی جێوازێكی پرمانا ده‌گه‌ل ئه‌سلی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس كه له بوواری تێئۆریك و پراكتیكیدا، دوای ئه‌سلی میلییهتهكان وه به مه‌به‌ستی دیفاع له هه‌مان ئارمانج و هه‌ده‌ف هاتۆته‌ئاراوه، ئه‌وه‌ی راستی بێت ئه‌سلی میلییهتهكان له پراكتیكدا ده‌بێته هۆی زه‌قكرنه‌وه‌و درێژه‌دان به داستانی ئیراده‌ی مووشه‌خه‌سی ئه‌ۆ ته‌به‌عه كۆ و كۆلێكتیفه كه له واقیعدا هه‌مان نه‌ته‌وه‌ی كولتوورییه، به‌لام ئه‌سلی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس كه دواتر باسی لێده‌كه‌یین، بریتیه له راسیۆنالیزه‌كردنی هه‌موو هه‌ۆل و ته‌قه‌لاكان له رێگه‌ی ته‌وه‌سوول به یه‌ك لۆژیكی دێمۆكراتیك.
هه‌ر چه‌نده كه، مێژووی پێش ته‌واوبوونی شه‌ری یه‌كه‌می جیهانی له‌م بواره‌دا مێژوێكی پرمانا و ده‌ۆله‌مه‌نده، به‌لام عه‌مه‌له‌ن دوابهدوای سالی 1918یه كه پرینسیپی میلییهتهكان وه‌ك ئه‌سلێكی مووناسیب وگوونجاۆ بۆ پرسی نه‌ته‌وه‌كان له ئۆروپا دا سوودی لێوه‌رده‌گیرێت.تێكه‌لبوونی گه‌لان وگرووپه‌ئێتنیكیه‌كان له ئۆروپای ناوه‌ندی و رۆژهه‌لاتی ئۆروپا دا عه‌مه‌له‌ن وه‌ك له‌مپه‌رێكی گه‌ۆره له ئاست ماتریالیزه‌كردنی ئه‌م پرینسیپه دا خۆیان ده‌نواند، بۆیه‌شه كێشه ناسیۆنالیسته‌كان ته‌نانه‌ت ئه‌ۆكاتیش نه‌كراو نه‌گوونجا له چوارچێوهی ئه‌م ئه‌سله‌دا رێگه‌چاره‌یان بۆ په‌یدا بكرێت، بۆ وێنه دروستبوونی یوگووسلاویی ،چه‌كۆسلاواكی ده‌توانین وه‌ك ئاكامی ناكارامه‌بوونی ئه‌سلی میلییهتهكان له ئاست حه‌للی كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌كان بنرخێندرێن، بۆیه سه‌رئه‌نجام له‌ژێر كارتێكردنی فاكتۆری ئێتنیكی و كولتووری دوای 70 سال به سوود‌وه‌رگرتن له پرینسیپی ئه‌ۆتۆدێتێرمیناسیۆن جا چ به سیمایه‌كی گرژ (یوگووسلایی) وه‌یان به رووخسارێكی دێمۆكراتیك (چه‌كۆسلاواكی) ئه‌م پێكهاته نادلخوازو غه‌یری ئیرادیانه كه له ئه‌نجامی سوود‌لێوه‌رگرتن له پرینسیپی نا دێمۆكراتیكی میلییهتهكان هاتبوونه دروست بوون، له به‌رێك هه‌لوه‌شێنێت.
له پرۆسه‌ی فۆرمووله‌كردنی پرینسیپی میلییهتهكان كه دوابهدوای شه‌ری یه‌كه‌می جیهانی مشووری بۆ‌خورا، نه‌ده‌كرا له ئاست كه‌مینه ئێتنیكیه‌كان كه له چوارچێوهی ماتریالیزه‌كرنی ئه‌م ئه‌سله دا، ناچار به ئینتێگرال بوون له‌ناۆ ده‌ۆله‌ته تازه له‌داییكبووه‌كان دا ده‌كران، ئاورێكیان لێنه‌‌درابایه، بۆیه له كاتی ئیمزای په‌یمانی ئاشتی دا به پێویست زانرا ،ئاماژه‌یه‌ك به‌م پرسه بكرێت كه دواتریش له كۆمه‌لگای نه‌ته‌وه‌كاندا له بواری حقووقیوه مكانیزمگه‌لیكی حیمایه‌تی به مه‌به‌ستی پیشتیوانی له ئه‌قه‌لییه‌ته‌كان ره‌چاۆگیرا، نیگه‌رانی نێونه‌ته‌وه‌یی به‌رامبه‌ر به پرسی حیمایه‌ت له ئه‌قه‌لییه‌ته‌كانی ئایینی ،ئێتنیكی و لینگویستیكی نیشته‌جێ له خاك وه یان وه‌لاتانی ده‌ۆله‌تگه‌لی دیكه‌دا، له نه‌زه‌ر مێژووییه‌وه زۆر پێشتر له دامه‌زرانی رێكخراوه‌نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان كه بۆ ئه‌م مه‌به‌سته و حه‌للی ئه‌م كێشانه دروست ده‌بوون،وجوودیی هه‌بووه، هۆی سه‌ره‌كی بۆ ئه‌م نیگه‌رانییه،له‌مه‌ر كاراكتێری ئێتنیكی كێشه‌كه نییه به‌لكوو ئه‌ساسه‌ن چه‌شنێك پراگماتیزمی سیاسییه، به‌ۆ مانایه كه به‌رگری بكرێت له هه‌ر چه‌شنه ته‌داخوولێك كه ده‌ۆله‌تان به به‌هانه‌ی دیفاع و حیمایه‌ت له كهمینهكانی خزمی زمانی،ئێتنیكی وه یان خوود ئایینی، به‌رامبه‌ر به خاك و سه‌روه‌ری ئه‌ۆ ده‌ۆله‌تانه‌ی بكه‌ن كه ئه‌م ئه‌قه‌لییه‌تانه تێدا‌نیشته‌جێن، بۆیه ته‌داخوولێك له‌م چه‌شنه مادام نه‌زم و ئاشتی و ئاسایسی نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌خاته ژێرمه‌ترسی ،وه‌ك شتێكی خوازراو وه له به‌رژه‌وه‌ندی نه‌زمی جیهانی دا نایه‌ته نرخاندن، كه‌وایه پێویسته پێش به‌م چه‌شنه‌ته‌داخوولاته كه ده‌گه‌ل ناوه‌رۆكی په‌ێماننامه‌كانی ئاشتی‌و جامعه‌ی ملل ناته‌بان، بگیرێت.
له به‌رامبه‌ر بارودۆخێكی زه‌مه‌نی ئه‌ۆتۆ دا بوو كه هاۆپێمانه‌كان، یه‌كه‌م جار له په‌ێمانی ئاشتی و دوواتریش له كۆمه‌لگای نه‌ته‌وه‌كاندا، وه له ژێر ته‌ئسییر و كارگه‌ری سكالاۆ و ئیعترازاتی ئه‌قه‌لییه‌ته‌كان كه ترسی ئه‌سیمیلیزاسیۆن(ته‌شبیه سازی) و توانه‌وه‌یان له ناۆ نه‌ته‌وه سه‌رده‌سته‌كانی ئه‌م ده‌ۆله‌ته تازه و ده‌ستكردانه لێ نیشتبوو، هه‌ۆلیان دا ئه‌م پرسه گرینگه به مه‌به‌ستی دۆزینه‌وه‌ی رێگه‌حه‌للێكی گوونجاۆ بۆ كێشه‌ی كه‌مینه‌كان بخه‌نه به‌رباس‌و لێدووان، بۆیه سه‌رئه‌نجام توانیان له‌سه‌ر خالی حیمایه‌ت له كهمینهكانی ئایینی، ئێتنیكی و لینگویستیكی ساغببنه‌وه ، به‌لام دیسانیش له پراكتیك دا سیاسه‌ت وه مێكانیزمی حیمایه‌تی ئه‌م رێكخراوه‌یه بۆ پێشگیری و مه‌ناعه‌ت له توواندنه‌وه‌و پێشێلكردنی مافی كه‌مینه‌كان، له به‌رمبه‌ر كارامه‌یی پرینسیپی میلییهتهكان وه گه‌رایشی ته‌مه‌ركوزگه‌رای نه‌ته‌وه‌ی سه‌رده‌ستی خاوه‌ن ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌یی دا ( كه عه‌مه‌له‌ن له چوارچێوهی ناوه‌رۆكی ئه‌سلی میلییهتهكان وه نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی بۆی هه‌بوو وه‌ك ده‌ۆله‌تێكی مۆته‌مه‌ركز خۆی ئاراسته بكات) ، سه‌رنه‌كه‌ت و تووشی شكست و داكه‌ۆتن هات.
8/ مافی دیاریكردنی چاره‌نووس (ئۆتۆدێتێرمیناسیۆن)
بنچینه‌‌ۆ پایه‌كانی مێژوویی ئیده‌ی ئۆتۆدێتێرمیناسیۆن روو له بۆعدی ژووره‌وه‌خۆ ده‌چه‌سپێنن، وه پێیوه‌ند‌و پێوه‌ستن به ره‌ۆتی سه‌رهه‌لدانی ئیده‌ی حكوومه‌ت و شێوازی ده‌سه‌لاتداری نوێنه‌رایه‌تی (representative). چه‌مكی دیاریكردنی چاره‌نووس دیفاع له‌وه‌ده‌كات كه شاروه‌ندی وه‌لاتێك ده‌بێ حكوومه‌تی خۆیان به چه‌شنێك هه‌لبژێرن كه حكوومه‌ت له‌سه‌ر ئاستی ئیراده‌ۆ ره‌زامه‌ندی خه‌لك له‌نگه‌ری گردبێت، هه‌ر وه‌ك چۆن مرۆفه‌كان ئازاد‌و خاوه‌ن ئه‌قل و ته‌شخیسن، بۆیه ده‌بێ له ژیانی سیاسی و به‌رێوه بردنی حكوومه‌ت و ده‌سه‌لات به‌شداری‌و مشاركه‌تیان هه‌بێت، به سوود‌وه‌رگرتن له‌م راستیه‌ی سه‌روو ره‌نگه شتێكی سه‌ێرو سه‌مه‌ر نه‌بێت كه دوابهدوای شه‌ری 2هه‌می جیهانی له هه‌موو لایه‌كه‌وه ده‌نگ‌و خه‌بات و پیشتیوانی له‌پێناۆ دیفاع له مافی جوێبوونه‌وه وه‌ك ئاكامی لۆژیكی و ساز‌و كاری ناۆخۆیی حكوومه‌تی دێمۆكراتیك، ئاراسته‌‌یه‌كی جیهانی به خۆی بگرێت.
هه‌نووكه وه‌ختێك چاوه‌دێرێك به‌ره‌رویی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس ده‌بێته‌وه، وه ئه‌م پرسه ده‌گه‌ل ئه‌سلی میلییهتهكان كه له قۆناغی پێشوودا پراكتیكه ده‌كرا به‌راورد بكات، زۆر به راشكراویی چه‌شنێك ئالۆزی و یه‌كترنه‌خوێندنه‌وه‌یان تێدا هه‌ست پێده‌كا. چوونكه ته‌سدیقی ناسیۆنالیزمی كولتووری كه له ئاخرین ته‌حللیلدا،مانا وپۆششی تێئۆریكی به پرینسیپی میلییهتهكان ده‌به‌خشێ ئه‌مرێكی ته‌واۆ داۆته‌له‌بانه‌‌و خوازراوانه‌یه،كه چێبوونی په‌ێوه‌ندی هه‌یه به راده‌ی تێگه‌یشتن‌و هووشیاری نووخبه‌‌و ئینتێلێكتوالی كۆمه‌لگا، به‌ۆ واته‌یه نه‌ته‌وه‌ی كولتووری له پرۆسه‌ی ساغكردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ری سیاسی‌و ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا، پێویسته وه ده‌بێ له ژێر ته‌ئسییر و رێنوێنی ئێلیتی سیاسی و ئه‌كتۆره كۆمه‌لایه‌تیه‌كان، عه‌مه‌له‌ن به یه‌ك بناغه‌ۆ پایه‌ی ئۆرگانیزاسیۆنێكی سیاسی ته‌بدیل بێت كه دواتر له پێكهاته‌ی ده‌ۆله‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا ره‌نگ بداته‌وه، ئه‌وه‌ی راستی بێت ئه‌سلی میلییهتهكان ده‌گه‌ل ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس سه‌ری ئاشتی و سازگاریان نییه، چوونكه مافی دیاریكردنی چاره‌نووس له هه‌ۆلی ئه‌ۆه‌دایه كه لایه‌نی دژی دێمۆكراتیك كه هه‌ره‌شه له پرینسیپی میلییهتهكان ده‌كا نه‌جات بدات، به‌لام ئه‌م عه‌مه‌له به قیمه‌تی زه‌قكردنه‌وه‌ی ئه‌سلێك ته‌واو ده‌بێ كه ده‌توانێ ببێته هۆی دامه‌زراندنی ئۆرگانیزاسیۆنگه‌لی ده‌ۆله‌تی له هه‌ر شوێنێك كه خه‌لكه‌كان ئیراده بكه‌ن.
هه‌روه‌ها به كارهێنانی شێوه‌ی مه‌نتیقی و عه‌قلانی ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس روو له ده‌ره‌وه، ئه‌ساسه‌ن ده‌گه‌ل نیزامی سیاسی نێونه‌ته‌وه‌یی سه‌ری سازگاری نییه، ئیمكانی عه‌مه‌له‌ن نامه‌حدوودی دروستكردنی ده‌ۆله‌تانی نوێ‌ی پشت‌ئه‌ستوور به‌م ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس، له چوارچێوهی نه‌زمی داخراویی نێۆنه‌ته‌وه‌یی وه‌ك ئه‌وه وایه كه له چوارچێوهی ده‌ۆله‌تێكی مووه‌حه‌د، و تۆتالیتاریستی دا مافی شۆرش بۆ كه‌مینه‌كان له پێناوی جوێبوونه‌وه‌یان یاسامه‌ند كرابێ،كه ئه‌مه مه‌حاله.
پرینسیپی مافی دیاریكردنی چاره‌نووس له سه‌رده‌می سۆفییه‌تی پێشوو دا،كه‌م و زۆر له سوود‌و به‌رژه‌وه‌ندی ماركسیسم و سۆسیالیزمی مه‌ۆجوود و حكوومه‌تی سۆفییه‌تیی ئه‌ۆ كات سوودی لێوه‌رگیراوه، به‌لام ئه‌وه‌ی له‌م ناوه‌دا نادیاره بوونی چه‌شنێك ده‌رك و تێگه‌یشتنی مێژوویی و رێئالیستی له پرینسیپی یاریكردنی چاره‌نووسه، بۆیه ده‌توانین بێینه‌سه‌ر ئه‌م قه‌ناعه‌ته كه شتێك زیاتر له‌وه كه وه‌ك ئه‌بزارێكی سیاسی بۆ ئه‌ۆ مه‌به‌ستانه‌ی خواروو سوودی لێوه‌رگیراوه، كاربووردێكی عه‌مه‌لی بۆ گه‌لانی چه‌ۆساوه نه‌بووه :
• ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس(autodeterminación) وه‌ك ئه‌بزار‌و ئینسترومێنتێكی سیاسی بۆ ته‌نبێ‌ی ئیمپراتووره‌كان بۆ ئه‌وه كه زه‌مینه‌ی خۆ سازدانه‌وه‌یان بۆ نه‌ره‌خسێته‌وه، له دوای سالی 1918 به‌م لاوه‌سوودی لێوه‌رگیراوه.
• ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس وه‌ك ئامێر و وه‌سیله‌یه‌ك، بۆ دووباره ساغكردنه‌وه‌ی نه‌زمی ئۆروپای دوای شه‌ری 2هه‌می جیهانی به‌كار هێندراوه.
• ئه‌سلی دیاریكردنی چاره‌نووس وه‌ك مێكانیزمێكی حیمایه‌تی بۆ پێشبردنی پرۆسه‌ی دێسكۆلۆنیزاسیۆن(هه‌لوه‌شاندنه‌وه‌ی سیستمی ئیستیعماراتی) سوودی لێوه‌رگیراوه.
لێره‌دا به‌شی 2هه‌می نه‌ته‌وه‌و ناسیۆنالیزم كۆتایی پێدێنین، هه‌ۆل ده‌ده‌م له به‌شی 3هه‌می درێژه‌ی ئه‌م باسه دا، لایه‌نی حقووقی ئه‌م باسه له‌چوارچێوه‌ی نیزامی حقووقی نێۆنه‌ته‌وه‌یی بخه‌مه به‌ر باس‌و لێدوان.
بەشی یەکەم:
http://www.komarixwaz.com/ku/index.php/12-2011-10-19-15-52-44/2011-10-19-16-35-12/68-2011-10-31-12-08-45
9/12/2013
