كامەران قەرەداخی
نزیكەی 20 ساڵ لەمەوبەر، بە دروستی لە شوباتی 1993دا كاتێك كە قەوارەی كوردی لە عێراق خەریكبوو سەروسیمای دەردەكەوت و گەڵاڵە دەبوو، گراهام فۆلەر توێژەری ئەمریكی لە كاروباری رۆژهەڵاتی نێوەڕاست و بزووتنەوە ئیسلامییەكان، پێیوابوو كە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەوەی ناوی نابوو "گرێكوێرەی كورد"، شتێك نییە قابیلی دواخستن بێت، لەبەرئەوەی خەریكە خۆی بەسەر ئەولەویەتی ئەجێنداكانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا دەسەپێنێ و بۆ یەكەمین جاریشە لە مێژووی هاوچەرخدا، لە كۆنترۆڵی هەموو لایەنە هەرێمییەكان دەردەچێ، چونكە تین و تاوی خۆی وەرگرتووە. بەگوێرەی وەسفەكەی فۆلەر. ئاخۆ ئەوەی ئێستا لە ناوچەكەدا روودەدات، واتای ئەوەیە كە ئەو گرێكوێرەیە بەڕاستیگەیشتووەتە لووتكەی لیستی ئەولەویەتەكان؟
فۆلەر بۆچوون و پێشبینییەكانی خۆی لە توێژینەوەیەكدا خستبووەڕوو، كە دەزگای لێكۆلینەوەی راند لە ئەمریكا لەژێر ناوی (كورد و ئایندەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست)دا بڵاویكردبووەوە و دیدێكی شۆڕشگێڕانەی لەخۆگرتبوو سەبارەت بە پەرەسەندنە چاوەڕوانكراوەكان لە دوایین دەیەی هەزارەی دووەمەوە. كورد ئیدی وەك فۆلەر پێشبینی كردبوو، كەوتبوونە لێدانی دەرگای دانپێدانانی نیشتیمانی و مافی بڕیاردانی چارەنووس، مەسەلەیەك كە بۆی هەیە زۆرترین لێكەوتەی جدی لەخۆبگرێ سەبارەت بەو دەوڵەتانەی كوردیان تێدا دەژین. ئەوەش بەمانای تێپەڕینە لە بزووتنەوەیەكی سیاسی كوردییەوە بەرەو تەحەداكانی پاش جەنگی سارد، وەك ئەگەری جیابوونەوەی بزووتنەوە ئیتنییەكان و مافی مرۆڤ و هەڵسوكەوت لەگەڵ كەمینەكان و دیموكراسی و ئۆتۆنۆمی كولتووری و فیدراڵی."تەنانەت ئەگەری لەدایكبوونی دەوڵەتی نوێ كە كۆتایی بە یەكێتی خاكی دەوڵەتانی كۆن دێنێ". ئەم پێشبینییەی دواییان بە جیابوونەوەی باشوور لە سوودان و لەدایكبوونی كۆماری باشووری سەربەخۆی سوودان، بەدیهات.
ئەوكاتەی توێژینەوەكەی فۆلەر دەرچوو، بە هەرێمی كوردستان دەگوترا "نەوای ئارام" یان "ناوچەی سەرووی هێڵی پانی 36" یان "ناوچەی دژە فڕین" (كە ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ پاراستنی دانیشتووانی كورد لەلایەك و بۆ چاودێریكردنی جموجۆڵی سەربازی رژێمی سەدام حوسێن لە بەغدا سەپاندبووی) یان لە باشترین حالەتدا پێیدەگوترا (ئیدارەی باكووری عێراق) كە توركیا تاكە "شادەماری هەستیاری" بوو. هاتن و دەرچوون لەو ناوچەیە پشتی بە توركیای دراوسێ دەبەست كە بە گوێرەی خواست و میزاجی خۆی و نازكردنی و هەوڵەكانی بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوت و سازش لەگەڵ ئەمریكای هاوپەیمانی (وەك كارتێك بەكاریدەهێنا). بەر لە هەر شتێكیش، بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان كە تورك و برا كوردە عێراقییەكانیان پێكەوە خزاندبوویانە سووچێكەوە و كار گەیشتبووە ئەوەی هەمووان فاتیحە نەك هەر لەسەر رۆحی ئەو بزووتنەوە چەكدارییە بخوێنن، بەڵكو لەسەر رۆحی خودی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كوردیش لە توركیا.
دەكرێ راستی و زانیاری بێ شومار ریزبكەین بۆ پێشاندانی ئەو گۆشەگیری و سەركوت و فەرامۆشی و بچووككردنەوەیەی بزووتنەوەی كوردی كە جاری واهەبوو دەگەیشتە رادەی نكوڵیكردن لە بوونی كورد. لە كۆماری ئیسلامیدا كورد ئەوسا و ئێستاش رووبەڕووی چەوساندنەوە هاتوون. لە سووریاش رژێمەكەی بەناوی عروبە و بەعسەوە هەر لە شەستەكانەوە شتێكی بەناوی "پشتێنەی عەرەبی" داهێنا بۆ دەورەدانی ناوچەكانی كورد و رەتكردنەوەی ئەوەی كە كورد هاووڵاتی سووریا بن، بەڵكو ئەوان پەنابەرن و لە توركیاوە هاتوون و شایانی ئەوە نین رەگەزنامەی سووریایان پێبدرێ.
جێی خۆیەتی قسە لەبارەی ئەو گۆڕانكاریانەوە بكەین كە بە رووخانی رژێمی سەدام حوسێن بەسەر عێراقدا هاتن و ئەو پەرەسەندنە دراماتیكییەی لە هەرێمی كوردستاندا بەدیهات. پەرلەمان و پارتی دەسەڵاتدار و پارتی ئۆپۆزیسیۆن و كونسوڵخانە و پەیوەندی نێودەوڵەتی و هێڵی ئاسمانی لەنێوان هەرێمی كوردستان و وڵاتانی ناوچەكە و ئەوروپا و وەبەرهێنانی سەدان كۆمپانیای هەرێمی و جیهانی، لە نێویشیاندا كۆمپانیای مەزنی نەوتی رۆژئاوایی، بەتایبەتیش دروستبوونی پەیوەندییەكی بەرچاوی سیاسی و ئابووری لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا كە لەوێش پارتی كوردی دروستبوون و بە ئاشكرا نوێنەریان لە پەرلەماندا هەیە، هەروەها دانیش بەوەدادەنێ كە لەمڕۆ بەدواوە پرسی كورد پرسی یەكەمە كە دەوڵەتی توركیا رووبەڕووی دەبێتەوە. لەسەر ئاستی ناوچەكەش بەگشتی، "بەهاری عەرەبی" سەرەتا توونس و پاشان لیبیا و میسری گرتەوە، لەوكاتەی قەیرانی گەورە بەرۆكی یەمەن و هەندێك دەوڵەتی كەنداوی گرت تاوەكو دواجار شۆڕشی سووریا هات و رژێمی بەعسی خستە بەر رەشەبا، وێڕای لێكەوتەكانی پاش رووخانی. هەموو ئەو شتانە بەرەو بابەتی سەرەكی ئەم وتارەمان دەبەنەوە، واتە كورد و پێگەی لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستی گۆڕاودا لەسایەی پێكەوە گرێدانی لەگەڵ بزووتنەوەكانی كورد لە عێراق و توركیا و سووریا و رەنگە لە قۆناغێكی دواتریشدا ئێران، سەبارەت بە خواستی ئێستا و ئایندەی كورد، بە بەدیهێنانی چەند قەوارەیەكی جیاجیا یاخود ئامانجە گەورەكە كە دەوڵەتێكی نیشتیمانییە.
بە گەڕانەوە بۆ لێكۆڵینەوەكەی فۆلەر كە كردمانە دەستپێكی ئەم وتارە، ئەو بەو ئەنجامگیریە گەیشت كە دوو ئەگەر خۆیان بەسەر رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا دەسەپێنن. لە كاتی خۆیدا فۆلەر گریمانەی كرد كە كورد رەنگە بتوانن یان نەتوانن دەوڵەتی نیشتیمانی خۆیان دابمەزرێنن لە هیچ بەشێكی كوردستان لەماوەی دەیەكانی داهاتوودا، بەڵام پێیوابوو وەڵامی ئەو پرسیارە هەرچیەك بێت، وەڵامێكی زۆر گرنگ دەبێت چونكە كورد چوارەم گەورەترین نەتەوەی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستن. ئەگەر وەڵامەكە دەوڵەت بێت، ئەوا دەبێ خۆمان بۆ گۆڕانی جیۆپۆلیتیكی و جوگرافی كە عێراق و توركیا و ئێران دەگرێتەوە، ئامادە بكەین (روونە كە كەس خەیاڵی بۆ ئەوە نەدەچوو كوردی سووریا دەكەونە ناوجەرگەی ئەو پەرەسەندنە گریمانەكراوە، وەك نیشانەیەك بۆ بزووتنەوەیەكی كوردی كە گرنگییەكی نوێی وەرگرتووە). زەحمەتیش نییە وێنای ئەو ئاستەنگە گەورانە و ئەو بەهایە بكەین كە دەبێ لە ئاستی ئەو چارەسەرییەدا بدرێت، بەڵام تەنانەت ئەگەر وەڵام "نەخێر"یش بوو بۆ دەوڵەت، ئەوا كەمتر شۆڕشگێڕانە نییە لە "بەڵێ" لە روانگەی فۆلەرەوە.
ئەنجامگیریەكەی فۆلەر وەبیردێنینەوە كە لە حالەتێكدا وەڵامەكە "نەخێر" بوو: واتە دەبێ دەوڵەتانی سەرەكی ناوچەكە قبووڵیان بێت سیستەمێكی نوێ دابمەزرێت كە رێگە بدات كورد داوا نەتەوەییەكانیان وەدیبێنن: سیستەمی فیدرالی و سنووری كراوە لەنێوان ناوچەكانیان (پارچەكانی كوردستان) لەنێو دەوڵەتانی پەیوەندیدار كە بواریان پێبدات ئازادانە بێن و بچن. مەرجی بەدیهێنانی ئەم رەوشە تەنیا مەرگی رۆژهەڵاتێكی نێوەڕاستە كە لە دەوڵەتگەلێك پێكبێت پێویستیان بە هێز و تووندوتیژی و سیستەمی دیكتاتۆری و شێوازەكانی سەركوت نەبێ بۆ پاراستنی یەكێتی دەوڵەت و مسۆگەركردنی مەیلی هاووڵاتیانیان. بە زمانێكی دی ئەو دەوڵەتانە فیدرالییەك قبووڵ بكەن كە مەركەزیەت لە رژێمە "ملهوڕ و لووتبەرزەكان" دادەماڵێ كە وەك فۆلەر دەڵێ تاوەكو ماوەیەكی درێژ ئابووری ناوچەكەیان خنكاند و شێواند.
كۆتایی قسەمان بەوە دێنین كە پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە و پەیدابوونی نیشانەكانی پارچەبوونی زیاتر لە دەوڵەتێك لە ناوچەكەدا، رەنگە رەنگدانەوەی هەبێ بەسەر ئەگەرەكانی پێشوو. بەڵام بەهەرحاڵ چاوتێبڕینی كورد بۆ ئەوەی پێگەیەكی تایبەتیان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا هەبێت، ئەوان دەخاتە بەردەم مەحەكی گرەوێكی زەحمەت لەبارەی هەڵبژاردنی رێگەی راست و دروست.
