^{وەحید كەماڵی ئیلامی}

^{«کوردە لوڕەکان، قەیرانی شوناس و چارەنووسێکی هەڵواسراو!» لێکۆڵینەوە و خوێندنەوەیەکی مێژووی، جوگرافیایی، سیاسی، کولتوری، کۆمەڵایەتییە بۆ کوردە لوڕەکان، هەڵکەوتوو لە «لوڕستان»ـی ئیستا کە لە لایەن هاوڕێ «وەحید کەماڵی ئیلامی»ـیەوە نووسراوە.}

^{ئەم لێکۆڵینەوەیە لە ١٤بەش یان سەردێڕدا تێدەکۆشێت ١. واتای وشەی لوڕ 2- لوڕ كێن‌و ڕەگەزیان چییە؟ 3- پێناسەی كوردی لوڕ و شێوەزاریان 4- هەشیمەت و ژمارەی كوردی لوڕ 5- جوگرافیای دانیشتنی كوردەلوڕەكان 6- كورتەیەك لە مێژووی دەسەڵاتە ڕامیارییەكان لە نێو كوردی لوڕ 7- ئایین و ئایین زا لە نێو كوردی لوڕ 8- كوردە لوڕەكان و ئێرانچێتی (پان ئێرانیزم ) 9- كوردی لوڕ و دەسەڵاتەكانی پاڵەوی و كۆماری ئیسلامی لە ئێران 10- كوردی لوڕ و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد 11- كوردی لوڕ و هێزە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان 12- بۆچوون و پێناسەكانی ئێستای كۆمەڵگای كوردی لوڕ لە بواری شوناسی نەتەوەیی 13- دەرفەت و پرسیارەكان 14- پیشنیارەكان لەو بارەیەوە بۆ چارەسەری چارەنووسە هەڵپەسێردراوەکان بخاتە ڕوو. ئەوەی لێرە دا دەیخوێننەوە بەشی سێهەمی ئەم لێکۆڵینەوەیەیە.}

^{12- بۆچوون و پێناسەكانی ئێستای كۆمەڵگای كوردی لوڕ سەبارەد بە شوناسی نەتەوەیی}

^{هەرچەندە پێشتر ئاماژە درا بەوەی كە بابەتی شوناس لەنێو كوردەلوڕەكان چون پێناسە كراوە بەڵام لێرەدا بە ریزبەند تیشك دەخرێتە سەر ئەو چەشنە بۆچوونانەی كە هەیە لە لای كوردەلوڕەكان سەبارەد بە بابەتی شوناسی نەتەوەیی لوڕ .}

^{بەرلەوەی بچینە ناو ئەم باسە دیسان دوپاتی دەكەمەوە كە ئەو شوناسەی پێناسە كراوە لای كوردەلوڕەكان لەبن كاریگەری ڕاستەوخۆی بیرۆكەی ئێرانچێتی هاتووتە ئاراوەو بە شێوازێكی گشتی ڕەنگدانەوەی ئەم فاكتەرانەی خوارەوەیە :}

^{1) دەركەوتنی زۆر كەسایەتی بەناو بانگ لە ناوچە لوڕنشینەكاندا لەبواری تیوریزە كردنی بیرۆكەی پان ئێرانیزم.}

^{2) نزیك بوون و هەڵكەوتی ناوچەی پارس (فارس ) و شاری مێژوویی پەرس پۆلیس (تەختی جەمشید) و گۆرٍی كورەشی هەخامەنیش لە ناوچەلوڕنشینەكاندا.}

^{3) دەركەوتنی زۆر شاعیر و نووسەر و مێژوونووس لەم ناوچەیە كە لە هەموو بوارەكاندا پەرەیان داوە بە بیرۆكەی ئێرانی بوون و ئێرانچێتی.}

^{4) كوردەلوڕەكان بە درێژایی مێژووی ئێران خاكی ئێرانیان پاراستووە لەبەرانبەر هێرشی دەرەكی و بیری جودایی خوازی ناوخۆیی كە ئه م بابەتە هۆكار بووە لەوەیكە كوردی لوڕ خۆی بە خاوەنی سەرەكی وڵاتی ئێران بزانێت.}

^{5) سیاسەتی دەسەڵاتەناوەندییەكان لە ئێران لە هەموو ڕەهەندەكانەوە لە پێناو ڕاگرتن و تواندنەوەی پێكهاتەی كوردی لوڕ لە نێو شوناسی سەردەست واتە فارس بوون . ئەم مەسەلەیە بە تایبەت لەپاش نەمانی دەسەڵاتی قەجەرەكان و هاتنەسەركاری دەسەڵاتی پاڵەوی زیاتر بەرچاوە (تەنانەت محەمەدڕەزا شای پاڵەوی بوو بە زاوای كوردەلوڕە بەختیارییەكان بۆ زیاتر نزیك كردنەوەو بەهرەمەندبوون لە پاڵپشتی كوردەلوڕەكان لە خۆی و دەسەڵاتەكەی).}

^{6) بابەتی ئایینی و ئایین زایی . بەحوكمی ئەوەیكە پاش هاتنی ئایینی ئیسلام كوردەلوڕەكان كران بە موسڵمانی}

^{شیعە بەزۆر هۆكار و بەتایبەت لەسەردەمی دەسەڵاتی سەفەوییەكان وناوەندەكانی دەسەڵات توانیان كەڵكی زۆر وەربگرن لە پێناو پاراستن و درێژە پێدانی دەسەڵاتیان و زیاتر تواندنەوەی كوردەلوڕەكان لەنێو سیستەم و بیری نەتەوەیی سەردەست لە ئێران.ئەم فاكتەرە بە تایبەت لەسەردەمی حوكمڕانی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی گورزی كوشندەی دا لە هەیكەلی شوناسی ڕاستەقینەی كوردەلوڕەكان لەبەر ئەوەی سەردەمی كۆماری ئیسلامی بیرۆكەی فراوانخوازی پان ئێرانیزم تیكەڵ كرا لەگەڵ بیرۆكەی توندڕەو و فراوانخوازی شیعەگەری لە ئێران و بیرۆكەیەكی نوێ خوڵقێندرا كە مرۆڤ دەتوانێت ناوزەدی بكات بە بیرۆكەی « پان شیعە-ئێرانیزم « . كوردەلوڕەكانیش لەبەر ئەوەی خۆیان دەبینی لەم پێناسەیە لە هەردولاوە بۆیە زیاتر لە هەركات لەنێو شوناسی فەرمی ئایینی –نەتەوەیی زاڵ توانەوەو كەوتنە خزمەتی بەرژەوەندییەكانی دەسەڵات و شوناسی سەردەست و هێندەی دیكە دوورمانەوە لە پێكهاتەی ڕاستەقینەی نەتەوەییان واتە كورد بوون.لێرەدا تیشك دەخرێتەسەر ئەو بۆچوونانەی كە لە نێو كومەڵگای كوردەلوڕەكان هەیە سەبارەد بە بابەتی شوناسی نەتەوەییان :}

^{بیرۆكەی یەكەم : زۆرینەی كوردەلوڕەكان خۆیان بە ئێرانی دەزانن واتە دەڵین لوڕ ئێرانیەو ئەم شوناسەیان هەڵبژاردووە وەك شوناسی نەتەوەیی خۆیان و قەومییەتی لوڕییان وەك شوناسی پلە دویەم دەبینن و دەڵێن « ئێمە ئێراین و لوڕین « واتە شوناسی ئێرانی بوون لەپێش شوناسی لوڕبوونەویان بەكار دەهێنن.}

^{بیرۆكەی دوویەم : ئەم بیرۆكەیە بەتایبەت لەدوای پەرەسەندنی مودێرنیزم بە شێوازێكی جددی تر خۆی نواندووە لەناو كۆمەڵگای كوردەلوڕەكان و بە كرانەوەی دەرگای دونیای پەیوەندییەكان (سەردەمی پەیوەندییەكان)بەڕووی كوردی لوڕ و ئاشنابوونی جیلی نوێ لەگەڵ ئامرازی پەیوەندی و زۆر چەمكی جۆراجۆر وەك بابەتی « ناسیونالیزم و نەتەوە « بەرچاوتر دیارە و ئەمەیە كە كوردەلوڕەكان خۆیان بەنەتەوەیەكی سەربەخۆ دەزانن و بیر لە پێكهێنان و دامەزڕاندنی نەتەوەی لوڕ و هەرێمی لوڕستان دەكەن لە چوارچێوەی جوگرافی ئێران .}

^{بیرۆكەی سێیەم : هەرچەندە ئەم بیرۆكەیە مێژوویەكی دوور و درێژی هەیەو زۆر بەڵگەنامەی مێژووییش هەیە بۆ سەڵماندنی بەڵام بە زۆر هۆكار نەیتوانیوە وەك پێویست پەرە بستێنێت و گەشە بكات كە ئەمەش بیرۆكەی كورد بوونی لوڕەكانە، هەرچەندە لەمێژداو لە نێو باقی پێكهاتەكانی نەتەوەی كورد ، پێكهاتەی كوردی لوڕ وەك بەشێكی هەرە سەرەكی نەتەوەی كورد لەقەڵەم دراوەتەوە بەڵام چەمكی خۆ بە كورد زانین لای كوردەلوڕەكان نەیتوانیوە زۆرینەی پێكهاتەی كوردی لوڕ بگرێتەبەر و ئەم بیرۆكەیە (كوردبوون)هاوشانی بیرۆكەی دوویەم و بە تایبەت بە تێپەڕ بە سەدەی بیست و یەكەم خەریكە زیاتر گەشە دەكات .}

^{بیرۆكەی چوارەم : ئەو بووچوونەیە كە ڕەگ و ڕیشەی كوردی لوڕ و فارس بە یەكێك دەزانێت و كوردەلوڕەكان و فارسەكان وەكو دوو پێكهاتە لەیەك نەتەوە دەبینێت كە پێناسەی ئەو نەتەوەش هەمان پێناسەی شوناسی زاڵ و باڵای ئێرانی و فارس بوونە .}

^{لێرەدا پێویستە بگوترێت كە كوردەلوڕەكان هیچكات خۆیان بە فارس نەبینیوەو پێناسەی ئێرانی بوون لای كوردەلوڕەكان بەواتای فارس بوونیان نییەو چەواشەكارییەكانی تیوریسییەنەكانی سەربە شوناسی سەردەست و فەرمی وایكردووە كەلای خەڵكی دیكە وابیر بكرێت كە كاتێك كوردەلوڕەكان دەڵێن ئێرانین ئەمە بەواتای فارس بوونە.}

^{زۆرجار دەبیندرێت كە كوردەلوڕەكان دەڵێن : فارسەكان لە ئێمەن و زمان و وێژەو فولكلور و ...فارسی سەردەست لە هی لوڕ وەرگیراوە كە ئەم بۆچوونە بە زۆر هۆكاری مێژوویی و كۆمەڵناسی و ...زۆر لە ڕاستی نزیكترە تا ئەوەیكە بگوترێت لوڕ بەشێكن لە فارس.}

^{13- دەرفەت و پرسیارەكان :}

^{ئەوەیكە كوردەلوڕەكان لەداهاتووداو لەكاتی هەرچەشنە گۆڕانێكی ڕامیاری –جوگرافی لە ئێران چون بیر لە چارەنووس و پاشەڕۆژی خۆیان بكەن پەیوەندی هەیە بە زۆر فاكتەرەوە كە پێش گەیشتنی كاتی بڕیاردانیان بە تایبەت لە بواری شوناس و چارەنووسی نەتەوەییان بەرەو چ ئاراستەیەكیان دەبات.}

^{وەكو دەزانین لە پێناسەیەكی گشتی و كورت « هەر نەتەوە یان خەڵكێك لە كاتی بڕیاردان لەسەر بابەتێكی ستراتیژی بە گوێرەی بەرژەوەندییە ستراتیژییە درێژماوەكانی خۆی بیردەكات لە چەشنی بڕیارەكەی. بابەتی پێكهاتەی كوردی لوڕ و خاكی ناوچەلوڕنشینەكان بابەتێكی ستراتیژییە بۆنەتەوەی كوردو وڵاتی كوردستان بە گشتی و خودی كوردەلوڕەكان بەتایبەتی و پێویستە بە عەقڵییەتێكی مودێڕن و سەردەمی و ستراتیژی بیری لێبكرێت و پیلانی بۆ دابڕێژێت.}

^{جا لێرەدا ئەم پرسیارە دیتە ئاراوە كە بەرژەوەندییە ستراتیژییەكان چین بۆ پێكهاتەی كوردی لوڕ لە هەموو بوارەكانداو بە تایبەت لە بواری شوناسی نەتەوەیی و بزاڤی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان چون دەتوانێت بە پێناسەكردنێكی ڕاستەقینەو دروست لەم بەرژەوەندیانەو فۆرموڵەكردنیان ، میكانیزمێكی گونجاو و كاریگەر دیاری بكات لەپێناو پراكتیزەو بە كردار كردنیان ؟}

^{بەرلە هەر شتێك و لە پێناو گەیشتن بە پێناسەیەكی ڕاستەقینە لە بەرژەوەندییەكانی پێكهاتەی كوردی لوڕ دەبێت بیر لەو بەرژەوەندیانەوە بكرێت كە بە گەڕانەوەو ئەنتیگرە بوونی پێكهاتەی كوردەلوڕەكان عایدی هەموو نەتەوەی كوردو بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەبێت بۆیە زەق كردنی ئەم پرسیارە سەرەكی و گشتیانەی خوارەوە گرینگی زۆریان هەیە بۆ هەنگاو هەڵگرتن بەرەو پیلان داڕشتنەوەو پێشبردنی قوناخەكانی لۆكالیزە كردنی تێكوشانی ڕزگاریخوازی لە ژێر چەتری چەمكی نەتەوایەتی كوردی لەنێو پێكهاتەی كوردی لوڕ و ناوچەلوڕنشینەكاندا ؛}

^{1) گرینگی قەبارەی دیموگرافی و ژیوپولیتیكی پێكهاتەی كوردی لوڕ چییە بۆ پێشبردنی ڕەهەندەكانی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەتی و لە ئێران بەگشتی ؟}

^{2) ئەو فاكتەر و كاراكتەرانە چین كە دەتوانن پێكهاتەی كوردی لوڕ ڕابكێشن بەرەو شوناسی نەتەوەیی ڕاستەقینەی خۆیان واتە شوناسی نەتەوەیی كوردی ؟}

^{3) بەرژەوەندییەكانی وەرگرتنی شوناسی باڵای نەتەوەیی كوردی چین بۆ پێكهاتەی كوردەلوڕەكان ؟}

^{4) بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی پێكهاتەی كوردی لوڕ چین لە هەموو بوارەكاندا ؟}

^{5) كەموكوڕییەكانی بزوتنەوەی نەتەوەیی كورد و پارتە سیاسییەكانی كوردی لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و تەنانەت لە باشووری كوردستان چی بووە لە پەیوەندی بە بابەتی بایەخدان بە بەشداركردنی كوردەلوڕەكان لە جەرگەی خەباتی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كوردی ؟}

^{6) هزر و بیر و شوناسی نەتەوەیی كوردی چون و بە چ شێوەیەك دەتوانێت ببێتە جێگری (ئەلتەرناتیڤی ) بیرۆكەی پان ئێرانیزم و شوناسی فارسی لەسەرپێكهاتەی كوردەلوڕەكان؟}

^{7) خاڵە ستراتیژییە هاوبەشەكان چین لەهەموو بوارەكاندا لەنێوان پێكهاتەی كوردی لوڕ لەگەڵ باقی پێكهاتەكانی نەتەوەی كورد؟}

^{8) كام فۆموڵی سیاسی – ڕێكخراوەیی یان چەشنی ڕێكخستن گونجاوترە بۆ بەشداركردنی پێكهاتەی لوڕ لە بزاڤی نەتەوەیی كورد؟}

^{9) ئەگەر هاتو پێكهاتەی كوردی لوڕ لەداهاتوودا بیر لە پاشەڕۆژ و چارەنووسێكی جیاوازی كرد بە نیسبەت شوناسی نەتەوەیی و سیاسی كوردی ، چی بكرێت كە پێكهاتەی كوردی لوڕ وەكو تا ئێستا زۆرجار ڕوویداوە بە لانیكەم نەبێتە ئاستەنگ لەبەردەم بزاڤی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كوردو دژایەتیی نەكات و نەكەوێتە خزمەتی سیاسەت و ئامانجەكانی دەسەڵات و شوناسی سەردەست ؟}

^{10) ئایا هەیكەلی نەتەوەیی نەتەوەی كوردو ژیوپۆلیتیكی كوردستان كەم ئەندام نابێت بە بێ پێكهاتەی كوردەلوڕەكان ؟}

^{11) بەربەست و ئاستەنگەكان چین لەبەردەم پرۆژەو پرۆسەی ئەنتیگراسیونی پێكهاتەی كوردەلوڕەكان لەنێو شوناسی نەتەوەیی كوردی و بەشداربوونیان لە بزاڤی ڕزگاریخوازی نەتەوەی كورد؟}

^{هەرچەندە دەكرێت زۆر پرسیاری دیكەش هێنایە ئاراوە بەڵام وەڵامدانەوەیەكی ڕاستەقینە بە پرسیارەكانی سەرەوە دەتوانێت ئاسۆ و پاشەڕۆژی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و ئاراستەی بریاری كوردەلوڕكان سەبارەد بە پرسی شوناسی نەتەوەییان ڕوونتر بكاتەوە بۆمان .}

^{بە حوكمی ئەوەیكە پێكهاتەی كوردی لوڕ لەبواری ژیوپۆلیتیكەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە لەگەڵ دووبەش لە قەبارەی گشتی ژیوپۆلیتیكی كوردستان و پێكهاتە سیاسیەكانی كوردستان واتە :}

^{یەكەم – ڕۆژهەڵاتی كوردستان و پارتە سیاسیەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بزاڤی نەتەوەیی كورد لە ئێران.}

^{دویەم – باشووری كوردستان و دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان.}

^{بۆیە ئەركی سەرەكی و بنەڕەتی دەكەوێتە ئەستۆی ئەم دوو بەشە لە پێكهاتەی گشتی سیاسی-نەتەوەیی نەتەوەی كورد لە پێناو كار كردن بۆ لكاندنەوەی دوبارەی كوردەلوڕەكان بە هەیكەلی نەتەوەیی كورد و وڵاتی كوردستان. هەرچەندە بەشەكانی دیكەی نەتەوەی كورد لە باكوور و ڕۆژئاوای كوردستانیش دەتوانن تێبكوشن لەپێناو ڕاكێشانی كوردەلوڕەكان بەرەو نەتەوەو شوناسی كوردی بە شێوازی ناڕاستەوخۆ و بە كەڵك وەرگرتن لە ئامرازەكانی خۆگەیاندن وەك ڕاگەیاندنەكان و...هتد.}

^{ئەگەر ویستێكی جددی و دڵسۆزانە ببێت لای پێشەنگ و بەڕێوەبەرانی بزاڤی نەتەوەیی كوردی ئەوا زۆر دەرفەت و مەجال هەن كە دەكرێت بە پرۆسەیەكی پلانڕێژی كراو كار بگرێت لەسەر پۆتانسییەلەكانی پێكهاتەی كوردی لوڕ بۆ بەشداركردنیان لە بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كوردی وبڕیاردانیان لە چەشنی شوناسی نەتەوەییەوە.بۆ وێنە تیشك دەخرێتە سەر ئەم فاكتەرو دەرفەتانەی خوارەوە:}

^{1. هەڵكەوت و دیموگرافی و ژیوپۆلیتكی كوردەلوڕەكان پەیوەندییەكی نەپچڕاو و ڕاستەوخۆی هەیە بە باقی دیموگرافیاو خاكی كوردستان.}

^{2. كولتوور و داب و نەریت و هونەر و موسیقاو زمان و زاراوەو وێژەی كوردەلوڕەكان بەشێكی سەرەكی و هاوبەشە لەگەڵ پێكهاتەكانی دیكەی نەتەوەی كورد.}

^{3. مێژووی دوور و درێژ و چەند هەزار ساڵەی هاوبەشی دانیشتوانی زاگروس و توروس خاڵێكی سەرەكییە بۆ پێناسەكردنی شوناسێكی هاوبەش بۆ دانیشتوانی ئەم زێدە فراوانە.}

^{4. هەبوونی زۆر بەڵگەنامەی مێژوویی ، ڕامیاری و مرۆیی بۆ سەڵماندنی شوناسی ڕاستەقینەی كوردەلوڕكان.}

^{5. هەبوونی هەستی برایەتی و یەكبوون و هاوڕیشە بوون لەگەڵ باقی پێكهاتەكانی نەتەوەی كورد لە نێو كوردەلوڕەكان.}

^{6. هەبوونی هزر و بیری ڕزگاریخوازی و ملكەچ نەبوونی كوردەلوڕەكان بەرانبەر بە داگیركەری ناوەكی و دەرەكی.}

^{7. بەشداربوونی بەرچاوی كوردەلوڕەكان لە مێژووی سیاسی و هەنووكەیی خەباتی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كوردی و دامەزڕاندنی زۆر ڕێكخراوەو تەنانەت حیزبی كوردی لەلایەن كەسایەتیە كوردەلوڕەكان لە وڵاتی عیراق و باشووری كوردستان و هەبوونی ویستی ناسیونالیستی و نەتەوەیی كوردی لای بەشێكی بەرچاو لە جیلی نوێ و ڕوناكبیرانی كوردی لوڕ ، دەتوانێت هۆكار بێت بۆ هاندانی كوردەلوڕەكان لەپێناو لكاندنەوەیان بە هەیكەلی نەتەوەیی-جوگرافی كوردستان.}

^{8. دەركەوتن و لەدایك بوونی ئایینی كوردی و ڕەسەنی یاری لەنێو جوگرافیاو پێكهاتەی كوردەلوڕەكان كەئێستاكە پەیڕەوی زۆری هەیەو وەك ئایینی كوردی دەناسرێت لەزۆر ناوچە لە هەرچواربەشی كوردستان.ئایینی یاری دەتوانێت فاكتەرێكی بەهێز بێت لە ڕاكێشانی بەشێكی زۆر لە پێكهاتەی كوردی لوڕ بۆ داوێنی شوناسی كوردی .}

^{9. هەبوونی پێكهاتەی كوردی لوڕ لەهەردوولای سنووری دەستكردی نێوان وڵاتی ئێران و عیراق واتە هەرلە باشووری عیراقەوە(شاری كوت )بگرە هەتا دەگاتە ناوچەكانی شارەزوور لە باشووری كوردستان و لەدیوی ڕۆژهەڵاتیش هەرلە باكووری پارێزگای خوزستانەوە هەتا دەگاتە قەسری شیرین و ناوچەسنوورییەكانی پارێزگای كرماشان لەگەڵ باشووری كوردستان ، كە ئەم مەسەلەیە خاڵێكی زۆرگرینگە لە پەرەپێدانی خەباتی نەتەوەیی و پتەوكردنی پەیوەندییە سەرەكییەكان لەبواری ڕێكخستنی شوناسی كوردی لەناو پێكهاتەی كوردی لوڕ.}

^{10. ئەو خاڵە هاوبەشانەی كە پێكهاتەی كوردی لوڕ هەیەتی لە هەموو بوارەكانی ژیان و زمان و كولتوور و موسیقاو هونەرو ...هتد لەگەڵ باقی پێكهاتەكانی نەتەوەی كورد ، كوردی لوڕ نییەتی لەگەڵ هیچكام لە نەتەوەكانی دیكەی دەوروپشتی وەك ؛ عەرەب ، فارس ، بەلووچ و...و ئەمە خۆی پیشاندەری ئەوەیە كە كوردەلوڕەكان بەشێكی ڕەسەنن لە نەتەوەی كورد .}

^{درێژەی هەیە! ....}

3/6/2019