سیاوەش گۆدەرزی
چەند رۆژێكە بانگەوازێك لەژێر ناوی (زمان و ئەلفوبێی كوردی: لە نێوان شێواندن و چارەسەری زانستیدا) لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا دێت و دەچێ. لەم بانگەوازەدا رەخنە لە سیاسەتی زمانیی لە باشووری گیراوەو بۆ سەرڕاستكردنەوەی زمانی كوردی و پاراستنی لە شێواندن كەمپەینی واژۆ كۆكردنەوە وەڕێخراوە. بانگەوازەكە بە دژایەتییەكی راستەوخۆی كۆنفرانسەكانی زمانی كوردی لە ئامەد(دیاربەكر لە بانگەوازەكەدا) و هەولێر دەستپێدەكات و پێیوایە ئەو دوو كۆنفرانسە لە خۆپیشاندانێكی سیاسی بەولاوە هێچی دیكە نەبوون. جگە لەوە بەپێی بانگەوازەكە لەو كۆنفرانسانەدا دوو هەنگاو، یەكەم بۆ هەڵوەشانەوەی زمانی ستانداردی ئێستای كوردی و دووەملێكترازان و دوورخستنەوەی شێوەزارە كوردییەكان لە یەكتری هەڵگیراوە. نێوەڕۆكی ئەم بانگەوازەو هەروەها واژۆی ناوی ژمارەیەك لە شاعیر و نووسەرە دیارەكانی كوردستان لەبنی ئەم بانگەوازەدا، چەند سەرنجێك هەڵدەگرێ كە لێرەدا بە كورتی ئاماژەیان پێدەكەم.
بە گشتی ئەو كۆنفرانسانەی لەم ماوەیەدا لە نێوان هەولێر و ئامەد چ سیاسی، چ جڤاكی و چ كولتووری و زمانی گیراون هەموویان ئەو هەوڵانە بوون كە لە روانگەیەكی كوردییەوە بێجگە لە قازانج ئەگەر زۆر كەمیش بووبێ، هیچ زەرەرێكیان نەبووە. ئەو كۆنفرانسانە هەرچەندە هەنگاوێكی كردەیی و كاریگەری لە مەیدانی سیاسی و فەرهەنگی كوردیدا هەڵنەهێناوە، هیچ نەبێ لەخۆیاندا بوونەتە سەكۆیەك بۆ لێكنزیكبوون، لێكتێگەیشتن و لێكفێربوونی زیاتر. كۆنفرانسەكانی زمانی كوردیش لە ئامەد و هەولێر لە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیە نین. زۆر سەیرە بانگەوازێك بۆ خەمخۆری زمانی كوردی بڵاوبكرێتەوە، بەڵام بە هێرش بۆ سەر ئەو هەوڵە سەرەتاییانە دەستپێبكات كە بۆ نزیككردنەوەی كورد لە دەوری یەكتری و بۆ باس لە سەر زمانی كوردی دراوە.
بێجگە لەوەش دەزانین هەموو ئەو بەڵگانەی لە كۆنفرانسەكاندا بڵاوكرانەوە "راسپاردە" بوون. ئیتر پێشنیاز و راسپاردە چۆن زمانی ئێستای كوردی لێكهەڵدەوەشێنێتەوە، ئەوە دەبێ تەنیا نووسەرانی بانگەوازەكە وەڵامبدەنەوە. دەكرێ یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان بۆ دژایەتیكردن لەگەڵ كۆنفرانسەكان لەنێوان دێرەكانی ئەم بانگەوازەدا بخوێندرێتەوە، ئەویش ئاماژەكردنە بە هەژماری كەمی بەشدارانی پسپۆڕی زمانی كوردی (تەنیا 10 كەس) لە كۆنفرانسەكاندا یان بە واتایەكی دیكە بەشدارینەكردنی بەشێك لە دەستپێشخەرانی بانگەوازەكە. ئەم رەخنەیەو دەیان و سەدان رەخنەی دیكەش لە شێوازی تەكنیكی بەڕێوچوونی هەردوو كۆنفرانسەكە لە جێگەی خۆیاندان و حەقن، بەڵام دیسان هۆكارێك نییە كە خەتێكی سوور بەسەر هەر دوو كۆنفرانسەكەدا بكێشرێ. بەتایبەتی تەنانەت دوور لە ئینسافە كە بگوترێ ئەو كۆنفرانسانە بۆ هەڵوەشانەوەی زمانی ستانداردی كوردی و سەپاندنی ئەلفوبێی "توركی- لاتینی پێكهاتوون". وەك ئەوە كورد بۆ خۆی نا بەڵكو دوژمنانی كورد لە پشتەوەی ئەو كۆنفرانسانە بن.
هێندێك ئاماژەی گوماناوی لە بانگەوازەكەدا
یەكەم، زۆر جێگەی داخە ئەلفوبێیەكی كوردی ژوورو یان لاتین كە نزیكەی 100 ساڵە رۆژنامەی پێ نووسراوەو دواتر بە هەزاران كتێبی پێ چاپكراوەو هەر ئێستا نەك تەنیا لە باكوور و رۆژئاوای كوردستان لە باشووری كوردستان ( یەك لەوان حەوتوونامەی رووداو)ی پێ بڵاودەكرێتەوە، بە "ئەلفوبێی توركی-لاتینی" پێناسە بكرێ. ئەم ناودێركردنە هیچ بنەمایەكی زمانناسی و زانستی نییە و تەنیا ناتۆرەیەكی هەڵبەستراوە بۆ ناشیرین كردنی رێنووسی كوردی لاتینی. دەزانین لە باسی نوێی زمانناسیدا گرنگییەكی زۆر بە خۆپێناسەكردن دەدرێ. تۆ ناتوانی ئەو مافە لە زۆرینەی كورد زەوتبكەی و ناوێكی دیكە بێجگە لە ناوێك كە ئەوان بۆ خۆیان لە سەر ئەلفوبێیەكەیان داناوە، دابنێی. لە دەرەوەی ئەم بانگەوازە تائێستا نە خەڵكی كورد بۆ خۆیان و نە زمانناسێك بێژەی "ئەلفوبێی توركی-لاتینی" بەكار نەهێناوە. ئەم جۆرە ناولێنانە لە ئەلفوبێی كوردی لاتین نەك تەنیا لەگەڵ پێوانەی زمانناسیدا نایێتەوە بەڵكو جۆرێكیش خۆسەپاندن و ماف و ناسنامە پێشێلكردنە. لەلایەكی دیكەوە ئەم رەشهەڵگەڕاندنی ئەلفووبێی كرمانجییە لە كاتێكدایە كە تەنیا لەبەر پیتێكی وەك (W) كە لە توركیدا نییە، ئاگادارین كە چۆن حكومەتی توركیا رۆژنامەی كوردی داخستووە و رۆژنامەڤانانی لەبەر نووسینی وشەی (NEWROZ) لە زیندان ئاخنیووە.
من هەروەك بانگەوازەكە پێموایە ئەلفوبێی كوردی لاتینی كێشەی فۆنیمی هەیە و پێویستی بە سەرڕاستكردنەوەیە، كە دیارە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ پسپۆڕانی كوردی كرمانجی نەك بەشێك لە نووسەرنی ئەو بانگەوازە كە نەك تەنیا هیچ شاڕەزاییەكیان لە كرمانجی سەروودا نییە بەڵكو هەر لە پیتی لاتینیش تووشی سڵەمینەوە دەبن. بێجگە لەوە، ئەمە ئەوپەڕی سووكایەتییە بە ئەلفوبێی كوردی لاتینی، لانیكەم پارچەیەكی هەرە گەورەی كوردستان كە لەگەڵ زمانی سەردەستی توركی لە بەرگرییەكی تێكەڵ بە قەدەخەكاری و تەنانەت خوێن و ئەشكەنجە و زینداندایە. بەبڕوای من خاڵێك كە لە ناودێركردنی ئەلفوبێی كوردی لاتینی بە ئەلفوبێی توركی خۆی حەشارداوەو نووسەرانی بانگەواز نەیانوێراوە بە ئاشكرا باسی بكەن، ئەویش روانگەیەكی ئیسلامی و دژە رۆژئاواییە. ئەوان لەڕاستیدا دژایەتی خۆیان لەگەڵ رۆژئاوا لە ژێر ناوی ئەلفوبێی توركی و لاتیندا شاردووەتەوە. واتە لە نێوەڕۆكدا مەبەست ئەلفوبێی لاتینی نییە، بەڵكوو دژایەتیكردنە لەگەڵ رۆژئاوا و هەموو دیاردەیەكی رۆژئاوایی لە كوردستان و رۆژهەڵات.
دووەم، لە بانگەوازەكەدا هاتووە "كورد، بەگشتی، گەلێكی رۆژهەڵاتی و موسڵمانە" هەر بەو پێیەش ئەلفوبێیەكەی دەبێ ئیسلامی و رۆژهەڵاتی بێت. ئەم بێژەیە لەڕاستیدا ئاماژەیەكی گوماناوی و تاڕادەیەك پڕمەترسییە كە ناڕاستەوخۆ نكۆڵیكردنی لە مەزهەبی جیاواز لە كوردستان تێدایە. لە بانگەوازەكەدا لە جێگەی "زۆربەی كورد" نووسراوە "بە گشتی" و ئیتر هیچ ئاماژەیەك بە بوونی ئێزدی، كاكەی، یارسان و شەبەك نەكراوە؟ بەپێی ئەو بانگەوازە بەوپێیە كە هەموو كورد موسڵمان و رۆژهەڵاتین دەبێ هەمان ئەلفوبێی ئێستا بەكاربەرن و ئەگەر هاتوو بەشێكی بەرچاو لە كورد ئەلفوبێی لاتینی لە باكووری كوردستان بەكارهێنا ئەوە ئەوان ئەلفوبێی رۆژئاوا و كافرانانیان بەكارهێناوە. من ئەم ئەلفوبێیەی ئێستا كە ئەم وتارەی پێدەنووسم بە ئەلفووبێی كوردی دەزانم نەك عەرەبی یان ئارامی. هەروەك چۆن فارسێك دەڵێ ئەلفووبێی فارسی و ناڵێ ئەلفووبێی ئارامی یان عەرەبی. هەر لەو سۆنگەشەوە ئەوەی ئێستا كورد لە باكوور پێی دەنووسێ، ئەلفوبێی كوردییە نەك توركی یان رۆژئاوایی. بەكارهێنانی وشەی لاتینیش وەك پاشگری ئەلفوبێی كرمانجی تەنیا بە مەبەستی جیاكردنەوەی دوو ئەلفووبێی كوردییە لەیەكتر. ئێمە ئێستا دوو ئەلفوبێی كوردی ژووروو و كوردی خواروومان هەیە نەك ئەلفوبێی توركی- لاتینی و ئەلفوبێی عەرەبی.
سیێەم، ئەوەی جێگەی سەرنجە بە وشەش چییە لەم بانگەوازەدا باسی شێوەزارەكانی كرمانجی سەروو، هەورامی و زازاكی نەكراوەو زۆر ئاسان خەتێكی سوور بە سەر ئەو شێوەزارانەدا وەك "زاراوەی نەبوو" كێشراوە. بەتایبەتی ئێستا دوو شێوەزاری كرمانجی یان بادینی و هەورامی دەكەونە نێو ئەو چوارچێوە جوگرافییەی كە رووی بانگەوازەكەی لە سەرە واتە باشووری كوردستان. ئەمە لە كاتێكدایە كە لەم ساڵانەی دواییدا گەشەئەستاندنێك لە بووژانەوەی ئەم شێوەزارانە لە باشووری كوردستان دروستبووەو لە چوارچێوەی خیزانی گەورەی زمانی كوردیدا رۆژنامە، كتێب، گۆرانی و مۆسیقا لە پەرەگرتندا بووە. لێرەدا گومان بۆ ئەوە دەچێ كە رەنگە مەبەست لە ئاژاوەو پاشاگەردانی لە زمانی كوردیدا لەم بانگەوازەدا گەشەئەستاندنی شێوەزارەكان بێ لەم ساڵانەی دواییدا. لە سەر ئەمە لێكۆڵینەوەی زۆر كراوەو زۆر شت نووسراوە كە لێرەدا حەوجەی باسكردنیان نییە تەنیا ئەوە نەبێ هەموو لێكۆلینەوە زمانناسییەكان بووژانەوەی شێوەزارەكان لە زمانێك بە دەوڵەمەندی ئەو زمانە دەزانن نەك بە پێچەوانە. لە باشووری كوردستان لە پەنای زمانی كوردیدا وەك زمانی فەرمی بووژانەوەی ئەو شێوەزارانە بەهەمان شێوە نیشانەی دەوڵەمەندی زمانی كوردییە.
چوارەم، هێندێك دەستەواژەی وەك "خەتی سوور" و "یاریكردن بە ئاگر" لە بانگەوازەكەدا هاتووە كە خوێنەر تووشی سەرسوڕمان دەكات. گەلۆ ئەمە بانگەوازێكە بۆ پێشخستنی زمانی كوردی و دیالۆگ یان سەنگەرگرتن و تەقەكردن لە شێوەزاری دیكە؟ ئایا زمانی خەمخۆرانی زمانی كوردی و زمانناسانی كوردی نابێ جیاوازبێ لە لێدوانی پارتێكی سیاسی و ئەویش بە هەبوونی وشەی هەڕەشە و گوڕەشەكردن؟ ئایا ئەمە بانگەوازە بۆ چاكسازی لە زمانی كوردی و لێكنزیكردنەوەی شێوەزارە كوردییەكان لە یەكتری یان هێرشكردن؟ جگە لەوە زمانێكی زۆر ناكۆك و هێندێك جار خۆسەپێنەرانە بە سەر ئەو بانگەوازەدا زاڵە. لە لایەكەوە هاتووە، نابێ هێژمۆنی زمانی هیچ پارچەیەك بە سەر پارچەی دیكەی كوردستاندا زاڵ ببێ. لەلایەكی دیكەوە داواكراوە هەموو باكووری كوردستان سەرلەنوێ دوای 100 ساڵ شوێنەوارە كولتووری و زمانییەكانی خۆیان بسووتێنن و سەرلەنوێ بگەڕێنەوە بۆ سەر ئەلفوبێی كوردی خواروو. ئەم داخوازە یان پێشنیازە نە تەنیا لەگەڵ راستینەی كوردستاندا یەكناگرێتەوە بەڵكو جۆرێكیش مەزنخوازییە كە لەگەڵ زمانناسی و روانگەی زانستی نوێش بۆ زمان یەكناگرێتەوە.
پێنجەم، لە درێژەی مەزنخوازی و هێرشی پەیتا پەیتا بۆ سەر كۆنفرانسەكانی زمانی كوردی و تاوانباركردنی ناوەندە كولتوورییەكان بە باسكی درێژی پارتە سیاسییەكانی كوردستان، داواكراوە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ باس لەسەر كێشەكانی زمانی كوردی "تەنیا لە گەڵ كەسانی زمانەوان و كوردیزان و رووناكبیر و زانستكارانی جیدیدا هاوكاری بكات". بەڵام پرسیار ئەوەیە بەپێی كامە پێوانە؟ كێ و كامە ئۆرگان دەتوانێ پێوەر بۆ "جیدیبوون" یان ناجیدیبوون دیاری بكات؟ سەیر ئەوەیە لەم بانگەوازەدا ئاماژەیەك بە زانكۆكانی كوردستان وەك بەشی زمان و ئەدەبیاتی كوردی، ئەكادیمیای كوردی لە هەولێر و ناوەندەكانی دیكەی فەرهەنگی كوردی كە دەتوانن ببنە پێوەر بۆ دیاریكردنی زمانناسانی كوردی نەكراوە.
شەشەم، لەم بانگەوازەدا باسی پرسی زمانی كوردی، تێكچوونی زمانی كوردی و هێندێك دروشمی گەورە سەبارەت بە زمان كراوە، بەڵام نكۆڵی لەلایەنی بەرانبەر و بۆچوونی دیكەی جیاواز كە بەتایبەتی چەند ساڵێكە چالاكی ئەكادیمی و زمانیان هەیە، كراوە. ئەوانەی ئاگایان لە باسە گەرم و گۆڕەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی بێت، دەزانن دوو بۆچوونی زۆر جیاواز، دوو شەقڵ و روانینی لێكجیای زمانیی لە كوردستان هەیە. یەكەمیان ڕوانگەی ئەو بانگەوازەو دووەمیان روانگەی جووت ستانداردی و پێشخستنی شێوەزارەكانە لەچوارچێوەی زمانی كوردی دایكدا. ئەو دوو روانگەیە كە بە هەڵە تائیستا لە میدیای كوردیدا وەك سۆرانیخوازان و كرمانجیخوازان ناودێركراوە. بۆ دەبێ لەباتی نكۆڵی لە بیرجیاكانی دیكەی زمانیی پێشنیازی ئەوە نەكرێ كە مادام دوو روانگەی سەرەكی جیاواز لەسەر داهاتووی زمانی كوردی هەیە، بۆ نوێنەرانی ئەو دوو روانگەیە لە كۆنفرانسێكدا نەگەنە یەك و ئاڵووگۆڕی بیروڕا پێكەوە نەكەن؟ بۆ داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكرێ زمانناسی بیرجیایی زمانی بە زماننەزان بزاندرێن و تەنانەت رێگەكانی دیالۆگ ئەویش لە مەجالی كولتووریدا لە پارچەكانی دیكەی كوردستان بگیردرێ؟
من هیوادارم لەمەودوا دەرگاكانی دیالۆگ و لێكتێگەیشتن زیاتر ئاواڵاتر بكرێن، كۆنفرانسی زمانیی زیاتر لە كوردستان بگیردرێن. نووسەران، زمانناسان و لێكۆڵەرەوانی زمانی كوردی بە روانگەی زۆرجیاواز لەیەكتری زۆرتر لە دەروی یەكتری كۆببنەوە و لەو سۆنگەوە بنەماكانی یەكێتی نەتەوەیی كوردی بەهێزتر بكرێ، نەك بە هەڵاواردن، رەشداهەڵگەڕاندن و ناوچەگەری لێكترازانی نەتەوەیی زیاتر بكرێ.
