ژیوار رەسووڵی
ئیتر ئەوە ڕوون و ئاشكرایە كە گەشەی سیاسی بەبێ كەڵك وەرگرتن لە تەكنەلۆژیا و لەسەرووی ھەموویان ئینترنێت كارێكی ئەستەمە، تۆرە كۆمەڵایەتییەكان و رایەلەكانی پەیوەندیكردن ھەر لەسەرەتای دروستبوونیانەوە كاریگەرییەكی گەورەیان لەسەر كایە كۆمەلایەتی و سیاسی و كڵتورییەكان داناوە، ئایا بەرفراوانبوونی رایەلەكانی ئینترنێت كاریگەری لەسەر گەشەی سیاسی و تەنانەت گوتاری سیاسی دادەنێت؟ كاریگەرییەكە چەندە؟ وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەینەوە، بەڵام لەكۆتاییدا دەمانھەوێ بزانین ئەو میوانە رەزاسووكە ھەمیشەییەی ماڵی ھەموو تاكێكی كورد چ كاریگەرییەكی لەسەر نوخبەو گوتاری سیاسی رۆژھەڵاتی كوردستان داناوە؟
تواناكانی ئینترنێت و رایەلەكانی پەیوەندیكردن بەرادەیەك زۆرو بەرچاوە كە ھیچ كەس گومانی لەوەدانیە كە ئەو دیاردەیە گۆرانكاری بەرچاوی كۆمەلایەتی و سیاسی دروستكردووە، بەڵام جۆری روانینی توێژەران جیاوازە. گروپێك كە دەچنە چوارچێوەی (Determinist)-ەكان تەكنەلۆژیاو بەدیاریكراوی ئینترنێت بە تاكە ھۆكاری گۆرانكارییە كۆمەلایەتییەكان دەزانن. مارشال مەك لوھان (Marshal Mc Luhan) تیۆریسیەنی كەنەدی بەو رادەیە لەسەر گرنگی رایەلەكانی پەیوەندی و راگەیاندن پێداگرە كە پێیوایە :"راگەیاندن ھەمان یان خودی پەیامە." مەك لۆھان یەكەم كەسە كە پێیوایە رایەلەكانی پەیوەندیكردن ھۆكاری یەكەم و سەرەكی گۆرانكارییە كڵتورییەكانە، بەرای ئەو تەكنەلۆژیای نوێی پەیوەندیكردن ژیانی خێزانی، شوێنی كار، قوتابخانە، تەندروستی مرۆڤ، پەیوەندی ھاورێیەتی، ئایین و تەنانەت سیاسەتیشی تووشی گۆرانكاری كردووە.
بەڵام گروپێكی دیكەش ھەن كە تەكنەلۆژیا تەنیا بە ھۆكارێكی ئەو گۆرانكاریانە ناودەبەن، تیۆری كەرەستە تەوەری یان (Instrumentalism) پێیانوانیە كە ھەموو ئەرك و رۆڵی گۆرانكارییەكان لەسەر ئەو رایەلانەی پەیوەندیكردنن، جیمز كەری (James Carey) وەكوو توێژەرێكی ئەمریكی پێیوایە كە تەكنەلۆژیا تەنیا تەكنەلۆژیایە، رێگەیەكە بۆ پەیوەندیكردن و ھیچیتر، ئەو ھیچ بەھایەكی جگە لە ئامرازبوونی رایەلەكان بەو دیاردە فراوان و فراوانخوازە نادات و پێیوانیە كە ھیچ بەھایەكی ئایدیالی ھەبێ ، بەو واتایەی كە تەكنەلۆژیا نە باشەو نە خراپە، تەنیا ئامرازێكە كە مرۆڤ بە كاری دەھێنێت.
رایەلەكانی پەیوەندی و بەتایبەت ئینترنێت لەگەڵ ئەوەی بەخشكە لەنێو خەڵكدا بڵاودەبوویەوە، ھاوكات مێشكی بیرمەندان و توێژەرانی بەخۆیەوە سەرقاڵكردبوو و كردووە، ئەو رایەلە بێسنوورە بۆ بەمشێوەیە خەریكە جیھان داگیردەكات؟ چی وای لێكردووە كە كاریگەری لەسەر وردترین پرسەكانی ئەو مرۆڤە دابنێ كە خۆی دروستیكردووە؟ ھەر ئەوەش وایكرد كە گروپێكی دیكە ئەو دیاردەیە بە ھۆكارێكی ئامانجدار بۆ كۆنترۆڵكردنی مرۆڤ و كۆمەڵگە بزانن. پێشەنگی ئەو بیرۆكەیە مارتین ھایدگێر (Martin Heidegger) بیرمەندی ئەڵمانی بوو، بەرای ئەو تەكنەلۆژیا سیستەمێكی كڵتوری نوێیە كە بەشێوەیەكی ئامانجدار خەریكی كۆنترۆڵكردن و دارشتنەوەی كۆمەڵگایە. ھایدگێر لە وتارێكی بەناوبانگیدا بەناوی "پرسیارێك لەسەر تەكنەلۆژیا"-دا دەلێ ئەگەر ئەو دیاردەیە بە ھەند وەرنەگرین، بەشێوەیەكی خراپ ملكەچی دەبین.
لەگەڵ ھەمووی ئەوانەش مرۆڤ لەھەموو رووییەكەوە بەرادەیەكی زۆر ملكەچی شەپۆلە یەك لەدوای یەكەكانی تەكنەلۆژیا و رایەلەكانی پەیوەندیكردن بووە، چونكە بۆ پەیوەندیكردن كات و سات مانایەكی ئەوتۆی نەماوە، ھەربۆیە بیرمەندە ئیدئالیستەكانی وەكوو ئالڤین تافلێر (Alvin Toffler)-ی ئەمریكی پێیوایە كە لەگەڵ ئەوەی قەڵغانێكی زانیاری نوێ لەبەرامبەر شەپۆلی سێیەمی شارەستانیەت دروستدەكەین، دەكەوینە گۆرەپانێكی مردوو كە زیندوو نیە بەڵام زیرەكەو بیر دەكاتەوە، كلیلی ئەو شۆرشەش كۆمپیوتەرە.
كە دێینە سەر باسی گەشەی سیاسی و پەیوەندییەكەی لەگەڵ رایەلەكانی پەیوەندی و بەتایبەت ئینترنێت تووشی باسێكی نامۆ بۆ كورد بە گشتی و رۆژھەڵاتی كوردستان بە تایبەت دەبین. لەبنەمادا توێژەرانی زانستی سیاسی لە 1960-ەوە بۆ یەكەمجار باسیان لەوە كرد كە گەشەی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە گەشەی ئابووری گرنگترە، پێشتر ھەموو گەشەكردنێك بە پێشڤەچوونی ئابووری پێناسە دەكرا، بەڵام لەگەڵ ھاتنە ئارای جیاكردنەوە، كۆمەڵگەی شارنشین، گروپەكانی مامناوەند، جیاوازی شوناس، پەرەپێدانی گروپە مەدەنییەكان، زیادبوونی حیزبی سیاسی و زەروورەتی دیموكراسی وایكرد كە ئیتر پێناسەی سیاسەت ئالۆزتر و گەشەی سیاسیش پێویستر بێت. كرۆكی ھەموو ئەو باسانەش لەرێگەی راگەیاندن و رایەلەكانی پەیوەندیكردن دەكرا.
ساموئێل ھانتیگتن (Samuel Huntington) بیرمەندی بەناوبانگی ئەمریكی پێیوایە كە گەشەی سیاسی بریتییە لە دروستكردنی رێكخراوی سیاسی كە سەربەخۆیی و توانای بۆ راكێشانی بەشداری خەڵك بۆ گۆرانكاریكردنی كۆمەڵاتی و ئابووری ھەبێت. بەرای ئەو گرفتی سەرەكی لەپێشوودا ئەوە بووە كە گەشەی سیاسی ھەمیشە لەدوای گەشەی كۆمەلایەتی و ئابوورییەوە بووە. بیرۆكەی گەشەی سیاسی زۆرتر لەچوارچێوەی دەوڵەتەكاندا پێناسە كراوە، ھەر لە ھانتیگتنەوە بگرە ھەتا جەیمز مەكمەن و لوئیس پای پێیانوایە گەشەی سیاسی لەچوارچێوەی دەوڵەت بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی، لابردنی ھەژاری، دروستكردنی گۆرانكاری بنچینەیی لە كۆمەڵگەو بەشداری خۆویست لەكایەكان و بەگشتی بۆ ھەنگاونان لە دۆخێكی خراپ بۆ دۆخێكی باشتری گوزەرانە. لەھەموو پێناسەكانیشدا حكومەت و پەرلەمان و كیانێكی سیاسی ھەیە كە دەسەڵاتداران و خەڵكەكەی گەشەكردنی سیاسیان بۆ باشتركردنی ژیانیان بەكار دەھێنن.
گەشەی سیاسی بەبێ بەشداری سیاسی ناكرێ، بەشداری سیاسیش بەپێی زانستی سیاسی و كۆمەڵناسی سیاسی بەبێ ھەڵبژاردن یان لانیكەم پرس پێكردن نالوێت. بەپێی قاموس بەشداری سیاسی بریتییە لە بەشدارییەكی خۆویستی كۆمەڵگە بۆ دیاریكردنی سەرۆك و بەشداری راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ لە دارشتنی پلانی سیاسی داھاتوو. لەبەشداری سیاسیدا بزوێنەرە سیاسییەكان، پێگەی كۆمەلایەتی، تایبەتمەندییە تاكە كەسییەكان و ژینگەی سیاسی گرنگە، لەھەندێك وڵات ھەموویان ھەن، لەھەندێك وڵات بەشێكیان ھەن، لەوڵاتە نادیموكرات و گەشە نەكردووەكان لەرووی سیاسیشەوە ھیچیان نین، ئەوەی ڕوونە گەشەی سیاسی و بەشداری سیاسی لەنێو حكومەتدا مانایەكی زانستی پەیدا دەكات.
ئینترنێت و گەشەی سیاسی
بۆ یەكەمجار تۆرێكی پەیوەندیكردن بەنێوی ئارپانێت لەساڵی 1969 لەلایەن وەزارەتی بەرگری ئەمریكا دروستكرا، كەسێك بەناوی باب تیلەر لەو ئەژانسەدا كەڵكی لە سێ كامپیوتەر وەرگرت و توانی لە یەك كاتدا پەیوەندی بە ماساچۆست، لۆس ئانجلێس و منلوپاركەوە بگرێت. ئەو پرۆژەیە دواتر لەلایەن ناوەندی نیشتمانی زانستی ئەمریكا (National Science Foundation) پەرەی پێدرا، ئیتر لە سەرەتاكانی دەیەی نەوەدی زائینی ئینترنێت بووە بە تۆرێكی جیھانی، ھەموو چالاكییەكانی مرۆڤ راستەوخۆ و ناراستەوخۆ لەو تۆرە گرێدرا، بەمشێوەیە قۆناغێكی نوێ لەمێژوو دەستی پێكرد كە بەھیچ شێوەیەك لەقۆناغەكانی پێش خۆی نەدەچوو.
ئینترنێت تۆرێكی جیھانییە كە تۆرەكان لەسەر ویستی خۆیان چوونەتە ناوی و ھیچ ناوەندێكی دیاریكراوی نیە، ئەگەرچی لەرووی تەكنیكییەوە لەبینایەك لە كالیفۆرنیا بەرێوەدەچێت، بەڵام لەرووی ناوەرۆكەوە ھیچ ھێزێك نەیتوانیوە رێگری لە گواستنەوەو بڵاوبوونەوەی بكات. گرنگی ئەو تۆرە بە رادەیەكە كە ھەندێك كەس كاریگەرییەكانی دروستكردنی ئینترنێت لەگەڵ چاپ بەراورد دەكەن.
كاریگەری دروستكردنی ئامێری چاپ بۆ نووسینەوەو بە ئەرشیڤكردنی بیرۆكەو تیۆری وبۆچوونە سیاسییەكان زۆر گرنگ بوون، لەكاتێكدا ئینترنێت جگە لە نووسینەوەو بە ئارشیڤكردنی بیرۆكەكان دەتوانێ لەكەمترین كاتدا بڵاویشی كاتەوە، ئەوەی كە لە سەردەمی ئامێری چاپدا بە ئاسانی نەدەكرا، بەگشتی ئەگەر لەسەردەمی قۆناغی ئامێری چاپدا سیاسەت زۆرتر ھی چینی نوخبە بوو، لەئێستای سەردەمی ئینترنێتدا جیھان لەھەموو كات سیاستیترە، لانیكەم یەكێك لەھۆكارە سەرەكییەكانی رایەلەكانی پەیوەندیكردن و لەسەرووی ھەموویان ئینترنێتە.
راگەیاندنەكان كە ئێستا سەرجەمیان لەرێگەی ئینترنێتەوە بڵاودەكرێنەوە توانیویانە زانیاری و ھەواڵەكان لەكەمترین كاتدا بەجیھانی بگەیەنن، رایەلەی ئینترنێت دەتوانێ كاریگەری لەسەر بڕیارەكان دابنێ، دەتوانێ رای گشتی دروستبكات، وا دەكات سەرۆككۆمار و سەرۆكوەزیرانێك دەست لەكاربكێشێتەوە، سیستەمی دەسەڵاتداری وڵاتێك بگۆرێت، كاریگەری راستەوخۆش لەسەر ھەبوون یان كەمبوونی رەوایی سیاسی دەسەڵاتداران دادەنێ، بەڵام ھەمووی ئەوانە لەنێو چوارچێوەیەكی دیموكراتیدا مانا پەیدا دەكات، لەوڵاتانی نادیموكرات و دیكتاتۆردا ئەگەری ئەنجامی پێچەوانەشی نەبێ كە ھەندێك كات بەھۆی دەستبەسەرداگرتنی رایەلەكان و فیلتەرو سانسۆرەوە ھەیبووە، لانیكەم كاریگەرییەكانی وەكوو كۆمەڵگە دیموكراتییەكان نەبووە. ئەو رایەلەیە بە بەھاری عەرەبیشەوە كە ھۆكاری بوو، بەڵام ھەتا رادەیەك جگە لە توونس نەیتوانی ئەنجامێكی دیموكراتی لێ ھەڵێنجێت. لەمیسر و لیبیا و بگرە سوریاش رایەلەكانی ئینترنێت ھۆكاری سەرەكی دەستپێكی شۆرشی جەماوەری لەدژی دەسەڵاتداران بوون، بەڵام لەمیسر كودەتا بەسەر ھەڵبژاردندا كرا، دۆخی ئێستای سوریا و لیبیاش ئەوە دەبینین.
لەرووی ئەكتی سیاسییەوە رۆژھەڵاتی كوردستان لەدۆخێكی تەواو جیاواز لەو پێناسەیەدایە كە بۆ گەشەی سیاسی لەرووی زانستییەوە دەكرێ، ئەوەش خۆی پرسیارە كە بۆچی تیۆری دارێژەرانی گەشەی سیاسی تەنیا ئەو چەمكەیان بەستووەتەوە بە چوارچێوەی حكومەت و دەوڵەتەوە، ئەدی ئەو نەتەوانەی وەكوو ھێشتا لەقۆناغی رەزگاری نەتەوەیی دان؟ ئەو گروپ و پێكھاتانەی سەدان ساڵە لەدژی حكومەتی ناوەندی خەبات دەكەن، بەڵام نە خۆیان پێ بەشێك لەو سیستەمەیە و نەسیستەمیش رێگەی بەشداری دیموكراتیان پێ دەدات؟ ئێستا كورد لە رۆژھەڵاتی كوردستان پێگەی كۆمەڵایەتی خۆی ھەیە، لە زۆر رووەوە تایبەتمەندی تاكی كوردیش جیاوازە، خواستێكی بەھێزی شوناس خوازیشی ھەیە، بەڵام دەرفەتی بەشداری سیاسی نیە، كەواتا ناتوانێ گەشەی سیاسی بكات؟
ھەر لەكۆنەوە سیاسەت بە زانستی بەدەستھێنانی ھێز پێناسە كراوە، جا ماكس وێبر (Max Wever) پێیوایە ھێز توانای سەپاندنی ئیرادە بە كەس یان گروپێكە، ئەوەش بەو مانایە دێت كە ھێز لەخۆیدا توانایەكی كۆمەلایەتیشە. پێشتر لەپێناسە كلاسیكەكاندا ھێز بەردەوام ھی حكومەت بوو، حكومەت تەنیا خاوەنی ھێز بوو، ململانێ سەرەكییەكانیش لەنێوان دەسەڵاتداران و بێ دەسەڵاتەكان بوو. بەڵام میشێل فۆكۆ پێیوایە كە ھێز بریتییە لەو پەیوەندیانەی كە بەردەوام لە زیادبووندان، لەھەموو كۆمەڵگەدا ھێز و میكانیزمەكانی بەھێزبوون ھەن، ھێز لەھەموو شوێنێك ھەیە، چونكە خودی خۆی بەرھەمی ھەموو شتێك و شوێنێكە. لەروانگە فۆكۆوە ھێز تەنیا رێكخراوو پێكھاتەیەكی دیاریكراو نیە، بەڵكو ھێز ستراتیژییەكی ئالۆزو بەرفراوانی پەیوەندییەكانە. لە ھەر شوێنێك ھێز ھەبێ، بەرگریش ھەیە، ھەربۆیە بۆ بەھێزبوون یان بۆ بەھێزمانەوە دەبێ فێری بەرگریش بین.
كەواتا ئەگەر بەپێی زانستی سیاسی ئەوە راست بێت كە گەشەی سیاسی لەچوارچێوەی حكومەتێكی دیموكراتیكدا مانا وەردەگرێت و ئینترنێت ھۆكارو ئامرازی ئەو گەشەكردنەیە، ئاوا لە خەباتی رزگاری نەتەوەیی بۆ دروستكردنی كیانێكی نەتەوەیی ئاوا دەبێ لەسەر بنەمای پێناسەی ماكس وێبێر و میشێل فۆكۆ لە پرسەكە بروانین. ئەوانەی پێناسەی گەشەی سیاسیان كردووە، ئەو ماموستایانەی زانكۆو تیۆریسیەنانە بوونە كە بەدوای ئامرازێك بۆ گەشەپێدانی دیموكراسی لەناو وڵاتەكانیاندا گەراون، بەڵام وێبەرو فۆكۆ پانتای بەدەستهێنانی هێزیان زۆر گەورەتر کردووەو کات و شوێنیان هەتا رادەیەکی زۆر لە پێدراوەکانی بەدەستهێنانی هێز دەرهاویشتووە، ئەوەش رۆژھەڵاتی كوردستان دەگرێتەوە كە ئەگەرچی بەھۆی دیكتاتۆری كۆماری ئیسلامی ئێران بنەماكانی گەشەی سیاسی لەرووی زانستی لەنێوخۆ نیە، بەڵام دەرفەتی بەدەستهێانی هێز یان پتەوکردنی هێزی خۆی چ لە نێوخۆ و چ لە تاراوگە هەیە، بەڵام ئایا توانراوە لە ئینترنێت و رایەلەكانی راگەیاندن بۆ بەھێزبوون كەڵك وەربگرێت یان نا؟
ئینترنێت و سیاسەت لە رۆژھەڵاتی كوردستان
هێزی مۆدێرن لەهەموو رووەوە لەگەڵ پێناسەی کلاسیک لە هێز جیاوازە، پێشتر هێز ئەو شتە بوو کە دەبینراو هەستت پێدەکرد، پیاوێکی فیلەتەنە لەبەرامبەر کەسێکی لاواز، وەرزشوانێکی کارامە یان وڵاتێکی پرچەک لەرووی سەربازی، هێزی هەمووی ئەوانە بەچاو دەبینرێت، هەر ئەوەش وادەکات پێشوەختە بەرامبەرو نەیارەکانیان خۆیان بە بێ هێز و دۆراو بزانن. بەڵام میشێل فۆکۆ پێیوایە کە هێزی مۆدێرن بەهێزی خۆی لە شاراوەبوونی وەرگرتووە. بەو پێناسەیە هێز تەنیا لە رێکخراوو هەیکەلێکی یەکدەست دانیە، هێز لە لوتکەی کۆمەڵگەو کەس یان ئۆرگانی یەکەمی دەسەڵاتدا نیە، بەڵکو هێز لە هەموو دەمارەکانی کۆمەڵگەدایە. هێزی مۆدێرن لەفڕەیی پەیوەندییەکاندایە، ئەو پەیوەندیانەی رێکخراوە یان گوتارێکی بەهێزی سەربەخۆ دروستدەکەن. لەو روانگەیەوە ئیتر هێز تەنیا توانای سەرکوتکردن نیە، بەڵکو ئەو تۆری پەیوەندی و گوتارەیە کە لەنێو دامەزراوە، گروپ و باوەرو وەرزش و پەیوەندی خێزانی و هەتا دوایی هەیە. هێزی مۆدێرن دیاردە دروست دەکات، ئەو دیاردانە دەكاتە گوتارو لەرێگەی بڵاوکردنەوەی گوتار چێژ دروستدەکات، مەعریفەو زانست و راستی دروستدەکات. ئەو هێزە لەدەرەوەی کات و شوێن سوژە دروست دەكات، زۆرجاران شوێنکەوتووانی سوژەکە لەرێگەی پەیوەندی و گوتارێکی پتەو شۆرشێک دروستدەکەن، هەبووە لەهیچەوە شەپۆلێک دروستبووە، هێزی پشت ئەو هێزە نابینرێت بەڵام بەهەموو دەمارمانەوە هەستی پێدەکەین. لەو پێناسەیە لە هێزدا نابێ تەنیا سەیری دەوڵەتی بەهێز لەهەموو روویەکەوە، یەکپارچەیی دەسەڵاتداران و تەنانەت جۆری یاساکانیش بکەین، چونکە لەبەرامبەر ئەودا پەیوەندییەکی بەهێزو ئالۆز بوونی هەیە، کە یەکلاکردنەوەی یارییەکە لەبەرژەوەندی سیستەمی دەسەڵاتداردا ئەستەم دەکات.
ئینترنێت و ھێز و گوتاری نێوخۆی رۆژھەڵات
بەردەوام لەرۆژھەڵاتی كوردستان نەخشەرێگەی سیاسی لەگەڵ گوتاری سیاسی تێكەڵ دەكرێت، بەو مانایەی ھەوڵ دەدەین كە خودموختاری، فیدرالیزم تەنانەت راگەیاندنی كۆماری كوردستان لە مەھابادیش وەكوو گوتاری رۆژھەڵاتی كوردستان سەیر بكەین، راستە ئەوانە لەقۆناغە جیاجیاكاندا ئامانج بوونە، ھەنگاوی كاتیان بۆ ھاویشتراوەو بەردەوامیش دروشم بوونە، بەڵام مادام رایەلەیەكی پەیوەندیكردنی ئامانجدار نەبووە ھەرگیز لەیەك كاتدا لەھەموو رۆژھەڵاتی كوردستان قسەوباسیان لەسەر نەكراوە. بەپێی پێناسەی نوێ لەگوتار بیرۆكەو باوەرو باسكردنی راستییەكانیش ناتوانێ پێناسەیەكی ورد لە گوتاری سیاسی بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەش ئەگەر ئاورێكی ئاكەزایی لەمێژوو بدەینەوە ھەموو شۆرش و شەڕ و تەنانەت ئاشتییەكانیش لەئاخوری ئەو نەخشەرێگە سیاسیانەوە ھاتوونەتەدەر كە لەپێناسەی كلاسیكدا بە گوتار ناویان ھێناوە.
لەسەردەمی راگەیاندن و ئینترنێتدا گوتار لەدوو رێگەی گفت و نووسین كاریگەری لەسەر بەردەنگ دادەنێت، ئەگەرچی دۆخی سیاسی، كۆمەڵایەتی و بگرە مێژووییش كاریگەری لەسەر قبووڵكردن یان رەتكردنەوەی گوتارەكە ھەیە، گوتار خۆی ھەلقووڵای پەیوەندییەكانە، وەكوو ھەموو پەیوەندییەكانی دیكەش پێویستی بە بەرفراوانكردنی رایەلەكانی پەیوەندیكردن و گفتوگۆكردنە. گوتار كاتێك دروست دەبێ كە كۆدەكەی لە زەینی بەردەنگ بینەر یان خوێنەر بدۆزرێتەوەو، دواتر لەجیھانی ئینترنێتدا بەخێرایی بڵاودەبێتەوە، بەڵام رەنگە بەھێمنی كاریگەرییەكانی دەربكەون. فۆكۆ گوتەنی گوتار گرێدراوییەكی تەواوی لەگەڵ پەیوەندی گرتن ھەیە، مەبەست رەنگە ئەوە بێ كە گوتار ھەتا بلاونەكرێتەوە، قسەی لەسەر نەكرێت لەدایك نابێت، لەدایكبوونی بەندە بە بڵاوبوونەوەی.
ئەوەی لە نێو نوخبەی سیاسی رۆژھەڵاتی كوردستان بە سەیركردنی ئێستا و ئاوردانەوە لە مێژوو دەیبینن ھەمان پێناسەی كۆن لە گوتارە، واتا ئەوەندەی نەخشەرێگەو خواستی فیزیكی بە گوتار پێناسە دەكرێت، ھێز یان شێوازی وەرگرتنی ھێز لەرێگەی پەیوەندییەكان سەیری نەكراوە یان گرنگی پێنەدراوە، ئەوە لای نوخبەی تاراوگەنشین راست و لەلای نوخبەو چالاكوان و خەڵكی ئاسایی لەنێوخۆی رۆژھەڵاتی كوردستان ناراستە. بەكورتی راگەیاندن و ئینترنێت ھۆكاری سەرەكی دروستبوونی گوتارێكی بەھێز و گرێدراو بە كردار لە نێوخۆی رۆژھەڵاتی كوردستانە، بەڵام نوخبەی دەرەوە نەیانتوانیوە لەرێگەی رایەلەكانی پەیوەندیكردن گوتار دروستبكەن، نەشیانتوانیوە ئەوەی وەكوو باوەرو نەخشەرێگەی مێژووی لەسەری دەرۆن، بەشێوەیەكی ئامانجدار بە تۆرەكانی ئینترنێتدا بڵاویبكەنەوە.
لەنزیكەی 110 شاری رۆژھەڵاتی كوردستان زیاتر لە 225 رێكخراو ھەن كە زۆربەیان ژینگەپارێزین، ئەوە لەكاتێكدایە كە 5 ساڵ لەمەوپێش تەنیا گوێمان لەنێوی ئەنجومەنی سەوزی چیای مەریوان دەبوو، كۆی ئەو 225 رێكخراوەیە لەو 5 ساڵەی رابردوودا دامەزراون، زۆرینەشیان مۆڵەتی فەرمیان نیە، بەڵكو كۆمەلێك ھاورێن كە پێشتر ئەزموونی كاركردنی پێكەوەیی لە ئەنجومەنە ئەدەبییەكانیاندا ھەبووە، لەرێگەی رایەلەكانی ئینترنێت لە چالاكی گروپ و رێكخراوەكانی دەورووبەری ئاگادار بوونە، خۆشیان ھەر لەرێگەی ئینترنێت خۆیان راگەیاندووەو دەستیان بەچالاكی كردووە، چالاكییەكانیان بڵاوكردووەتەوە، گفتوگۆو كاردانەوەكانیش رۆژ لەدوای رۆژ ھەم ھێزی پێداون ھەمیش گوتارێكی گرێدراو بەكرداری بۆ دروستكردوون. ھیچ رێكخراوە یان گروپێك نیە كە كەنالێكی تلێگرام یان ڤایبەریان نەبێ كە خۆم لانیكەم لە 90 دانە ژووریاندا ھەم، جگە لەكۆبوونەوەی گشتی مانگانە یان ھەندێكجار ھەفتانەیان سەرجەم پلان و بەرنامەو گفتوگۆكانیان لەرێگەی ئەو ژوورانەوە دەكەن.
نوخبەی سیاسی وكۆمەڵایەتی و چالاكوانانی رۆژھەڵاتی كوردستان بەپێی زەروورەت كاریان لەسەر ھەندێك پێدراوی ھەستپێكراو كرد، ھەموو ئەوانەی دەستیان پێرادەگەیشت بۆیان سووژە بوو، لە سووكە دەرفەتێكدا شەوچلە ئەدەبییەكانیان بۆ موجتەمەعە فەرھەنگییەكان گواستەوەو، بەمشێوەیە ئەنجومەنە ئەدەبییەكان لەدایكبوون، گۆڤاری سروە لانیكەم لە موكریان ھۆكارێكی گرنگی دروستبوونی كۆروكۆبوونەوە ئەدەبییەكان بوون، بەشێوەیەك كە لەئێستادا لەسەرجەم شارەكانی رۆژھەڵاتی كوردستان ئەنجومەنی ئەدەبی كاتی و ھەمیشەیی ھەن و كۆبوونەوەی ھەفتانەی خۆیان بەرێوەدەبەن. ئەو شەپۆلە گەورەیە تەنیا بە ھەستكردن بەزەروورەت لەشارەكان دروستبوو، بە زیادكردنی رایەلەكانی پەیوەندیكردن و لەسەرووی ھەموویان ئینترنێت نەك ئەنجومەنەكانی لاواز نەكرد، بەڵكو لەحاڵەتی لۆكالیی دەریھێنان وئەمجارەیان ئاسانكاری پەیوەندیكردن وایكرد كە ساڵانە سمینارو كۆنفرانسی گەورەی كوردستانی بۆ ژانەرە ئەدەبی و ھونەرییەكان پێكبێن، كورتەچیرۆكی بانە، شێعری ھاوچەرخی پیرانشار، بەیت و حەیرانی سەردەشت و خوێندنەوەی زانستی بۆ كەسایەتییەكان لە مەھاباد، شانۆی سەرشەقامی مەریوان تاكوو ئێستاش ساڵانە بە بەشداری ھەموو نووسەرو ئەدیبانی رۆژھەڵاتی كوردستان بەرێوەدەچن. ئەدەبیات و ھونەر زۆرتر نوخبەوییە، ھەر بۆیە ئینترنێت ھەتا رادەیەكی زۆر توانی نوخبەو خاوەن راكانی ئەو ژانەرانە لەیەك نزیك بكاتەوە، ئێستا لە ئیلامەوە بگرە ھەتا ماكۆ ئەدیبان یەكتر دەناسن.
پەیوەندی بەدەستھێنانی ھێزو گوتاری مۆدێرن لە یەك دەیەی رابردوو بەگشتی و پێنج ساڵی دوایی بەتایبەت لەرۆژھەڵاتی كوردستان ھەستی پێكرا، سوژە ژینگەپارێزی، ئامراز رایەلەكانی پەیوەندیكردن و ئامانج دروستكردنی خەم و ئامانجێكی ھاوبەشی كوردستانی. گەشبینترین مرۆڤیش پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كە لەو ماوە كورتەدا 225 رێكخراوی فەرمی و نافەرمی چالاك لە رۆژھەڵاتی كوردستان كۆبوونەوەی بەردەوام، كۆنفرانس و دەستاودەستكردنی بەرپرسیارییەتی بەردەوام و چالاكی بەردەوامیان ھەبێ، ھەمووی ئەوانە لەلایەك و شۆربوونەوەی گوتارەكە بۆ چینەكانی ھەرە خوارەوەی كۆمەڵگە لەلایەك وایكرد كە ھێزێكی گەورەی شاراوە دروستبكرێت، ھێزێك كە رای گشتی دروست دەكات، میتینگی ھەزاران كەسی بەرێوەدەبات، بەستێن بۆ دروستبوونی ئوستوورە چاك دەكات، بەگشتی پێناسەیەكی دیكە لەھێز دەكات، ئەو ھێزەی بەپێی قۆناغ خۆی دەگۆرێت، سەركردەیەكی دیاریكراوی نیە، بەڵام لەنێو كاردا كاریزمایەكی وەكوو شەریف باجوەر دروست دەكات. نادیارەو ھەموو كەس ھەستی پێدەكات. دوكاندار، وەرزێر، كرێكار، كارمەندو خوێندەوارو نەخوێندەوار لە گروپە بچووك بچووكەكان لەدەوری ئامانجێكی ھاوبەش كۆدەكاتەوە.
لەئێستادا رۆژھەڵاتی كوردستان بەھێزترین شەقامی مەدەنی ھەیەو كارامەترین میكانیزمیان بۆ پاسیڤنەبوونی سیاسی دۆزیوەتەوە، نە سەریان بۆ قۆناغەكە دانواندووە، نە تەسلیمی شوێن و كات بوونە، ھۆكاری سەرەكیش دۆزینەوەی ئەو خالە جەوھەرییەیە كە دەتوانن لەرێگەی پەیوەندییەكان گوتار دروستبكەن و باوەریش بە پێناسەی مۆدێرن ھێز بھێنن. ئامرازی سەرەكی ئەو ھێزەش ئینترنێت و رایەلەكانی پەیوەندیكردن لەسەرووی ھەموویان تێلێگرام، ڤایبر و واتس ئاپە. ئەوان لەرێگەی ئینترنێت پاساویان بۆ نەبوونی میدیای بینراوی وەكوو تەلەفزیۆن و میدیای خوێندراوی وەكوو رۆژنامە نەھێشتەوە.
تاكوو لەدایكبوونی ئەو شەپۆلە لەرۆژھەڵاتی كوردستان راگەیاندن تەنیا وەكوو گواستنەوەی زانیاری و ھەواڵ سەیر كراوە، بەڵام كاتێك راگەیاندن جگە لەو ئەركەی پەیامیش دەگوازێتەوە، ئیتر لێرەدا بەردەنگ تەنیا وەرگرێكی پاسیڤ نیە، بەڵكو بەردەنگ بەشێكی سەرەكی ئەو گوتارەیە كە وەكوو زانیاری و پەیام دەگوازرێتەوە. لەتێروانینی كۆندا زۆری ھەواڵ و زانیارییەكان وایكردبوو كە بەردەنگ دەرفەتی بیركردنەوەی نەمێنێت، بەڵام لەپێناسی نوێدا بەردەنگ لەسەر پەیامەكە رادەوەستێت، لێكدانەوەی بۆ دەكات جا یان وەریدەگرێت یان رەتیدەكاتەوە. وەرگرتنی ھەواڵی تێكەڵاو بە پەیامێكی ھەستپێكراو وایكرد كە گوتارێكی كرداری لەدایك بێت، خەڵك بەرھەمی چالاكییەكانی خۆی دەبینێت، ئەوانیتر نایانھەوێ لەوەیتر دوابكەون، ھەموویان بەیەك ئامانج كێبەركێی جوانكردنی شار، پاراستنی ژینگەو كێبەركێی كۆروكۆبوونەوە ئەدەبییەكان دەكەن. ئەوە ھەمان ھێزە كە كۆمەڵگەیەك بۆ لەسەر پێ مانەوە دەیھەوێ، ھەمان ھێزە كە نەتەوەیەك بۆ نەفەوتان پێویستی پێیەتی.
ئەو گوتارەی لەرێگەی رایەلەكانی پەیوەندیكردن لەرۆژھەڵاتی كوردستان دروستبوو، ھەمووی نەتەوەیی و نیشتمانی بوو، پاراستنی خاك لە لەناوچوون و خەڵك لە پاسیڤبوون و دانیشتن و چاوەرێی چارەنووسكردن یان ھاتنی ھێزی دەرەكی سەرەداوە زەقەكانی ناسیۆنالیستبوونی ھەموو چالاكییەكانی نێوخۆی رۆژھەڵاتی كوردستانە. ئەو ھێزو گوتارە نوێیە ھەر زوو ئەنجامەكەی بینیەوە، بوومەلەرزەكەی كرماشان و بەھاناوەچوونی بەپەلەی خەڵكی رۆژھەڵاتی كوردستان مانیفێستێكی گەورەو نمایشێكی گەورەی ھێزبوو، كۆكردنەوەی یارمەتی بۆ قوتابیانی كەمداھات لەو قەیرانەدا ئەخلاقیترین ھەنگاوی ئەو گوتارەیە، دەنگ ھەڵبرین لەبەرامبەر لێدانی بەنداوەكان و پرۆژە گومانئاوییەكانی رژیم لەدژی ژینگەش بەرپرسیارانەترین كردار بوو، لەئاكامیشدا بەلیدەركردنی كۆچەر بیركار نەخشەرێگەی داھاتووی تاكی كورد بۆ بەھێزبوون و كوردبوون بوو. ھەموو ئەو پەیامانە لەرێگەی ئینترنێت و بەگوتاری نوێوە گواسترانەوەو ئەو ھێزە مۆدێرنەی دروستكرد كە ھیچ لایەنێكی سیاسی ناتوانێ دەستی بەسەردا بگرێت، ھیچ كەس و تەنانەت رێكخراوەیەكیش ناتوانێ خاوەندارییەتی بكات، چونكە خۆیان خەریكن خاوەندارێكی راشكاوو بەھێزن.
ئینترنێت و ھێزوگوتاری نوخبەی سیاسی تاراوگە
سیاسییەكان بەتایبەت لەرۆژھەڵاتی ناوەراست و وڵاتانی گەشەنەكردوو، زۆر پێداگری لەسەر پێناسی كلاسیك لەگوتار دەكەن، ئەو گرفتە ھەر تایبەت نیە بە دەسەڵاتی ناوەندو داگیركەران بەڵكو زۆربەی حیزب و لایەنە سیاسییە خەباتكارەكانی دژبەری دیكتاتۆرەكانیش ئەو پێناسە لەگوتارەیان لە رەوتی چەپی شۆرشگێر وەرگرتووە، ئەوان بەگوتەی جەی ویلسن (J. Wilson) -ی ئەمریكی لەبەرژەوەندی خۆیاندا دەستكاری زمان دەكەن، چونكە پێشتر راگەیاندن تەنیا لەدەستی ئەواندا بووە، لەسەر گۆرینی دەستەواژەو رەستەكان لەبەرژەوەندی دروستكردنی گوتارێك كە دەسەڵاتیان بۆ دروستبكات پێداگرن، ئەو گۆرانكارییە لە زمانیشدا زۆرجاران ھەر ئیدیۆلۆژی لێدەكەوێتەوە.
لەگەڵ ھاتنی ئینترنێت و بەرفراوانبوونی رایەلەكانی پەیوەندیكردن ئیتر دەستكاریكردنی زمان بەدروستكردنی گوتار تەنیا لەدەست سیاسییەكان و حیزبە سیاسییەكاندا نەما، ھەروەكوو پێشتر لەپێناسەی ھێزی مۆدێرن و گوتاری نوێدا باسمان كرد، پەیوەندییەكان وایكرد كە ئەو دوو چەمكە لە موڵكییەتی دەسەڵاتداراندا نەمێنێت و خەڵك لەرێگەی پەیوەندییەكان و بە كەڵكوەرترن لەخێرایی و بەرفراوانی ئینترنێت ببنە خاوەنی ھەردووكیان.
لەگەڵ ھەمووی ئەوانەش حیزبەكانی رۆژھەڵاتی كوردستان لەتاراوگەدا ھەم نەیانتوانی گەشەی سیاسی بكەن، چونكە دەرفەتی بەشداری سیاسیان نەبوو، ئەوە ھەتا رادەیەك تێگەیشتن لێی ئاسانە. بەڵام نەشیانتوانی گوتارو ھێزی خۆیان لەگەڵ واقیعی نوێی دونیای سایبری بگونجێنن، نەك سوودیان لێ وەرنەگرت بەڵكوو زیانێكی گەورەشیان وێكەوت. حیزبەكان ھەم لەسەردەمی رۆژنامەو تلەفزیۆنەكانیان و ھەم ئێستا لەسەردەمی ئینترنێت و تۆرە كۆمەڵایەتییەكاندا ھەمان قەوانی جارانیان لێدایەوە. بڵاوكردنەوەی ئاماری درۆ، یاریكردن بە ھەستەكان، گەورە یان بچووككردنی رووداوەكان، گرێدانی باوەرەكان و راكردن لە بابەت یان لەبەرچاونەگرتنیان و ...ھتد. ئەو جۆرە تێروانینە وایكردووە كە نە زمانی قسەكردن لەگەڵ بەردەنگەكان بدۆزێتەوە، نە چاكسازی سیاسی لەنێو رێكخراوە سیاسییەكانیشدا بكرێت، بەكورتی گوتاری لاواز و بێكاریگەری كۆن كەتووەتە بەردەم گۆرەپانێكی بێسنووری رایەلەكانی پەیوەندیكردن، جا ئەو كاتەی وەڵامی گونجاوو مەنتیقی بۆ بەردەنگ پێ نەبێت، پێداگری لەسەر بەردەوامی قەیرانی نێوخۆیی دروستدەكات.
حیزبە سیاسییەكانی رۆژھەڵاتی كوردستان لە تاراوگە لەدەرەوەی خواستی خۆیان بەشێوەیەكی ئامێر یان كەرەستە تەوەر (Instrumentalism) سەیری ئینترنێت دەكەن، تەنیا وەكوو ئامرازی پەیوەندیكردن و بڵاوكردنەوەی زانیاری و ھەواڵ كەڵك لەو دروستكەری گوتارو ھێزی مۆدێرن وەردەگرن. ئەوان نەیانتوانیوە ئینترنێت و جیھانی سایبری وەكوو ئامرازی پەیوەندیكردنی ئامانجدار بەكاربھێنن، ھۆكارەكەش ئەوەیە كە تاكوو ئێستا خوێندنەوەیەكی سایكۆلۆژی و سۆسیۆلۆژیانەیان بۆ كۆمەڵگە نەكردووە، دەستكاری زمانی قسەكردنیان بەپێی ھەڵومەرج نەكردووە، پێدراوەكانیان ھەمان پێدراوی سەردەمی رێكخستنی كلاسیكی شانەو كۆمیتەیە. ئەوەش وایكردووە كە ئەو كاڵایەی كە وەكوو خواست و نەخشەرێگە وەكوو ھەواڵ و زانیاری بڵاویدەكەنەوە لەتۆرەكانی ئینترنێتدا بكەوێتە بەردەم لێكدانەوەی بەردەنگەكان، چونكە ھەواڵەكە گرێدراوی واقیعی ناوخۆ نیە،چونكە گرێدراوی ھەنگاوی كرداری نیەو لەھەمووشیان گرنگتر چونكە ھەڵقووڵای زاتی پەیوەندییەكان نیە، زۆر بەدگمەنی لای بەردەنگ وەكوو پەیام وەردەگیرێت، كە پەیام نەبوو، نابێتە گوتاریش كە گوتاریش نەبوو، وەكوو ھەواڵێكی تێپەر بەسەر ھەموو بەردەنگەكاندا تێدەپەرێت.
ئینترنێت و رایەلەكانی پەیوەندیكردن جگە لەوەی ھیچی نەخستووەتە سەر خەرمانی نزیكەی 100 ساڵەی خەباتی ھێزە سیاسییەكانی رۆژھەڵاتی كوردستان، بەپێچەوانەی نێوخۆیی رۆژھەڵات زیانیشی بۆیان ھەبووە، كاریگەری لەسەر ھەستی شۆرشگێری ئەندامانی تاراوگە نشین داناوە، چونكە شۆرشگێر جگە لەخواستێكی سیاسی گشتی، بۆ گەیشتنەوە بە شارو خێزان و گەرەكی خۆیشی خەبات دەكات، بەڵام قسەكردنی بەردەوامی چركە بە چركە لەگەڵ كەسوكارو ھاورێكانی تینوویەتی جارانی بۆ پەلەكردن لە گەیشتنەوە ناھێلێت. زۆربەی كادیرو لایەنگرەكان بوونەتە لێكۆلەری سیاسی، ھیچ سوژەیەك لەنێوخۆی رۆژھەڵات لەدەرەوەرا دروستنەكراوە، خودی رێورەسمەكانی نەورۆز ئەگەرچی بەپشتیوانی و پێخۆشی نوخبەی سیاسی دەرەوە بوو، بەڵام بیرۆكەی قوتابییەكی رەبەت لە شاری ورمێ بوو، كەدوایی لەرێگەی راگەیاندن و لەسەرووی ھەموویان ئینترنێت بڵاوبوویەوەو ساڵانی دواییش بەردەوام بەشێوەیەك بەرفراوان لەرۆژھەڵاتی كوردستان بەردەوام بوو.
دروشم و لێكدانەوەی بێ كرداری ھەست پێكراو وایكردووە كە پێناسی باش و جاش زۆر بەئاسانی لەتۆرە كۆمەڵایەتییەكان دابەش بكرێت، لە سەردەمی ئامێرێكی بەھێزی پەیوەندیكردنی وەكوو ئینترنێت حیزبەكان ئینشعابی گەورەیان تێكەوت، بڵاوكردنەوەی ھەواڵ و زانیاری ناراست كێشەكانی قووڵترو یەكگرتنەوەی دژوارتر كرد. سەرقاڵبوون بەیەكتر لەسەر دونیای سایبریدا دەرفەتی بۆ دروستكردنی پەیام نەھێشتەوە، ئینترنێت بووە تۆری بڵاوكردنەوەی رق و دووبەرەكی و یەكتر تۆمەتبار كردن، دەستەواژەكان بەدیوی خراپدا گۆرانكاریان بەسەرداھات و بەگشتی نەگوتاری نوێ و نەھێزی مۆدێرن لەتاراوگە لەلایەن نوخبەی سیاسی لەدایك نەبوو.
ئەو گرفتە ھەر تایبەت نەبوو بە حیزبە سیاسییەكان، زۆرینەی رەھای نوخبەی ئاكادیمی و سیاسی و روناكبیرانی تاراوگەنشین نەیانتوانی رایەلەیەكی یەكدەنگ و زانستی و گرێدار بە كردار دروستبكەن، ھیچ ناوەند و بگرە ماڵپەرێكی جیدی لەدەرەوەی رۆژھەڵات دروست نەكرا، لەكاتێكدا لەرۆژھەڵات ڤەژین ئەركی ئاكادیمیایەكی گرتەئەستۆ، لەكاتێكدا بەھەبوونی ئینترنێت لانیكەم لەرووی تەكنیكییەوە زۆر ئاسانە، بەڵام گوتارێكی ھاوبەش دروستنەكرا، چونكە گوێزەرەوەكان پەیامیان پێ نەبوو، لە جیھانی یەكگرتووی سایبریدا خۆمەخۆمەی سیاسی و رێكخراوەیی لەتاراوگە لەھەموو كات زیاتر پەرەی سەند، ھەمووشیان یەك ھۆكاری سەرەكی ھەبوو، ئەوان لە گرنگی راگەیاندن و ئینترنێت بۆ دروستكردنی ھێز و گوتار نەگەیشتوون.
24/11/2018
