نەعیم نەجەفی
ناوچەکانی خوارووی کوردستان واتە کرماشان و ئیلام و خانەقین و مەنەلی و… وەک مەملەکەتێکی دەوڵەمەندە کە بەداخەوە لە میدیا و خێتابی سیاسی کورددا فەرامۆشکراوە. مەملەکەتێک کە خاوەن سەرچاوەیەکی زۆری نەوت و گاز و جورەها کانزا و خاکی “پڕ پیت و بەرکەت” و سەرچاوەی ئاویە. مەملەکەتێک کە بە درێژایی مێژوو یەکێک لە گرنگترین رێگاکانی هاتوچۆی بازرگانی و سەربازی بووە و “ئڕنست هرتسفلد” دیرۆک ناسی ئەڵمانی کۆنترۆڵکردنی کرماشان و خانەقین وەکوو رێگای نێوان بەغدا-تاران بە کۆنترۆڵکردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەراستێ لەقەڵەم داوە. هەر ئێستاش ئێران بۆ پەرەپێدانی هیلالی شیعی گرنگیەکی یەکجار زۆر بەو مەسیرە دەدات. لە بەر ئەم هۆکارەش عێڕاق لە دیوی باشوور و ئێران لە دیوی رۆژهەڵات، بەردەوام هەولی نەهێشتنی گوفتمانێکی نەتەوەیی و نیشتمانی لەو سنوورە دەدەن. جۆگرافیایەک لە باشوری ڕۆژهەڵاتی کوردستانی گەورە کە ڕێژەیەکی جەماوەری 7-8، ملیون کەسی بە پێکاهەتەیەک لە چەندین ئایین و مەزهەب لەخۆی دەگرێت و بە شێوەزاری کوردی خواروو(کەڵهوڕی یا فەیلی) دەدوێن. جۆگرافیایەکی گرنگ و کاریگەر لە هاوکێشەکانی ناوچەکە کە دەتوانێ گەورەترین کارت بێت بەدەستی کوردەوە. لە ئێستادا کە ناوچەکە بەرەو گۆڕانکاری هەنگاو دەنێت و تایبەتی ئەوەی کە گەماڕۆوەکان لە سەر ئێران زیادی کردووەو پێشبینی گۆڕانکاری ناوخۆیی لەو وڵاتە دەکرێت. کوردانی کەڵهوڕ زمان بە حوکمی جۆگرافیا دەتوانن لە پرسی کوردستانی ڕۆژهەڵات و هەروەها ئاستەنگ درووست کردن لە بەردەم سیاسەتە پانخوازیەکانی کۆماری ئێسلامی لە ناوچەکەدا رۆڵێکی یەکجار گرنگ بگێڕن و هاوکات دەتوانن لە دیوی باشوور بۆ زیاتر بوونی هەیمەنەی سیاسی کورد لە عێڕاق کاریگەر بن. لەکاتێکدا کورد خاوەنی دەرفەتێکی لەم چەشنەیە بەڵام تا ئێستا نەیتوانیوە وەکوو پێویست کەلکی لێوەرگرێت، لە بەرامبەریش دەبینین تورکیا بە رێژەیەکی کەمی تورکمان لە عێڕاق و تایبەتی کەرکوک، چۆن لە ناو هاوکێشەکانی ئەم وڵاتە یاریی خۆی دەکات!
لەم ساڵانی دواییەدا، زۆر جار بینیومانە و بیستومانە کە داخوازییەکی زۆر بۆ بایەخدانی حزب و ڕێکخراو و میدیا کوردییەکان بە بەشی خوارووی کوردستان و شێوەزاری ئاخافتنی ئەم ناوچانە کراوە؛ بەڵام تا ئێستا نەک بە جدیی پێشوازی لەو داخوازیانە کراوە و نەک هۆکاری داخوازیەکان بە چڕ و پڕی شرۆڤەی بۆ کراوە. ئەگەرچییش بە رووکەش هەندێکجار زوومی کامێراکان و نوکی قەڵەمەکان و خێتابە سیاسیەکان بەرەوڕووی ئەو ناوچانەیە، بەڵام زۆر بە دەگمەن دەبینین کە بە تێگەیشتنێک بێت لە برینەکانێ و ئامانج لە ساڕێژکردنێیان. بە گشتی ئەم داوکاریانە درک کردنە بە بۆشایەک لە ستراتێژیەتی سیاسی کورد لە ناوچەکە.
لێرەدا هەوڵی ئەومان داوە بە وردی ئەمە ڕوون بکەینەوە، بۆ نابێت ئەو ناوچانە پەراوێز بخرێن؟! لە حالێکدا کە بە دەیان بەرنامەی تەلەفیزیۆنی و دیکۆمێنتاری و فێستیڤاڵ و رێکخراو و… بۆ ناوچەیەکی بچووک وەک هەورامان ساز دەکرێت و تەنانە جەماوەری ئاخێوەرانی هەورامی زۆر کەمترە لە کەڵهۆڕی؛ بەڵام لە بەرامبەردا ناوچەکانی خوارووی کوردستان کە له‌ڕووی ستراتێژی جوگرافی، ديمۆگرافی، سه‌ربازی و ئابووری و سه‌رچاوه سرووشتيه‌كان و ..هه‌تد، گرنگيه‌كی زۆريان هه‌يه و ڕێژەی ئاخێوەرانی زۆر زیاترە لە هەورامی و هاوشانی سۆرانیە، بەڵام بە گشتی پەراوێز خراوە. لێرەدا مەبەست کەمبایخکردنی هەورامی نییە، بەڵکوو تەنیا هەڵسەنگاندنی بایخیی ئەو دوو پێکهاتە کوردیەیە بە پێ کۆمەڵێک گرنگی ستراتێژی کە تا ئێستا وەک پێویست بایخی پێ‌نەدراوە.
دەبێ بایخی گرنگی‌دان بە ناوچەکانی خوارووی کوردستان لە دوو بابەتی هەڵکەوتەی جۆگرافیایی و شێوەزاریەوە هەڵسەنگاندنێ بۆ بکرێت. بەڵام بەر لە هەر شتێک؛ پێویستە بزانین ناوچەکانی خوارووی کوردستان لەڕووی جۆگرافیای کوردستان‌دا چە شۆنگەلێک لە بەر دەگرن و لەرووی زاراوەییەوە چۆن هەڵکەوتووە؟
ئەو کوردانەی کە بە شێوەزاری کوردی خواروو(فەیلی/کەڵهوڕی) دەئاخەڤن لەڕووی جيۆگرافيه‌وه شوێنی نيشته‌جێبوونێیان له‌سه‌ر نه‌خشه‌ی كوردستانی گه‌وره ده‌كه‌وێته به‌شی باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستانه‌وه و لەم ناوچەیانه پێکدێت:
له‌ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان: (لوڕستان، به‌شێک له هه‌مه‌دان و سنە، هەردوو پارێزگای كرماشان و ئيلام) و له‌باشووری كوردستانيش (بەشێک لەکەرکوک ، خانه‌قين، جەلەولا، شاره‌بان، مه‌نده‌لی، به‌دره، جه‌سان، زوڕباتيه، عه‌لی غه‌ربی، عه‌لی شه‌رقی و قه‌زای حه‌ی) له‌پارێزگای كووت. هاوکاتیش لە دەرەوەی جۆگرافیای کوردستان بە تایبەتی لە بەغدا و تاران و بەشێک لە گەورە شارەکانی ئێران نێشتەجێین.
ژماره‌ی ئاخێوەرانی کوردی خواروو(فەیلی/کەڵهوڕی) به‌پێی ئاماره فه‌رمی و نافه‌رميه‌كان، له‌نێوان (7-8) مليۆن كه‌س مه‌زه‌نده ده‌كرێت. واته نزيكه‌ی دوو ئه‌وه‌نده‌ی ژماره‌ی سه‌رجه‌م دانيشتوانی هه‌رێمی باشووری كوردستان
. له‌ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان و تاران و ناوچه‌كانی تری ناوه‌ڕاست و خوارووی ئێران نزيكه‌ی (6) مليۆن كه‌س و له باشووری كوردستان و به‌غداو ناوچه‌كانی تری ناوه‌ڕاست و باشووری عێراق و وڵاتانی ئه‌وروپا و ئه‌مريكاش، ژماره‌ی كوردانی فه‌يلی له‌نێوان (1-2) مليۆن كه‌س مه‌زه‌نده ده‌كرێت.
لێرەدا جێ ئاماژەیە لە باشووری کوردستان يه‌كێک له‌گه‌وره‌ترين كێشه‌كانی كوردانی فه‌يلی و کەڵهوڕ، بێسه‌روشوێن بوون له خيتابی سياسی كوردي دایە. به‌داخه‌وه هه‌ميشه و به‌رده‌وام چ له‌خيتابی سياسی كورديدا و چ له بواری پراكتيكيشدا ، كاتێک ئاماژه به سنووری باشووری كوردستان ده‌كرێت ده‌وترێت (له زاخۆ تا خانه‌قین). (له‌زاخۆ تا خانه‌قين) ئه‌و ده‌سته‌واژه ترسناكه‌یه كه كاریگه‌ری زۆر نەرێنی له‌سه‌ر ناسنامه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی تری ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان واتە ميلكانی كوردانی کەڵهوڕ زمان بە‌جێ ده‌هێڵێت.
له‌نێوان خانه‌قین تا دواسنووری كوردستان سه‌دان گوند و چه‌ندین ناحیه‌و دوو قه‌زای تری كوردستان هه‌ن، کە (10236 كم2)ی خاكی كوردستان لە پشتی خانه‌قین پێکدەهێنێت. شایەنی ئاماژەیە کە رووبەری ئه‌و ناوچه‌یه ئەوەندەی هه‌موو پارێزگای كه‌ركوكه. جگه له‌و ناوچانه شارۆچكه‌ی عه‌زيزيه‌و ناوچه‌ی عه‌لی غه‌ربی و شه‌رقی و قه‌زای (حه‌ی)يش ناوچه‌ی كوردستانی و كوردنشينن كه به‌داخه‌وه بە گشتی ئەو ناوچانە بە بەشی ڕۆژهەڵاتیشەوە له‌لايه‌ن دەسەڵاتی سیاسی و میدیایی كورده‌وه پشتگوێ خراون.
ئێستا ئەگەر لە بارودۆخی کوردانی فەیلی له به‌غدا و پارێزگاکانی دیالە و واست و کوت بڕوانین یان بە هەمان شێوە سەیری دیوی ڕۆژهەڵات بکەین؛ زۆر جار ده‌بیستین که کوردانی ئەو سنوورە له به‌ر شیعه بوونێان زیاتر به‌ره‌و لای ده‌سه‌ڵاتی شیعه دەچن تا ئه‌وه‌ی بەرەو لای هێزی سیاسی کورد بێن؛ له راستیش تا رادەیەک وایه، ئەگەر وانەبوایە بێگۆمان ئێستا کورد له‌و سنوورە و تایبەتی بەغدای پایتەخت خاوەن ڕێژەیەکی کورسی دەبوو و بارودۆخەکەی وەها نەهاتەگۆڕێ؛ به‌ڵام راستیه‌که چییه؟ کوردانی فەیلی کە خاون مێژوویەک پڕ لە خەبات و قوربانی‌دانن بۆ وای لێ هاتووه؟ بۆ لە بەغدا و ناوچەکانی تر زیاتر لایەنی دەسەڵاتی شیعی دەگرن؟ بێگۆمان وەڵامه‌که‌ی ئه‌وه‌یه کە یەکەم: ئەوەی کە بەسەر ئەوان هاتووە لە “تەعریب و تەرحیل و تەبعید و تەفریس” ئەگەر بە سەر سلێمانی و هەولێریش بهاتایە لەوانەیە ئێستا حاشا لە کوردبوونی خۆیانیش بکردایە. دووهەم: تا ئێستا لە لایەین دەسەڵاتی سیاسی و میدیایی کوردیەوە ڕۆڵێکی ئەوتۆ نەگیراوەتەبەر و بەپێ نۆڕینێکی کۆمەڵناسانە هیچ هەولێک بۆ سڕینەوەی کاریگەریەکانی تەعریب و تەفریس و شیعیزم لە سەر ئەم پێکهاتەیە کە هەمیشە وەک گۆشتی بەردەم تۆپ بوونە نەدراوە. سیاسەتی تەعریب و تەفریسی حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێران و عێراق بۆ سڕینەوەی ناسنامەی کوردێیان بە ئێستاشەوە لە دژێێان بەردەوامە. بۆ نموونە دواییش لە عێراق رۆڵی ئێران لە سەر ئەو خاکە بۆ پەرەپێدانی هیلالی شیعی و سەرمایەگۆزاری و فەرهەنگسازی، دیسان کوردانی فەیلیی کردوتە ئامانج و چەن ساڵێکیشە لە ڕێگەی بەشی شێوەزاری فەیلی تەلەفیزیۆنی “الاشراق”ەوە هەولی زیاتری بۆ ئەیەن و دیارە ئەوان باشتر لە خۆدی کورد لە گرنگی هەڵکەوتەی جۆگرافی و کاریگەری سیاسی و ئابووری ئەو ناوچانە تێدەگەن. بۆ ئەمەش ئەرکە لە سەر شانی دەسەڵاتی سیاسی کوردی و میدیای کوردی بە پرۆسس و بەرپرسیاریەتیەکی زیاتر بێنە پێشەوە.
چۆن کە دروست کردنی گوفتمانێکی نەتەوەیی لەو سنوورە، كاريگه‌ريكردنه سه‌ر شه‌قامی عه‌ره‌بی و ئێرانی و شیعەیە. به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه هەم خەتی تەماسن هەم ئەوەی کە بەشێکی زۆرێیان له‌به‌غداو ناوچه‌كانی تری ناوه‌ڕاست و باشووری عێراقدا و لە شارەکانی ئێران و تایبەتی تاران و… ده‌ژين و زۆربەیانیش پەیڕەوەی مەزهەبی شیعەن و له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی و ئێرانیدا حزووريان هه‌يه‌و جۆره تێكه‌ڵاويه‌كيان له‌گه‌ڵ ئەو دوو پێکهاتەیا درووست کردووە. واته له دوو لاوه خاڵی ته‌ماسن. بۆيه ناكرێت ئه‌و گرنگيانه له‌به‌رچاو نه‌گيرێن، چونكه كاريگه‌ری ڕاسته‌وخۆيان له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستاندا و هاوکێشەکانی داهاتووی ئێران و بەگشتی بەده‌وڵه‌ت بوونی كوردستان هه‌يه؛ فاکتەرێکی گرینگی‌تر ئەوەیە خاون کەیسی جینوسایدی کوردانی فەیلی و کەیسی یارسانەکان کە لە ژێر گۆشار و پاکتاویی ئایینی ئێران‌دان، ئەمەش دەتوانێ ڕۆڵی هەبێت لە بەدەست هێنانی پشتوانی نێودەولەتی. هیچیش نەبێت بە هۆی ئەوە خاڵانە و بەپێ هەڵکەوتەی ستراتێژی جۆگرافی، باشترین کارتی فشار دەبن لە سەر دوو حکومەتی ئێران و عێراق بۆ گۆڕینی هاوکێشەکان.
لێرەش‌دا گرنگ ئەوەیە دەسەڵاتی سیاسی کوردی و تایبەتی لەم قۆناغەدا میدیا کوردیەکان ستراتێژیەتی دوو زاراوەیی خۆیان بیگۆڕن و هەول بدەن پەیامە نیشتمانیەکانێیان بە زمان و فەرهەنگی ئەو پێکهاتەیە نامۆ نەبێت تا بەڵکوو کاریگەرییان هەبێت لەسەر گەشەی هزری نیشتمانی و نەتەوەیی کوردانی فەیلی و کەڵهوڕ کە زۆرینەیان تایبەت لە کرماشان و ئیلام و مەنەلی و بەغدا بە هۆی سیاسەتە درێژخایەنەکانی تەعریب و تەفریس بڕوا بە خۆبوونێان لەدەست داوەو پێویستە دیسان رێرەوێکی نەتەوەیی و نیشتمانیێان بۆ دروست بکرێت بۆ زیاتر ناسینی خۆیان، کە بەداخەوە تا ئێستا لە ژێر کاریگەری ئەو سیاسەتانە و کەمترخەمی دەزگای میدیایی و چاپەمەنی و خیتابی سیاسی کورد ئاگایان لە شارستانیەت و مێژووی خۆیان نەماوە.
بێگۆمان ئه‌وانه‌ی له کوردستان حۆکمڕانییان کردووه، به باشی له سه‌ر مێژوو و شارستانیه‌تی کوردستان شاره‌زا بوونه و هەر بەم بوونەوە، ده‌سه‌ڵاتی پان خوازی عه‌رب له عێراق و به تایبه‌ت دەسەڵاتی پان‌ئێرانیزم بۆ پاکتاوکردن و سڕینەوەی ئەو دیرۆکە راستەقینەی ئەم بەشە لە کوردستان، زۆرێیان تێکۆشاوە و گەلێک هەزینەشێیان کردووە؛ بەڵام باشوری کوردستان کە خاوەن دەسەڵاتێکن، لە نێو ئەم سەدە و دەهەگەلی دواییە کە تەکنۆلۆژیا پێشکەوتووە و دەسەڵاتی میدیایێان هەیە پاڵپشتیەکی ئەوتۆیان لە فەرهەنگ و شارستانیەتی ئەم بەشە دەوڵەمەندە لە جۆگرافیای کوردستانێیان نەکردووەو ئەگەر تەنانەت وەک وەفایەکیش لەم بابەتە بڕوانین پارتی و یەکێتی نابێت پشتیوانیە مەعنەوی و تایبەتی مادیەکانی کوردانی فەیلێیان لە شۆڕشی ئەیلول و شۆڕشی نوێ لە بیر بچێت!
جێ ئاماژەیە کە رۆشنبیرانی ئەو ناوچەیە دەست لە سەر دەست دانەنیشتوون و لە ئێستادا ئەو ناوچانە بە گشتی خاون نووسه‌ر و گرووپی هونه‌ری و رۆژنامەنووس و چاڵاکی فه‌رهه‌نگی و مه‌ده‌نین؛ به‌ڵام چیرۆکی ئه‌مانه وه‌ک ئه‌وەیە که لە شەڕێکی قورس‌دا “فیشه‌کت هه‌بێت و چه‌کت پێ نەبێت”. له راستی‌دا له دنیای ئه‌مڕودا ئه‌وه راگه‌یاندن و میدیایه که وه‌ک چه‌کێکی مه‌زن و خاڵی سه‌ره‌کی پێشکه‌وتنی گه‌ل دێته ئه‌ژمار، که به داخه‌وه گه‌لی ئه‌م ناوچانه و چالاک و نووسه‌ر و هۆنه‌رمه‌نده‌کانی، له‌م “چه‌که” بێ به‌شن که بتوانن کاریگەریەکی بەرفراوانێیان هه‌بێت له سه‌ر جه‌ماوه‌ری ئه‌م ناوچانه که هه‌تا ئێستاش زۆر له نووسه‌ر و ڕوشنبیرەکانێان له نه‌بوونی دەنگ و رەنگێیان لە میدیاکان ئه‌ناڵێنن، بۆ ئه‌وه‌ی که ده‌سکه‌وته‌کان به ئاستی به‌رزی خۆی بگات لە قۆناغی یەکم پێویستی هه‌ره زۆریان به پشتیوانی میدیایی هه‌یه. لە کۆتاییش دەتوانین بڵێن کە بە پرۆژە کاریگەری نەرێنییان لەسەر درووست بووە و دەبێ بە پرۆژەش ئەو کاریگەریە لە سەریان لابدرێت و بگەڕێنەوە بۆ ناو پرۆسەی سیاسی.
7/11/2018
