^{نووسین و ئامادەکردن ئازاد محەممەدزادە}

^{ئەساسەن نەتەوەیی ''ئێران'' بوونی نەبووە و نیە،'' تورکی ئۆراڵ ئاڵتای، عەرەبی سامی، فارسی ئاری، کوردێک بە مێژووی ١٢ هەزار ساڵ بە پێی کام یاسا و بەڵگەی زانستی و بڕیاری کام ناوەندی سیاسی و ئاکادێمی یەک نەتەوەن''}

^{دوری زلهێزان و بەریتانیا لە دروست بوونی '' ئێراندا'' :''}

^{خۆری بەریتانیا قەت ئاوا نابێ'' ئەوە درووشمی کۆلۆ}نیالیزمی سەرمایەداری پیرە کە لە دوو سەدەی رابردوودا بەردەوام دووپات دەکرایەوە و بەریتانیا لە رۆژئاو بۆ رۆژهەڵات و لە باکوور بۆ باشووری جیهان، زۆربەی گەلان ونەتەوە جوگرافیا و دەریا و زەریاکانی خستبۆوە ژێر هێژموونی ورکێفی خۆیەوە.

<sup>جوگرفیای قاجار و ئیمپراتوریای عوسمانیش دوو ناوچەی پان و بەرین بوون لە رۆژهەلاتی ناوەراست کە بەشی هەرە زۆری خاک و خەڵکەکانی کەوتنە ژێر پۆستالی لشکەری بەریتانیای کۆلۆنیال، ئینگلیس بە کەیف و خواستی خۆی شەری کولتووری و ئایینی و نەتەوەیی لە ناویان دا دروست دەکرد.

رەوشی گەلان لە سەردەمی قاجار تا هاتنی رەزا شا:
گەلانی ناوچەکە لە سەردەمی قاجار لە سیستەمێکی ئیالەتی -ویلایەتی وڵاتێک بە ناوی ''ممالک المحروسە'' یان ''مملکی قاجاری'' دا بوون، هیچ سنوورێک بە ناوی ئیستای وڵاتێک بە ناوی ''ئێران'' بۆیان دەست نیشان نەکرابوو، دەسەڵاتی ناوەندی بە ناوی پاشایەتی بوو و هەر هەرێمەش ناوی تایبەت بە خۆ و دەسەڵاتی تایبەت بە خۆیی هەبوو، هەندێک پەیوەندی سیاسی و ئابووری و باج و پێتاک نەبێ بۆ حکومه‌تی ناوەند و هەروەها لە کاتی شەردا هێزیان کۆدەکردەوە بۆ پاشا، دەنا دەسەڵاتی هەرێمەکان و ئیدارەیان بە دەستی میر نشین و حکوومەتەکانی خۆجێیی بوو. دوای لەناوچوونی شۆرشی مەشرووتە و لاوازی دەسەڵاتی قاجار و دەست پێکردنی شەری یەکەمی جیهانی، رەوشی وڵات بەروە خەراپی و ناخۆشترین و نالەبارترین قۆناغی خۆی هەنگاوی هاویشت.
بێسەروبەرەیی و گرانی و وشکەسالی دریژ مەودا لەلایەک، هەروەها برسێتی و درێژەکێشانی شەری ناوخۆیی، دەست تێوەردانی دەرەکی لە لایەن ئینگلیس و روس و عوسمانیەکان، هێز و برسک و تین و تاوی لە گەڵان و خەڵک بریبوو.</sup>

^{ئەوە بوو لە ئاکام دا کەسێك بە ناوی رەزامیرپێنج سەرلشکری سوپای قەزاق لە شەری روس و عوسمانیەکان دا ١٩١٤ تا ١٩١٨ باشترین بژاردە بۆ ئینگلیسەکان بوو کە بتوانی ئامانجەکانیان بهێنیتە دی، ئەگەر چی رەزامیرپێنج یان رەزا قۆلدۆر نازناوی پاڵەویی بۆ خۆی هەڵبژارد و سیستەمی پاشایەتی قاجاری بە کۆتا هێنا و توانی بە کۆدتا دژی ئەحمەد شا و پشتیوانی حەسەنی مودەرس وەک مەرجەعی شیعە و هەروەها پاڵەپشتی بەهێزی کەسانی نوخبەی وەک سەید زیا و قەوام توانی دەسەڵاتیکی ناوەندی بەهێز دابمەزرێنێ و هێزی ئابووری وڵات و هێزی نیزامی و پێکهاتەی سیاسی ئەو جوگرافیا فرە نەتەوە و فرە کولتوور و نارێکە لە قالبی وڵاتێک بە ناوی ''ئێران'' قالب پێدراو و دڵخواز بە ویستی کەمینەی نەتەوەیەکی باڵادەست '' فارس'' بەڵام پشت ئەستوور بە دەستی دەرەکی سەر لە نوێ دابریژێتەوە و گەشەیان پێ بدات، لەم قۆناغەدا رەزا خان توانی مەشروعیەتی دەسەڵاتی خۆی بە زەبری هێز و سەرەرم و سەرکوت کردن وەربگریت و هێژموونی تەواوی خۆی بەسەر گەلان و شۆرشە رزگاریخواز و ئازادیخواەکانیان دا بچەسپێنێ، بەڵام رەزا خان لە زۆر رووەوە نەیتوانی سەرکەتوو بێت و تەنانەت نیزامی شاهنشاهی پەهلەوی یەکەم بە دەسەڵاتێکی شۆڤێنیستی و دژە گەلی و دژە ئازادی و دژ دیموکڕاسی ناسراو و وەک فاشیزمێكی تووندرەو شەشدانگ خۆی دەرخست، ویستی رەزا شا ئەو بوو کە مۆدیڕنیزاسیۆن بە گوشار و هیزی عەسکەری و سەربازی جیگیر و نەهادینە بکات. بۆیە دەبینین بە درێژایی ماوەی دەسەڵات داری رێژێمی پاڵەوی هیچ کات گەلانی ژێر دەستی دەسەلاتی مەرکەزی لە ناو جوگرافیای ساختە و دەستنیشیان کراو بە ناوی ''ئێران'' شانازیان بە وەها دەسەڵاتیک نەکردووە و ئەو نەتەوانە بە شووناس ومۆرک و هێما و کەسێتی پێناسەکراویان هیچ کات خۆیان لە چوارچێوەی دەسەڵاتی ئیداری و سیاسی کەلانی ئەو وڵاتە تازە دروست کراوە بە ناوی ئێراندا نەدیتۆتەوە وبەشدار نەبوون هیچ، بەڵکوو تەواو لە پەراوێز خران و بە خەستی و شێوازی سیستەماتیک لە لایەن حکومەتەوە هەوڵی ئینکار و ئاسمیلە کردن و لەناوبردنیان درا.}

^{بێکاریگەری دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجار بە هۆی کودتای نیزامی ڕەزاخان بە پاڵپشتی ئینگلیس راستەوخۆ و روسیە ناراستەوخۆ لە دەسەڵاتێکی لامەرکەزی بۆ دەسەڵاتێکی ناوەندی، بەڵام بەهێزی سەربازی و یەکدەست کردن گۆرانی بە سەرداهات. زلهێزانی ئەوکات دەسەڵاتداری پاشایەتیی پەهلەیان لە جوگرافیایەک بە ناوی وڵاتی ''ئێران''ی دروستکراو و بە پێناسەیەکی سادە وکلاسیکی نەتەوەیی وەهمی ''ئاریی'' و لە سەر ئەساسی جوگرافیایی و هەروەها باڵادەست کردنی نەتەوەیەک بە ناوی ''فارس'' بەسەر گەلانی تردا مەبەستدارانە دامەزراند. ئەگەر چی لە سەردەمی قاجار و سەرەتای دەسەڵاتی پەهلەوی وڵاتی ئینگلیس پشتیوانی لە نەتەوەکان و کەمینەکان دەکرد بۆ ئەوەی بگەن بە سەربەخۆیی و بەردەوام بە دژی دەسەلاتی ناوەندی هانی دەدان، بەڵام شۆرشی ''بۆلشۆڤیکی ئۆکتۆڤەر ١٩١٧ '' لە شۆڕەوی هەموو ئاراستەکان و هاوکێشەکانی گۆڕی، ئینگلیس کەوتە خۆ و لە بەرامبەر هێرش و پەل هاویشتنی کۆمۆنیزم و نیزامی سۆسیالیستی سۆڤیەت کەوتە دوای ڕیگاچارە و ئەویش بە دروست کردنی چەندین دەسەلآتی ناوەندی بەهێز و دانانی پشتێنەیەکی توند و گەورەی ئەمنی و بەهێز لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوڤین وئاسیای ناڤین لە بەردەم یەکیەتی سۆڤیەت دا و هەروەها لەمپەڕ دروست کردن لەبەردەم پەرەسەندنی کۆمۆنیزم دا.
ئینگلیس پشتیوانی و پشتگیریەکانی خۆی لە نەتەوەکانی ناو چوارچێوەی وڵاتانی تازە دروستکراو بە ناو ''ئێران'' و ''تورکیە'' و ''ئێراق'' پچراند و زیاتر هاوکاری و یارمەتی دەسەڵاتەکانی ناوەندی دەکرد، ئینگلیس بۆ دامرکاندنەوەی شۆرشە ناوچەیی و نەتەوەییەکان هەموو ئاسانکاریەکی بۆ دەسەڵاتی ناوەندی دەکرد. بەتایبەتی نەتەوەکانی ناو ئەو چوارچێوەیە جوگرافیاییە کە لە ١٩٢٦ بە ناو ئێران ناودیڕ کرا، لەو کاتدا نەتەوەکانی کورد، تورک ، عەرەب کە زۆرترین دژایەتیان لە لایەن حاکمیەتی دیکتاتۆری پەهلەوی بەرامبەر کرابوو ،مەخابن کەوتنە بەر هێرش و پەلامار و کۆمەڵکوژی و راونان و راگواستن، رەزاشا چەند گەلێکی غەیری فارس کە تا ئەو کات لە دەسەڵاتە هەرێمییەکانی نیوە سەربەخۆ لە شکلی والی و میری و عەشەیرەییدا دەژیان خستە ژێر رکیفی پاشایەتیی خۆی و بەکاری هێنان دژی سەرهەڵدانە ناسیۆنالیستی و ئازادیخوازەکانی نەتەوەکانی تر، ئەوەش بە فێل و دانی قەوڵ و بەلێنی کە شەر بۆ ناوەند بکەن و ئەوانیش ماف و دەسەلاتیان پاریزراو دەبێ، لە ئەنجام دا وەک کارتی فشار بەکاری هێنان دژی راپەرینە نەتەوەیی و جووڵانەوە رزگاری خوازەکانی گەلان و لەو هەوڵدا بوو کە هەموو ئەونەتەوانە بکاتە ژێردەستەی ناوەند و بە پێناسەی ئاری-فارسی و مێژووی دەستکرد یەک رەنگیان بکات. دەبێ ئەو راستیەش بزانین کە نەتەوەکانی ناو وڵاتی تازەدروستکراوی ''ئێران'' هەرکامیان دیرۆک و زمان و جوگرافیا و خواست و ویستی سیاسی تایبەت بە خوێان هەبوو کە لەم پێناوەش دا بە چڕی بەربەرەکانیان لە گەل دەسەڵاتی ناوەند کردووە بۆ کۆتایی هێنان بە ژێر دەستەیی داگیرکاری و گەیشتن بە سەربەخۆیی و سەروەری سیاسی.
هەوڵدانی رەزاشا و کابینەکەی و رۆشەنبیرانی پان فارسیزم و پان ئاریسمی ئەو کات ئەوە بوو کە لە ژێر فانتیزیای دیرۆکی نادیاری ئاریایی-پارسی دا سیستەمێکی راسیستی و فاشیستی نەهادینە بکەن کە تا رادەیەک بە شێوەی کاتی توانیان سەرکەوتوو بن بەڵام شەری دوومی جیهانی و هاتنەوەی زلهێزان و دیسا داگیرکردنی وڵاتی ''ساختەی ئێران'' و هەوڵدانی کورد وئازریەکان بۆ پێکهێنانی سیستەم و کیان و قەواری سیاسی و نەتەوەیی و جوگرافیایی لە کوردستان و ئازەرباییجان هاوکێشەکانی گۆڕی، لەوانە دامەزراندنی فێرقەی دیموکڕاتیکی ئازەربایجان لە تەورێز بە سەرکردایەتی جەعفەری پێشەوەری ،هەروەها لە کوردستانیش کۆماری سەربەخۆی میللی-دیموکڕاتیکی کوردستان بە رێبەرایەتی پێشەوا قازی محەممەد خەونی پالەویەکانی زراند و شکستی بە پرۆژە مەترسیدارەکە و پیلانە قیزەوەنەکانی لایەنگرانی پان ئێرانیسم و شۆڤێنیسم فارس هێنا.
لە راستی دا ئیمپراتوری زەبەلاحی بەناو ''ئێران'' کە لە مێژوودا ئەساسەن بوونی نەبووە، واتە وڵاتێک یان دەسەڵات و سیستەمیک یان ناوی جوگرافیای ئێستا بە ناوی ئێران لە بەڵگە مێژوویەکان دا بوونی نیە، بەڵکوو ''ئاریان'' زیاتر بە وڵاتی ئەفغانستانی ئەمرۆ و خۆراسان وتراوە، ئەو جوگرافیایەی ئەمرۆ ناوی ئێرانە لە چاخەکانی مێژوودا کە دەسەلاتی گەورە و بچووکی تێدا دامەزراوە و هەر بە ناوی هەمان هۆز یان پاشا یان گەل ونەتەوە یان شوێن و کەسێکی تایبەت بووە، بۆ نموونە: بە ناوی جۆراوجۆری وەک ماد و هەخامەنشی و ساسانی و خوارەزمی، سامانی، سلجوقی، دیلمی، غەزنەوی، سەفەوی، ئەفشاری، زەندی و دوایین نموونەشیان ممالک المحروسەی قاجاری بووە واتە هیچ بەڵگەیەک و دێکۆمێنتیک بوونی نیە کە بیسەلمێنێت ئەو جوگرافیایە ئێستا بەر لە سەرد سال لەوە پێش ناوی ''ئێران'' بووبیت، ئەوە بوو کە دوای فەشەل پێهاتنی دۆدمانی قاجاری ، وڵاتانی کۆلۆنیالی سەرمایەداری بە تایبەتی ئینگلس بۆ دژایەتی زیاتری کۆمۆنیزم و بەتالان بردنی سەرمایەی گەلان، هەروەها دۆزینەوەی نەوت و لە گەڵ ئەوەشدا دروست کردنی پردێک بۆ هێندوستان لە رێگای ژوورێکی فکری بە سەرپەرەشتی سەید زیائەدین تەباتەبایی بە پشت بەستن بە تێزی فارسیلاسیۆن و مێژووی ناروونی کورشی هەخامەنشی و دەستکاری ونووسینەوەی مێژوو و پێکهێنانی سوپایەکی بەهێزی چەکداری بۆ مەبەستی داپلۆسینی نەتەوە غەیرە فارسەکان، هەوڵیان دا کە دەسەڵاتێکی دڵخوازی ''یەک رەنگ ، یەک زمان ، یەک وڵات و یەک نەتەوە'' و ناوەندی لە ژێر رکێفی خۆیان دا بە ناوی ئێرانی-فارسی دروست بکەن.}

^{ئەو شۆرشە نەتەوەیی و سەربەخۆخواز و ئازادیخوازانەی کە لە لایەن دەسەلاتی رەزاشای پالەوی بە شێوەی زۆر درندانە و ناجوانمێرانە سەرکوت کران.
سەرکوتی شۆرشە رزگاری خوازی و ئازادیخوازی نەتەوەکان:}

^{سەرکەوتی شۆرشی ناسیۆنالیستی و سەربەخۆخوازی کورد بە سەرکردایەتی سمائیل ئاغای شکاک''سمکۆ١٩١٥ تا ١٩٣٠.
سەرکوتی شۆرشی رنۆ لە ئیلام بە سەرکردایەتی شا محەممەدی یاری ، سەرکوتی شۆرشی بەختیاریەکان، سەرکوتی شۆرشی قەدەم خێر لە لۆرستان، سەرکوتی شۆرشی محمد خیابانی لە تەورێز. سەرکوتی شۆرشی زەعفرانلۆ کوردەکانی خۆراسان، محمد خانی بەلوچ، سەرکوتی شۆڕشی ساعدالدولە ئحسان خان، سەرکوتی شۆرشی باسەری بویر ئەحمەدی،
سەرکوتی شۆرێش خەزحەل و بزوتنەوەی گەلی عەرەب لە ئەحواز.
سەرکوتی شۆرشی میزای جنگەل و بزوتنەوەی میلی و سۆسیالیستی جەنگەڵ.
سەرکوتی شۆرشی مەحەمد تەقی خانی پیسیان و بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی خۆراسان.
سەرکوت و داپلۆسی دەیان و سەدان شۆرشی ناوچەی و عەشیرەیی و نەتەوەکان و کەمینە کان و هەروەها تیرۆر و راگواستنی دەیان کەسایەتی و بنەماڵەی ناودار و زیندان و گرتن ، شکنجە و لە سیدارەدانی سەدان رخنەگر و نووسەر و کەسایەتی خۆشناو لە سەردەمی رەزاشای پەهلەوی گەواهی بێ ویژدانی و درندەیی ئەو رێژێمەن.}

^{روانگە و هەڵوێستی رۆژهەڵات ناسان سەبارەت بە رەوشی ئێران لە سەردەمی رەزاشادا:}

^{به وتەی گاوین هامبلی «بەرەنگاربوونەوەی ڕەزاخان له دژی گەلانی عەرەب، بەلوچ، کورد، تورکمان و تورکەکان به شێوەیکی دژەمرۆڤانه بوو... هەموو ئەو گەلانه له ژێر گوشار و زۆردارییەکی بێویژدانانەی ڕەزاخان‌دا بوون تابەڵکوو بە زۆر خۆیان به ئێرانی بزان و حاشا لە ناسنامە و کەسێتی و خواستە ئینسانی و نەتەوەییەکانیان بکەن''.
به وتەی ئیرواند ئابراهامیان«دەسەڵاتی ڕەزاخان، بۆ سڕینەوەی جیاوازیی نەتەوەکان،زۆرتر توندوتیژی به کار دەبرد... توندوتیژییەکەی ڕەزاخان ئەوەندە زەق بوو که زۆرینەی ئەورووپاییەکان له ناوچەکە وایان بیر دەکردەوە ئەمه دەبێته هۆی سەرهەڵدانێکی خوێنین، کە راست دەرچوو''
بنەما و ڕێکارەکانی پێشبردنی سیاسەتی ئاسمیلاسیۆنی فه‌رهه‌نگی و زمانی و گۆڕینی دیموگرافیا و جوگرافیایی نه‌ته‌وه‌کانی ناو چوارچێوەی ئیداری سیاسی وڵاتی ساختەی بە ناو ''ئێران'':}

^{سیاسەتەکانی سەردەمی دسەڵاتداریی پەهلەوی له لایەن زۆرینەی فارس و شۆینکەوتووانی پان ئێرانیزمە وەکوو خزمەگوزاری و نوێ گەرایی و هەروەها سەروەری سیاسی و گەراندنەوە بۆ مێژوو و رەچەڵەکی پیرۆز خەیالی و وەهمی بە ناوی ''ئاری ''پێناسه دەکرێت، بەڵام ڕخنەگەرانی ناسیۆنالیزمی ئێرانی و دژبەرانی پان ئێرانیزم و زۆر بیرمەندی گەورە لەسەر ئەم باوەڕەن که ئەو سیاسەتانه، دژ به گەلانی غەیری فارس و لەناوبردنی ناسنامەی نەتەوەیی و مێژوو و شارستانیەتی ئەو گەلانەیە نە تەواوی دژی یاسا و رێسا گەردوونی و جیهانیەکان و ئایینیەکان بووە و تەنانەت بۆتە هۆی دزن و شیواندنی چاند و دیرۆک و سەرمایەی مەزنی کۆمەلایەتی ئەو گەلانە کە بە ژینۆسایدی کولتووری لە لایەن پانئێرانیزمە بە پێشەنگایەتی فارسیزم و بە تەفریس کردن و زەبری هێز و کۆمەلکوژی ئەنجام دراوە.}

^{چەند نموونەیەک لە کردەوەکانی رەزاشا بۆ سڕینەوە و ئینکار و حاشاکردن لە نەتەوەکانی کورد و تورک وعەرەب و بەلوچ و گیلەت و تالیش و تورکەمەن و غیرە...}

^{ساڵی ١٩٣٠ی زایینی، به دەستووری ڕەزاخان، تەنیا زمانی فارسی، وەک زمانی خوێندن و نووسین بۆ هەموو ئەو گەلانهی که له ژێر ئیختیاری ده سەڵاتی پاشایەتیی پەهلەویدا بوون دەستنیشان کرا. تەنانەت هاوکات له گەڵ ئەمه هەر به دەستووری ڕەزاخان، خوێندن و نووسین به زمانەکانی غەیری فارس وەکوو عەرەبی، ئازەری،کوردی و هتد... قەدەخه کراو سزای بۆ دیار کرا.
لە سالی ١٣٠٧ پەرڵمان دا بە فەرمانی رەزاشا بڕیاری دا کە لەبەرکردنی هەموو جل و بەرگێکی نەتەوەکان '' کورد، عەرەب، تورک، بەلوچ، گیلەک، تالش، تورکمن و لۆر'' قەدەغە بکرێن و لە جێگایان جل و بەرگی رۆژئاوایی و هەروەها کڵاوەی پەهلەویان لە سەر بکرێت.
قۆناغی دووەمی دەسەلاتداری رەزاشا پراکتیزەکردنی بیرۆکەی( تەفریس) بەفارسکردنی ناوی ناوچەکان وشارەکان و شوێنەجۆراوجۆرەکانی نەتەوەکانی ناو وڵاتێک بەناو ''ئێران''ی دروست کراوبوو. لەوانە:
-راگواستنی زیاتر لەکۆمه‌لێک عەشیرەی کورد لە ناوچەکانی نیوان هەمەدان و کرماشان و بۆ ئەراک و قەزوێن و شێراز و گیلان، گۆڕینی دێموگرافیا و جوگرافیایی مرۆیی و سرووشتی ئەو ناوچانە لە کورد بۆ فارس و و دواتر بۆ تورک، گۆڕینی ناوی کرماشان گەورە شاری رۆژهەڵاتی کوردستان بۆ ( کرمانشاهان) و داهێنانی دەستەواژەی فارسی کرماشانی و چەسپاندنی بە زۆرە ملێ بە مەبستی تواندنەوەی زمان و کولتووری نەتەوەی کورد.}

^{-راگواستنی زیاتر لە چه‌ند عەشیرەی کوردی ناوچەکانی میاندوا و نەغەدە و ورمێ بۆ دەورووبەری ئەردەبیل و مشکین شار و هەروەها دەرکردنیان بەروە مەهاباد و پیرانشار، گۆڕینی سیستەمی ئیالەتی نیمچە سەربەخۆ بۆ سیستەمی پاریزگایی ژێر هێژموون و کۆنترۆلی دەسەلات، ٨ ئیالەت و ویلایەت ئەوکات بوون بە ٢٦پاریزگا،}

^{زۆربەی کوردستانی ژێردەسەڵاتی ئێران کە تا ئەوکات بە ئیالەتی کوردستان ناودیر کرابوو بوو بە چەند پاڕێزگای بچووکی وەک کرماشان و ئیلام و سنە و ورمێ، بەڵام سیاسەتی رەزشا بۆ بچووک نیشاندانی نەتەوەی کورد و هەروەها جوگرافیایی کوردستان تەنیا یەک ناوچەی کوردنشینی بەناوی کوردستان ناودێر کرد، ئەویش پاریزگای سنە بوو کە بوو بە پارێزگای( کوردستان) و ناوچە کوردنشینەکانی باکووری رۆژهەلاتی کوردستانیان بە ناوی ئازەربایجانی رۆژئاوا ناوزەد کرد.}

^{ئاکامگیری کۆتایی:}

^{ئەساسەن نەتەوەیی ''ئێران'' بوونی نەبووە و نیە،'' تورکی ئۆراڵ ئاڵتای، عەرەبی سامی، فارسی ئاری، کوردێک بە مێژووی ١٢ هەزار ساڵ بە پێی کام یاسا و بەڵگەی زانستی و بڕیاری کام ناوەندی سیاسی و ئاکادێمی یەک نەتەوەن''}

<sup>چۆن ئەو نەتەوانەی ناو ئەو چوارچێوە جوگرافیایە ساختە و دەستکردە بە ناوی ''ئێران'' لە رووی نژاد و نەتەوە و DNA و شکل و هەروەها ئاداب و کولتوور و زمان و مێژوو و خوینیەوە تەواو جیاوازن، بۆیە هیچ کات تورکێکی تەورێز کە سەر بە رەگەزی ئۆراڵ-ئاڵتای و مغولە لە گەڵ عەرەبێکی ئەهواز کە سەر بە رەگەزی سامی-ئارامیە، یان فارسەکان کە سەر بە رەگەزی هێندوئورووپین ،هەروەها کوردەکان کە دانیشتوانی رەسەن و ئەسلی زاگرۆس و تورس و ئەلبۆرز و میزۆپۆتامیا و بە گشتی بەر لە هەزاران ساڵ لەو شوێنە ژیاون بە ناوی کاسی و کاردۆخ و گۆتی و لۆلۆیی شارستانیەت و چاند و دیرۆکی کەونار و رەسەن و بەهزییان هەیە، ئەو نەتەوانەی ناو جوگرفیای سیاسی بە ناو ''ئێران ''هیچ هاوبەشێکیان نیە بە یەکەوە.
بەو شیوەیە بێت دەبێ ئەگەر قەرار بێ تورکی ئازەری لە نەتەوەی ئێرانی بن ئەوە دەبێ هەموو تورکەکانی جیهان لە تورکەمەنستان و قرقیزستان، مغولستان، چین و تەنانەت وڵاتی تورکیەش لە نەتەوەی ئێران'' ملت ایران'' بن، بە هەمن شێوە ئەگەر عەرەبی خوزستان و هورمزگان لە نەتەوەی ئێرانی بن و بەو پێیە دەبێ هەر ٢٢ ولاتی عەرەبی بەشیک لە نەتەوەی ئێران بن، کە ئەوەش لە گەڵ پێناسەی کلاسیک و نوێ بۆ نەتەوە کە ''زمان و خاک و مێژوو و ویست و داب و نەریتی'' هاوبەشە یەکتر ناخوێنێتەوە و تەواو دژی یەکن.
لە واقع دا زانست و پێناسەی سیاسی بۆ نەتەوەش: دیاردەیەک بە ناوی نەتەوەیی ''ئێرانی'' '' ملت ایران'' بە پێکهاتەی چەندین نەتەوەی وەک عەرەب و کورد و فارس و تورک و بەلوچ و ئەوانی تر لە فۆرم و شکلێکی هاوبەش‌دا بە جدی رەد دەکاتەوە،
ئەمرۆ لە ''ئێران'' ناوەندچێتی پانئێرانیسم یان سەنتەر گەرایی بۆتە جۆرێک لە شێرپەنجە و پەتایەکی مەترسیداری سیاسی و خوگرتن نەک بۆ لایەنگرانی سیستەمی پاشایەتی داڕما، بەڵکوو دەبینین لە قالبی دەسەڵاتدارێتی ئیسلامی شیعەی کۆماری ئیسلامیش دا بە هەموو جۆرە پراکتیزە کراوە و بەردەوام پەرەی پێ دەدرێت، لانگرانی ئەم بیرۆکە مەترسیدارە بە چری هەوڵ بۆ سەرکوتی نەتەوە جیاوازە کانی ناو ئەو جوگرافیایە سیاسیە و حاشا کردن لە ماف و شوناس و ویست و کەسێتی سیاسی و کولتووریان دەدەن. لە هەموو سەرنج راکێشتر و جێگای پرسیار ئەوەیە کە تەنانەت ئۆپۆزیسیۆن سەرتاسەری و ناوەندگەرای تاراوگە نشین واتە دژبەرانی هەردوو رێژیمی پاشایەتی و کۆماری ئیسلامیش پشتیوانی لە ئایدیای تەک نەتەوەیی ئێرانی-پارسی دەکەن و لە زۆربەی هەڵوێست ونووسراوە و لێدوانەکانیان دا خۆیان بە لایەنگری سەرسەختی ئەو بیردۆزە کۆنەپارێز و شۆڤێنیستە دەزانن.
ئەو تاقمە شۆڤێنیست و تووندرەوە و ناوەندگەرایەی لایەنگری ئێرانی-پارسی دەستکرد تەنانەت لە دەرەوەی ولاتیش تێدەکۆشن کە هەموو حەرەکەتێکی ئازادیخوازانە و شوناسخوازانەی گەلانی وەک'' کورد، بلوچ، ئازەری، عەرەب، گیلەک، تات، تورکمەن، هتد.. '' کە بە بێ ویستی خۆیان لە ژێر دەسەلاتی دیکتاتۆری ناوەندگەرا دان بە جودایی خواز و تێکدەر و بن ئاژۆیی نەتەوەیی بشووهپێنن.
بەرپرچدانەوەی پیلانی شوومی لایەنگرانی ناوەندگەرایی بە هەموو فۆرمەکانی پاشایەتی- کۆماری ئیسلامی شیعیزم، کۆمۆنیستی ناوەندخواز- هەروەها ئۆپۆزیسیۆنی ناوەندگەرای تاراوگە نشینیان، پێویستی بە پلاتفۆرمێکی هاوبەش، تێگەیاندنیان بە شێوەی ‌دروست و ئوسولی و ئاماژە دان بە بەڵگەی زانستی و دێکۆمێنت هەیە، دواتر لەقاودان و رسواکردنی تووندرەونیان، ئافراندنی کولتوور و یەک دەنگی نەتەوە ژێر دەستەکان و هەروەها بەرخۆدانی جدی بە هەموو مێتۆدەکانی خەبات هەیە بۆ گەیشتنیان بە سەربەخۆیی و سەروەری سازی سیاسی و کۆتایی هێنان لە ژێر ستەمی ناوەند چێتی و پاشان دێموکراتیزە کردنی کۆمەڵگایان گونجاوترین رێکارە،

نووسین و ئامادەکردن: ئازاد محەمممەدزادە

سه‌رچاوه‌کان:</sup>

^{کوردستان و کورد عبدالرحمان قاسملوو
مێژووی بزووتنه‌وه‌ نه‌ته‌وایه‌تیه‌کانی کورد سادق شه‌ره‌فکه‌ندی
ویکی پیدیا دانشنامە آزاد
وبسایت تاریخ محاصر ایران
کتاب تاریخ پهلوی ها محمد رضا پهلوی
قحطی یا کشتار برزگ محمد قلی مجد
مێژویی ئێران و تورکیه‌
کورد و عەجەم نەوشیروان مستەفا ئەمین
کوردستان کۆلۆنیییەکی نێودەوڵەتی. ن: ئیسماعیل بێشکچی، و: سۆران حەمە رەش}

12/6/2018