کرماشان وەک گەورە شارێک و ناوچەیەکی ئیستراتیژیک دەتوانێ دەوری سەنتەرێکی گرینگی سیاسی و ئێکۆنۆمیک ، بەهێز و مۆدیڕن ،پێشکەتوو و گەشەسەندوو ،فرە رەنگ و ئاشتیانە و دێموکراتیک بۆ دوارۆژی رۆژهەڵاتی کوردستان بگێرێت.

^{نووسین و ئامادەکردن: ئازاد محمەمەدزادە
بزووتنەوەی کورد لە یەک سەدەی رابردوودا زیاتر نەتەوایەتی و گەیشتن بە دەسەلات و سەروەری سیاسی و دەستەبەر بوونی مافە} دێموکراتیکەکانی بووە، بۆیە بزووتنەوەی کوردیش وەک هەموو شۆرشە نەتەوەیی و دێموکراتیکەکانی تری جیهان هەوڵی داوە بۆ کۆتایی هێنان بە ستەمی نەتەوایەتی و ئینکار لە لایەن دەسەلاتی زال و داگیرکەر و ناوەندگەرا بەربەرەکانی و خۆراگری بکات، لەم نێوەندەش دا کورد مافی پاراستنی رەوای بۆ مانەوەی خۆی بە کار هێناوە، تا ئیستاش  شۆرشی کورد گەیشتن بە ئامانجی بەرحەق و خواستە سیاسی و نەتەوایەتیەکانیەتی، تێکۆشان بەمەبەستی دەستبەرکردنی سەروەری سیاسی و پێکهانی کیانی ئیداری و سیستەمی دێموکراتیکی کوردستانی لەسەر خاک و جوگرافیای و بە پێناو مۆرک و نیشانە نەتەوایەتیەکانی لە هەر چوار بەشی نیشتمانی داگیرکراو بە هەموو شێوە  و مێتۆدیکی خەباتەوە درێژەی هەیە، لە گەڵ ئەوەشدا کە خواست و ویستی سیاسی  کورد لە بەشێک بۆ  بەشێکی تر جیاوازی هەیە، بەڵام ئامانجە گەورەکە کە دەوڵەت نەتەوەیی-دێموکراتیک و ساخ کردنەوەی کیانێکی کوردستانیە وەک هەموو گەلان و دەوڵەتانی تری جیهان.
هێشتا بەستێنی گونجاو و لەبار نەرەخساوە و خواستی زۆرینەی رەهای ئەحزاب و کۆمەلگای کوردیش ئەوە نیە و  پاشان پشتیوانی ناونەتەوەیی یان لۆبییەکی بەهێز بۆ دەوڵەتی کوردستانی گەورە بوونی نیە و هەروەها ئاستی توانایی کورد نەگەیشتە قۆناغێکی وەها کە ئەوەش تێکۆشانی چڕی مەیدانی و سەرمایەی بەهێزی مرۆیی و مادی گەرەک، بەڵام کوردان هەول دەدەن کە بە پێی ئەمری واقع و زەروورەت و تێبینیەوە خۆیان لە ناو ئەو ولاتانەی کە جوگرافیا و گەلەکەیانی تێدا دابە ش کراوە بەهێز دەربکەون و لانی کەمی ببن بە جەمسەرێکی بەهێزی ئابووری و سیاسی وئیداری و خاوەن یەکەی کارگیری و یاسایی و سیاسی و نەتەوەیی تایبەت بە خۆیان. 

^{لێرەدا دەبێ ئاماژە بەوە بکەین بۆ سەردەمی ئێستاش کورد و یا هەر گەلێکی تر کە خەریک بە تێکؤشانی سیاسیە و هەڵگری پرۆگرامی سیاسیە، بێگومان ئامانجیشی گەیشتن بە دەسەلاتی ئیداری و سیاسیە لە جوگرافیایی دیاریکرای خۆیدا کە کەسێتی خۆی تێدا پێناسە بکات، ئەوەش حاشا هەڵنەگرە کە دەسەڵاتی ئیداری و کارگیری سیاسی بە بێ ناوەندی قەرار و بریار ناتوانڕێ پاریزراو بێت،
وەک دەزانین گەلان و هەروەها هەموو شۆرشە نەتەوەیە سەرکەتووەکان و بە گشتی لە مێژوودا هەموو ئیمپراتوریا و پاشایەتی و دەسەڵاتە میریەکان بۆ بەردەوام بوونی دەسەڵات و هێز و هەروەها ئیدارەی ناوچەی ژێر دەسەلاتیان، شوێنیکیان وەک سەنتەر واتە چەقی جوگرافیای ژێر فەرمانرەواییان بۆ بریاردان و جیگیر بوونی سیستەمی سیاسی دیاری کردووە کە پێی دەوترێ ''پایتەخت''.}

^{پایتەخت لە سەردەمی نوێدا:
لە سەردەمی ئێستا داو و بە هۆی گەشەکردنی زیاتر زانست و ئابووری، دێموکڕاسی لە وڵاتاندا و هەروەها پێشکەوتنی پرسی مافی مرۆڤ، باوەرمەندی بە ''پلۆرالیسم'' فرە حیزبی و بەشداری هەمە لایەنە و گؤرانی سیستەمە سیاسیەکان، دیاریکردنی شارێک وەک سەنتەر و پایتەخت زۆر ئاستم نیە، ناوەندی دەسەڵاتی وڵاتێک بەستراوەتەوە بە شوێنێک کە زۆربەی دەزگای ئیداری و سیاسی و میری و حکوومیە گەورەکانی وڵاتی لە خۆ گرتبێتەوە یان ئەو زەمینەی تێدا لەبار بێت، پایتەخت پێویستە شوینێک بێت کە خواستی هەموو پێکهاتە سیاسی و زاراوەیی و ئایینی و رەگەزیەکانی تێدا بەرچاوبێ و رەنگی دابێتەوە، هەروەها لە رووی شوێن و هەڵکەوتەی جوگرافی بەستراوەتەوە بە جۆری پانی و درێژی ، لە گەڵ ئەوەشدا دەبێ پێراگەیشتنی ئاسان بێ لە هەموو لایەکەوە لە وڵاتدا، واتە ئەمرۆ پایتەخت زۆر گۆرانی بەخۆیەو بینەوە، ئەگەر لە سەردەمانی دوور پایتەخت دەبوو لە سەر کیوێک یان قەلایەک یان شوێنیکی حاسێ و ئەستەم و سەخت و چر بایە لە بەرامبەر هێرشەکان دا، ئەمرۆ پێویستە لە جێگایەکی باش و لەبار و ژینگەیەکی بەرفراوان دابێت.
زۆربەی دەوڵەتەکان لە وڵاتانی خۆیاندا لە مێژووە بە تایبەب لە دوو سەدەی رابردوو بۆ دەست نیشانکردنی پایتەخت، زیاتر جەختیان لەسەر ئەوە دەکردەوە کە دەبێ ئەو شارە خاوەن تایبەتمەندییەکانی شارێکی مۆدێڕن و پێشکەوتوو و گەشەسەندوو بێ.
هەندێک لەو تایبەتمەندیانە بۆ پایتەخت ئەوانەن:
١ـ لە رووی شارسازییەوە پێشکەوتوو بێ‌و دەرەتانی پەرەسەندنی هەبێ و بوونی بینای بەرز و باڵاخان و شوێنی گەورەی نیشتەجی بوون و رێگاوبان و گواستنەوە.
٢ـ لە رووی ئابوورییەوە پێگەیەکی بەهێزی هەبێ واتە خاوەنی کۆمپانیا و کارگە و ناوەندی بەرهەم هێنان و هەناردەکردن و هاوردەکردنی کەرەسە و کالا، هەروەها بازارێکی هەناردە وهاوردەکردنی گەورەی هەبێت.
٣ـ ناوەندی ئاکادێمی‌ و زانستیی ستاندارد و پێشکەوتووی تێدابێ واتە بوونی شوێنگەلێک وەک زانکۆ و ناوندنی فەرهەنگی و لکۆلینەوەی فکری، رێکخراوەکانی کۆمەلگای مەدەنی بەرفراوان.
٤‌ـ لە رووی جوگرافییەوە وا هەڵکەوتبێ کە بتوانێ دەوری ناوەند بگێڕێ واتە لە مەرکەزی وڵاتدا بێ و دوور بێ لە هێرش و پەلامار و هەروەها ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی پێداویستی بۆ هەموو وڵات و بە پیچەوانەوە.
٥ـ لە رووی توریستییەوە سەرنجڕاکێش بێ‌ واتە بوونی موزەخانە و شوێنی گەشتیاری و سەیرانگا و ئاسەواری مێژووی و هۆتیل و تا دوایی.
٦. لە رووی مێژوویەوە خاوەن روابردوویەکی بەهێزی دەسەڵات و شؤرش و بەرخۆدان و خۆراگری بێ.
هەرچەند ئەو خاڵانەی سەرەوەش ئەمرۆ بە گرینگ هەژمار دەکرێن لە دیاری کردنی پایتەخت بەڵام هەر وەک لە پێشەکی دا باسمان کرد پایتەخت بەستراوەتەوە بە جۆری وڵات و سیستەم و خواستی کۆمەڵگا و پێکهاتە جۆاوجۆرەکانی وڵات، واتە له‌سه‌ر تایبه‌تمه‌ندیه‌کانی شاری پێته‌ختیش ‌بۆچوون و پێناسه‌کان دەبێ زۆر تایبەت و واقعبینانە و ئەمرۆیی بن.}

^{پایتەخت لە سەر ئاستی جیهاندا:
له‌گه‌لێک وڵاتی دونیادا پێته‌خت و شار و مه‌کۆ یا ناوه‌ندی سیاسی و ئیداری له ‌شاره‌ که‌م حه‌شیمه‌ت و که‌م کارگه ‌و کارخانه ‌و نابازرگانیه‌کانه. بەڵام لە زۆر وڵاتیش پایتەخت زۆرترین رێژەی دانیشتوان و حەـشەتی وڵاتی تێدایە. تەنانەت لە هەندیك وڵاتاندا گەورە شاری بەهێز هەن کە بە دەوڵەت شار پێناسە دەکڕێن و لە پایتەختیش بەهیزتر و کاریگەرتر و پێشکەوتووترن( نیویۆرک، دهلی، فرانکفۆرت و ئیستامبۆڵ و هۆنکۆنگ و هتد....}

^{بۆ وێنه‌: نێویۆرک له‌گشت باره‌کانی ئابووری و بازرگانی و حه‌شیمه‌تگەله‌وه‌له ‌واشینگتۆن له‌سه‌رتره‌. به‌رلین له ‌بۆن... پێشترێش ناوه‌ندی ده‌سته‌لاتی سیاسی له‌پیته‌خت و شاره ‌مه‌زنه‌کانه‌وه ‌بۆ شوینی بچکۆله‌گوێزراوه‌نه‌وه‌: ئاتاتورک ناوه‌ندی ده‌سته‌ڵاتی له ‌گه‌وره‌ترین شاری تورکیه‌و ته‌نانه‌ت شاری ئورووپاییش وه‌ک ئیستانبوڵ بێت، که‌ناوه‌ندی بازرگانی و توریستی و ده‌روازەی‌ئاسیا بۆ ئورووپا بوو و هه‌یه‌، بۆ شارێکی بچووکی وه‌ک ئانکارای گواسته‌وه‌.}

^{رووسه‌کان له سەن ‌پیترزبۆرگ بۆ مۆسکۆ... له‌ئێران له‌شاری ئیسفه‌هان گوێزرایه‌وه ‌بۆ شیراز، له‌شێرازه‌وه ‌گوێزرایه‌وه ‌بۆ کوێره ‌دێێ تاران، یانی ناوه‌ندی سیاسی و بڕیاردان ئێستا تارانە.}

^{به‌پێێ پەیمانی نێو ده‌وڵه‌تی (په‌یمانی سێڤر) شاری مێژووی موسڵ وه‌ک ناوه‌ند و پێته‌ختی هەرێمی کوردستان یان کوردستانی لکێندراوە بە عیراقەوەیە، رەواندز پایتەختی سۆران، سلێمانی پایتەختی میر نشێنی بابان، رانیە شوێنی سەرهەلدانی راپەرینی سالی ٩١ ناسراوه‌، ئه‌دی بۆ ئێستا هه‌ولێر بۆته‌پایته‌خت، ئەوە دەگەرێتەوە بۆ ئەوەی کە هەولێر بەرفراوانتر لە رووی جوگرافی و هەروەها هەردوو زاراوای سەرەکی کوردی سۆران و کرمانج بەیەوەک دەبەستێتەوە، شارێکە کە بۆ کورد و کەمینەکانی تر پیرۆزیەکی تایبەتی هەیە. شارێکی مێژوویە، هەموو ناوەندەکانی سیاسی و یاسایی و ئیداری و بەریوەبەریە گەورەکانی لە خۆدا کۆکردۆتەوە، فرە ئایینە و لە ناوەراستی هەرێمە.}

^{مەهاباد و پایتەختی کۆماری میللی دێموکراتیکی کوردستان لە ١٩٤٥:
شارێ مەهاباد شارێکی مژووییە و هەڵکەوتی جورافیایی دەکەوێتە بەشی باکووری رۆژهەڵاتی کوردستان بە ناوەندی شۆرشی نوێی نەتەوەی کورد هەژمار دەکڕی و لە نیوەی یەکەمی سەدەی رابردوو یەکەم رێکخراوەیی نەتەوەیی ژکافی لێ دامەزرا و تەنانەت یەکەم حکومەتی کوردیش کە کۆماری کوردستان بوو بە رێبەرایەتی پێشەوا قازی محەممەد لەوێ دامەزا.
بەڵام ئەمرۆ مەهاباد ناتوانێ ببێتە پایتەختی رۆژهەلاتی کوردستان، ئەویش بەم تایبەتمەندیانەی خوارەوە
(مەهاباد لە رووی هەڵکەوتەیی جوگرافییەوە، پۆزیشنێکی باشی نییە‌و ناتوانێ دەوری سەنتەر لە رۆژهەڵاتی کوردستان بگێڕێ. جوگرافیای رۆژرهەلاتی کوردستان درێژ‌و باریکە لە ماکۆ‌و خۆییەوە دەست پێدەکا‌و شۆڕ دەبێتەوە بۆ خوارەوە بەرەوە ئیلام‌و لۆڕستان‌و خوارتر. لەم هێڵە جوگرافییەدا فرەچەشنییەک دەبینرێ کە پێکهاتووە لە زاراوە و بن زاراوە‌و ئایین و وردە کولتووری جۆراوجۆر. بە لەبەرچاو گرتنی ئەم تایبەتمەندییانە بۆمان دەردەکەوێ کە ڕووی زانستییەوە، مەهاباد ناتوانێ دەوری سەنتەری لە رۆژهەڵاتی کوردستاندا بگێڕێ‌و ببێتە ناوەندێک بۆ شکاک، (کورمانج) ئەردەڵان،لەک و کەلهۆڕ، لۆڕ، یارسان‌و کوردی شیعە‌و کوردی سوننە.}

^{بۆ کرماشان پێویستە ببێتە پایتەختی رۆژهەڵاتی کوردستان:}

^{کرماشان وەک گەورە شارێک و ناوچەیەکی ئیستراتیژیک دەتوانێ دەوری سەنتەرێکی گرینگی سیاسی و ئێکۆنۆمیک ، بەهێز و مۆدیڕن ،پێشکەتوو و گەشەسەندوو ،فرە رەنگ و ئاشتیانە بۆ دوارۆژی رۆژهەڵاتی کوردستان بگێرێت.
بەم هۆیانەوە:}

^{یەکەم :کرماشان لە رووی هەڵکەوتەی جوگرافیایی و ژئۆپۆلتیکەوە پۆزیشنێکی تەواو گونجاو و بەکەڵکە.
ددوەم: کرماشان ناوەندی زاراوەکان لە سۆران و کەلهور و لەک ، هەروەها ئایین و مەزهەبەکان موسلمان و مەسیحی، شیعە و سونیە، یارسان و زەردەشتیە، هەروەها رووبەرێکی پان و بەرینی هەیە.
هەروەها کرماشان ناوچەیەکی ستراتیژیکە لە رووی سەرچاوەی ژێر زەی وەک نەوت و کانزاکانی تر، هەروەها تاکە شاری پیشەسازی رۆژهەڵاتی کوردستانە بەراورد بە شارەکانی تر، لە رووی حەشیمەت و رێژەی دانیشتوانەوە زۆرترینە، کرماشان لە دیرۆک دا بەردەوام ناوەندیکی سیاسی و ئیداری خۆجێی و تەنانەت پاشایەتی بووە بۆ کورد، تەنانەت ناوچەیەکی توریستی و گەشتیاریە و بە سەدان شوینەواری مێژووی و هەروەها سروشتی و جوان وبێگەر د و دڵرفێنی هەیە، لە رووی دەزگا میریەکانەوە زۆرترین ناوندی حکومی و ئیداری و میری تیدایە.
بۆیە زەرروویە کە ئەمرۆ زیاتر زووم بکڕیتەوە سەر کرماشان، دەبێت کوردی رۆژهەلاتی کوردستان سەنتەرێکی ئیداری و سیاسی و کارگێری بۆ دەسەلاتێکی نەتەوەیی و جوگرافیای و دێموکراتیکی کوردستانی دیاری بکەن کە ئەویش تەنیا کرماشان دەتوانێ گونجاوترین بێت. ئەوەش زیاد بکەین کە کرماشان بە بوون بە ناوەندی حکومەتداری کوردی لە رۆژهەڵات بە شێوەیەکی کاریگەر دەوری دەبێت لە بەهێز کردنی گوتاری کوردستانی و کورد روو بە لۆرستان کە بەشێکن لە کورد بە پێی بەڵگە مێژوویەکان.}نووسین و ئامادەکردن: ئازاد محمەمەدزادە

^{سەرچاوەکان:}

^{پایتەخت ویکی پیدیا
پایتەخت در عصر نوین مجموعە مقالات سیاتهای فارسی و کوردی
مادیح ئەحمەدی : میتینگی ١١ی رەشەممەی حدک لە مەهاباد، باشتر بوو لە سنە بوایە
پایتخت یک کشور چگونه انتخاب می‌شود - BBC Persian - BBC.com
اهميت و جايگاه پايتخت در نظامات فکري - اجرايي کريم‌ خان زند}

5/6/2018