دەیڤد رۆمانۆ  

هەفتەی رابردوو، گرووپێك لە سەرۆك عەشیرەتەكانی كورد سەردانی نووری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی عێراقیان كرد. لە باسەكان و گفتوگۆكردنی مەسەلەكاندا، بە مالیكیان راگەیاندبوو كە ئەو "باوكی عێراقە" و "دەسەڵاتی بەسەر هەموو وڵاتەكەدا هەیە". ئەمە ئەوپەڕی شەرمەزارییە. لە دیموكراسیدا سەرۆك وەزیران خزمەتی خەڵكەكەی دەكات. چونكە نوێنەری هەڵبژێردراوی ئەوانە و بە دەنگی ئەوانیش لەو پۆستەدا دەمێنێتەوە. بەكارهێنانی رستەی وەك "باوكی هەموو عێراقی"، ئاماژەیەكە بۆ ئەو زمانی فاشیزمەی كە لە رابردوودا لە عێراق بەكاردەهات. هەروەها لە هەموو دیكتاتۆرییەتێكی دیكەشدا كە تێیدا سەرۆك دەبێتە هەموو شتێكی وڵاتەكە هەمان قسە دەكرێت. لەو شوێنانەدا هەر شتێك بۆ سەرۆكەكە باش بێت بۆ خەڵكەكەشی باش دەبێت. رەنگە تاوەكو كۆتایی ئەمساڵ هەمان ئەو سەرۆك عەشیرەتانە دروشمی "بروح بدم، نفدیك یان مالیكی" بڵێنەوە!
بەڵام ئەم رووداوە هەندێك وردەكاری پێبەخشین دەربارەی ئەوەی كە چ شتێك دەربارەی فیدراڵی عێراق هەڵەیە. وەك هەفتەی رابردوو، د. شێرزاد نەجاڕ، مامۆستای زانكۆی كوردستان، پێیڕاگەیاندم "فیدراڵی پێویستی بە زیاتر لە هەرێمێكە تاوەكو سەركەوتووبێت". بەهۆی تەنیابوونی هەرێمی كوردستانەوە، ئێستا عێراق دووچاری ناهاوسەنگی بووە: نزیكەی 20%ی دانیشتووانی وڵاتەكە (كە زۆربەیان كوردن) خۆیان لە بارودۆخێكدا دۆزیوەتەوە كە ئێستا رووبەڕووی حكومەتی فیدراڵی بوونەتەوە. ئەو حكومەتەش نوێنەرایەتی %80ی دیكەی عێراق دەكات. ئەوانیش زۆربەیان عەرەبن. لە وڵاتانی وەك كەنەدا، سویسرا و هیندستان، سێ هەرێمی جیاواز سیستمێكی فیدرالی پێكدەهێنن و سیستمەكە سەركەوتوو دەبێت. لە بەلجیكا دوو هەرێمی بەهێز لەگەڵ برۆكسەلی پایتەخت، دەوڵەتێكیان پێكهێناوە كە زۆربەی كاتەكان بەسەركەوتوویی كاردەكات. بەپێچەوانەوە لە قوبرس نموونەیەكی خراپ دەبینین كە پیشانماندەدات چەند زەحمەتە كار بە فیدرالییەكی ناسەقامگیر بكەی (لەسەدا بیستی دانیشتووانەكەی توركن و ئەوانیدیكەش یۆنانین و لەنێو یەك ئیدارەدا كۆكراونەتەوە).
ئەگەر عێراق، وەك دەستووری ساڵی 2005 باسیدەكات، چەند هەرێمێكی هەبووایە، دەكرا چاودێریی حكومەتی فیدراڵ بكەن، تاوەكو بزانن كە ئایا ئەو حكومەتە بەرەو دیكتاتۆری ملدەنێت یان نا.
بەپێی بارودۆخی ئێستا، تەنانەت ئەگەر هەماهەنگیش لەگەڵ سوننە و شیعە بێ هەرێمەكاندا بكرێت، دەسەڵاتی مەسعود بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، هاوشێوەی دەسەڵاتی مالیكی نییە. بەداخەوە سەرۆك عەشیرەتەكانی كورد راستدەكەن لەوەی كە بە مالیكی دەڵێن دەسەڵاتی بەسەر هەموو وڵاتدا هەیە. پێناچێ ناكۆكییە بەردەوامەكەی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستاندا چارەسەربكرێت. ئەمەش هەمان ئەو مەبەستەیە كە مالیكی و لایەنگرانی هەیانە. هەربۆیە بەردەوامیشن لەسەر ئەوەی كە هەوڵەكانی پارێزگاكانی عەرەبی سوننە و شیعەكانی باشوور رەتبكەنەوە بۆ دروستكردنی هەرێمی تایبەت بە خۆیان. لەكاتێكدا ئەمە بەئاشكرا بەپێی دەستووری ساڵی 2005 رێگەی پێدراوە. عێراقێك كە پێكهاتبێ لە هەرێمێكی كوردی و هەرێمێكی سوننی و دوو هەرێمی شیعە، باشترین رێگەیە بۆ دروستكردنی فیدرالییەكی دیموكراسییانە.
رەنگە بەهۆی كێشەی ئێستای فیدرالی عێراقەوە بێت كە وایكردبێ كوردانی توركیا خۆیان لە بەكارهێنانی ئەو وشەیەی "ف"ی تێدایە ببوێرن. جگە لەوەی كە هەرێمی كوردستان كێشەی سنوورەكانیشی هەیە و ئەمە مادەیەكی دەستووری بۆ دانراوە (مادەی 140)، ئایا چ هەرێمێكی دیكە جگە لە هەرێمی كوردەكان لە توركیادا دروستدەبێت؟ بۆیە كوردانی توركیا هەستدەكەن داواكانیان زۆرتر لە چوارچێوەی ئۆتۆنۆمییەكی ناوخۆییدا جێبەجێدەكرێن كە سنوورەكانی ئێستای پارێزگاكانی توركیا دەستكاری نەكات.
بۆ كوردانی سووریاش هەروایە و هەڵەیان كردووە كە بۆ قۆناخی دوای رووخانی ئەسەد داوای فیدرالییان كردووە. تاوەكو ئەوكاتەی سوورییە ناكوردەكان داوای هەرێمی خۆیان نەكەن، باشترە بۆ كوردانی سووریا خۆیان نزیكنەكەنەوە لە سیستمی فیدرالی. بێگومان دەبێ بەردەوامبن لە داواكردنی مافەكانیان، وەك داننان بە كورد وەك نەتەوەیەك لە چوارچێوەی دەوڵەتی سووریادا و پێدانی مافەكانی كولتووریەكان و زمان و ئۆتۆنۆمی. تاوەكو ئەنجوومەنی نیشتمانی سووریا و سوپای ئازادی سووریا ئەو مافانە رەتبكەنەوە، نابێ كوردانی سووریا رێگەبدەن ئەو ئەنجوومەن و سووپایە لە ناوچەكانیاندا چالاكی بنوێنن. دەبێ خۆشیان لە ئۆپۆزیسیۆنی رژێمی ئەسەد زۆر نزیك نەكەنەوە. وشەی "ف"یش تەنیا ئەوكاتە بەكاربهێنن كە كێشەكان چارەسەربكات نەك كێشەیان بۆ دروست بكات.