زریان رۆژهەڵاتی

^{لەسەر نەخشە، سێكوچكەیەكی پشێوی و ئاڵۆزی هەیە كە لایەكی ئەفغانستان بە سوریاوە دەبەستێ‌ و لایەكەی دیكەشی بەرەو یەمەن شۆڕ دەبێتەوە. گۆڕانكارییەكانی نزیكەی سەد ساڵی رابردوودی ئەم سێكوچكەیە بۆ كورد شووم و نالەبار بوون، بەڵام ئێستا خەریكە هەموو ناوچەكە‌ لێك دەترازێ و بەوەش لەوانەیە دەرگای بەختی كورد بكرێتەوە.}

^{رێكس تیلەرسن وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە كۆبوونەوەی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دژی داعش لە واشنتن گوتی: "ئەولەویەتی ئێستای ئێمە دەوڵەتسازی نییە، بەڵكو نابووتكردنی داعشە"، دەشێ ئەمە وەڵامێك بێت بۆ زۆرێك لە دەوڵەتانی ناوچەكە كە پێیانوایە سیاسەتی زلهێزەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، رێگا بۆ لاوازكردنی بنیاتی دەوڵەتانی ناوچەكە و دەركەوتنی ئەكتەری نوێ، بەتایبەتی كورد، خۆش دەكات. ئەم دەوڵەتانە چەندە خەمی لەناوبردنی داعشیانە، ئەوەندەش ترسی هەرەسهێنانی دەوڵەت و سیستەمە سیاسییەكانیان لێ نیشتووە.}

^{لێكترازانی سێكوچكەی شووم}

^{ئەم سێكوچكەیە لە ئەفغانستانەوە هەتا توركیا- سوریا و لەوێشەوە تا یەمەن شۆڕ دەبێتەوە و لەنێوانی ئاوەكانی ئوقیانووسی هیندی- دەریای مەدیتەرانە- دەریای سووردایە. ئامانجەكان هەرچییەك بن، شەڕی تیرۆری زلهێزەكان (لە ئەلقاعیدەوە بگرە هەتا داعش) و شەڕی بە وەكالەتی هێزە ناوچەییەكان، بنیاتی زۆرێك لە دەوڵەتەكانی ئەم ناوچەیەی هەژاندووە.‌ ئەو شەپۆلە دەوڵەتسازییەی كە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لەم‌ ناوچەیە روویدا، خەریكە دەكشێتەوە و بەمەش ئەگەری لەتبوون و دەر‌كەوتنی دەوڵەت و ئەكتەری سیاسیی نوێ هاتووەتە ئاراوە.}

^{شەڕی ئەفغانستان رێگای بۆ بەربوونی دینامیزمە نەتەوەیی و مەزهەبییەكانی ناو ئەو كۆمەڵگایە خۆش كردووە و بەوەش ركابەری و ململانێی پەشتوون و هەزارە و تاجیك و سوننی- شیعی رەنگی بە پێكهاتەی دەسەڵات و سیستەمی سیاسیی نوێی ئەو وڵاتە داوە، هەر ئە‌وەش بووەتە هۆی ئەوەی كە بناغەی دەوڵەت لەوێ لەرزۆك بێت. لە سووچی سووریاش هەمان حەكایەت هەیە و بەدەر لە كێشمەكێشی نێودەوڵەتی، ركابەریی عەلەوی- سوننی – كورد ئاراستە بە رووداوەكان دەدات. لە چمكی لای خوارەوەی ئەم ناوچەیەشدا لە یەمەن، هەمان ئەو دینامیزمە ناوخۆییانە وایان كردووە كە باسكردنی یەمەن وەك دەوڵەتێكی یەكگرتوو ئیدی بووبێتە بەشێك لە مێژوو. لە عێراقیش ئەمە روویداوە و شەپۆلێكی دابەشبوون و فیدراڵیزەكردن هاتووەتە ئاراوە.‌ بەڵام لە دەوڵەتەكانی دیكەی ئەم ناوچەیەدا دیمەنێكی دیكە و دۆخێكی بەرزەخی هەیە. ئەمەش وا دەكات ئەگەری بەربوونی دینامیزمە ناوخۆییەكان لە ئێران، توركیا، سعودیە و وڵاتانی كەنداو بە شتێكی دوور لە چاوەڕوانیی نەیەتە پێشچاو. ئێستا هەرسێ سووچی ئەم ناوچەیە لە ئاڵۆزی و پشێوییەكی فرەڕەهەنددایە، لەوانەیە دۆمینۆی گۆڕانكارییەكان بەرە بەرە ناوچەكانی ناوەڕاستی ئەم سێكوچكەیەش بگرێتەوە.}

^{كورد و دەوڵەتی پۆست - كۆلۆنیال}

^{بەدەر لە چەند دەوڵەتێكی كەم ، زۆر لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە بەرهەمی سەردەمی پۆست-كۆڵۆنیالن. ئەو دەوڵەتانەش كە لەم قۆناغەدا دامەزراون بە زۆری، بەهۆی دەستوەردانی دەرەكییەوە دامەزراون، سنووری ناڕێك و نەگونجاویان بۆ كێشراوە و پێكهاتەیەكی نایەكسانی كۆمەڵایەتییان هەبووە. بۆیە ناسەقامگیرییەكی ئەمنی و سیاسیی بەردەوامیان هەبووە و‌‌ دەسەڵاتەكانیشیان لە پاوانی كەس و گرووپێكی دیاریكراوی ئەتنی و مەزهەبیدا بووە و گرووپەكانی دیكەش چەوسێنراونەتەوە. بۆنموونە، لەم قۆناغەدا بەهۆی دامەزراندنی دەوڵەتێكی وەك هیندستان، پاكستانی خۆرئاوا و پاكستانی خۆرهەڵات (بەنگلادش) لێكدابڕان و دەوڵەتێكی سەیر لە شوێنێكی وەك ئیندۆنیزیا دامەزرا كە لە 13 هەزار دوورگە پێكهاتبوو. پێكەوەلكاندنی ویلایەتی مووسڵ و كەركوكیش بە عێراق، دەوڵەتێكی ناڕێكی دروستكرد كە بۆ سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی بەردەوام پەنای بۆ زەبر و زەنگ بردووە.}

^{ئیدارەی سیاسی لەم قۆناغەدا لە پادشایی هەتا كۆماری، پشتی بە بەكارهێنانی توندوتیژی و سەركوتكاری بەستووە و زۆرێك لە گۆڕانكارییەكانیش یان بە كودەتا كراون یان بەهۆی دەستوەردانی دەرەكی و شۆڕشەوە بوون. لەم قۆناغەدا كورد بوونە قوربانی بۆ بنیاتنانی دەوڵەتی غەیرە كوردی و ئەم ناوچەیە وەك سێكوچكەی بەرمۆدا وجودی سیاسیی كوردی زەلمەقووت كرد. ئێستاش كە زۆریك لە دەوڵەتانی سەردەمی پۆست - كۆڵۆنیال لەم ناوچەیەدا بەرەو شكست و رووخان دەچن، كورد وەك ئەكتەرێكی نادەوڵەتی خەریكە رۆڵ دەگێڕێ، بەڵام هێشتا دیار نییە كە ئایا ئەم رۆڵگێڕانە، فۆرمی دەوڵەت و یەكەیەكی سیاسیی جێگیر وەردەگرێت یان نا؟}

^9/4/2017