^{د.شەونم یەحیا}

^{دیموكراسی ئەو كۆنسێپتەیە كە ئەستەمە پێناسەیەكی جێگیر و دیاری بۆ بكرێت، هەندێك دەڵێن دیموكراسی واتا فەرمانڕەوایی لەلایەن گەلەوە، بەڵام لە بەرامبەردا هەندێكیش هەن كە دەڵێن دیموكراسی فەرمانڕەوایی گەل ناگەیەنێت، بەڵكو سیستەمێكە كار بۆ بەرژەوەندیی گشتی دەكات.}

^{"رۆچر سكرتۆن" فەیلەسوفێكی بەریتانیی پارێزخوازە، ئارتكڵێكی بەناوی "سنووری دیموكراسی" بڵاوكردووەتەوە كە تێیدا ئاماژە بۆ سەرەتاكانی بنەمای دیموكراسی دەكات و ئەو دەستكەوتە بۆ پرۆتستانتەكان لە بەریتانیا دەگەڕێنێتەوە و دەڵێت "كولتووری پرۆتستانتی زیاتر لە كولتووری ئیسلام لەگەڵ دیموكراسیدا دەگونجێت".}

^{ئەم وتارەی رۆچر كۆمەڵێك شیكردنەوە هەڵدەگرێت كە دەتوانرێت لەسەر كۆمەڵگەی عێراقی بە نموونە جێبەجێ‌ بكرێت، بنەما و پرەنسیپە سەرەكییەكانی دیموكراسی  ئەوكاتە دەچەسپێ كە دەوڵەتێكی عەلمانی هەبێت، دیموكراسی دەرهاویشتەیەكی گرنگە لە دەرهاویشتەكانی عەلمانییەت، وەكو "ئەلبێرت كامۆ فەیلەسوفی فەرەنسی دەڵێ‌: "ناتوانرێت یەك یاسا دابنرێت بۆ كۆمەڵێك هاووڵاتی  لەناو یەك وڵاتدا ئەگەر ئاین لە دەوڵەت جیانەكرێتەوە".}

^{چەمكی (تیۆكراسی) و (دێموكراسی) بێگومان ئەم دوو چەمكە ناتوانرێت لە حوكمڕانیدا بخرێتە ناو یەك چوارچێوە و ببێتە سیستەمی بەڕێوەبردن. (تیۆكراسی) واتای حوكمی ئاینی كە پشت بە شەرع و ئەحكامەكانی ئاین و تێكستە دینییەكان دەبەستێ و نابێت دەستكاری بكرێت. ئەم بنەمایانە دەبنە ئامانجی حوكمداریی دەوڵەت، لێرەدا بە ئەحكامەكانی ئاین، راستییەكانی ناو ماڵ لەپێشەوەترن وەك لە بیركردنەوە فەلسەفییەكان و راستییە زانستییەكان. لە سیستەمی تیۆكراسیدا هاووڵاتی لەژێر رەحمەت و سێبەری رێنماییەكانی خودادایە، حوكمی ئاینی پشت بە بیروباوەری رەها دەبەستێت، واتا "ئاین بە چارەسەر بۆ بەڕێوەبردنی دونیا دادەنێ‌".}

^{دیموكراسی جومگەیەكی گرنگی عەلمانیەتە، یەكێك لە مەرجەكانی دیموكراسی عەلمانیەتە، بەڵام مەرجیش نییە هەموو سیستەمێكی عەلمانی دیموكراس بێت، وەكو "كۆمۆنیستەكان و فاشیستەكان" جێبەجێكردنی ئەو سیستەمە لە كۆمەڵگەیەكی ئاینیدا  هێڵی سوورە، بەتایبەتی لە كۆمەڵگەیەكی ئیسلامیدا، ئەگەر هەوڵی دامەزراندنیشی بدەن وەكو لە عێراق كرا، ئەوا تەنیا لە چوارچێوەی سیاسەتدا دەمێنێتەوە و لەویشدا هەر شكست دەهێنێ‌، چونكە سیاسەت كولتوور دروست دەكات، سیاسەتیش لەسەر پرەنسیپی ئاین و مەزهەبە، بۆیە ئەو سیاسەتە كولتوورێكی ئاینی و مەزهەبیی دروست كردووە ، لەویشدا دەبێ‌ باس لە شكست و ئیفلاسی دیموكراسی بكەین.}

   ^{شیكردنەوەكانی (سكروتۆن) ئەو راستیەمان بۆ دەردەخات كە دیموكراسی ناتوانێ سنوور بشكێنێ‌ و ناتوانێ‌ لە ستراكتۆرێكی وەكو ستراكتۆری كۆمەڵگەی عێراقیدا وا بە ئاسانی دروست بێت كە لە سەرەوە هەتا خوارەوەی  بنەما ئاینییەكان و مەهەزب و خێڵەكی فەرمانڕەوایەتی دەكەن، ئەمە دوالیزمەیەكی گەورەیە.}

^{هەربۆیە لە گرنگترین دەرئەنجامەكانی پرۆسەی سیاسی لە كۆمەڵگەی عێراقدا، رووخانی دیكتاتۆری لە پێناوی دروستكردنی سیستەمی دیموكراسیدا بوو، دیموكراسی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا وەكو مەكینەیەكی گەورەی بەرهەمهێنانی "گەندەڵكراسی" بوو، دیموكراسیی شكستخواردوو لە كۆمەڵگەی عێراقیدا ئەوەندە فۆرمێكی قێزەونی نامرۆڤانەی لەخۆگرت كە سنووری هەموو ئەو پێناسانەی شكاند بۆ چەمكی دیموكراسی دانرابوون، تا ئاستی ئەوەی وای لە ئەكتەری كۆمەڵایەتی كرد ئەنتی ئەم فۆرمە لە دیموكراسی بێت، هۆكاری ئەم دۆخە لەوەدا خۆی دەبینییەوە (دیموكراسی بەرلەوەی سیستەمی سیاسی بێت ، سیستەمێكی خزمەتگوزارییە، بەڵام لێرەدا بەپێچەوانەوە بوو، دیموكراسی سیستەمێكی سیاسی بوو بەرلەوەی خزمەتگوزاری بێت).}

 ^{لە رۆژئاوا دیموكراسی وەكو سیستەمێكی خزمەتگوزاری  و پارێزگاریكردن لەسەروەریی مرۆڤ توانی جێگای خۆی بكاتەوە، لێرەدا دەپرسین ئایا وەكو "رۆچر" دەڵێ‌ هۆكارەكەی كولتووری پرۆتستانتی بوو؟ بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقیدا تێرمێكی تری بەخۆیەوە بینی، دیموكراسی ئەوەندە بچووك كرایەوە لە شەڕە گوتاری نێوان سیاسییەكان و دروستكردنی كۆمەڵێك هێزی چەكداری میلیشیا  و پێشاندانی هێز و گوتاری هەیمەنەدار بەسەر یەكتردا  و ترساندنی هاووڵاتی بە گوتارەكانی  و تێكدان و وێرانكردن بترازێت هیچ مانایەكی بۆ مەدەنیەت و هاووڵاتیبوون و پارێزگاریكردن و خزمەتگوزاری نەهێشتەوە.}

^{ئەگەرچی ئەو دیموكراسییەی  لە رۆژئاوا دروست بووە هێزی رۆشنبیرانی لەپشتە، بەڵام لە كۆمەڵگەی عێراقیدا دیموكراسیەت بە پاڵپشتی توێژێك بانگەشەی بۆ دەكرا كە هێزی مەزهەبە ئاینییەكان بووە و لە بنچینەدا جۆرێك لە ناكۆكیی گەورە لە نێوان كارەكتەری تیۆكراس و سیستەمی دیموكراسیدا هەبوو.}

^{هەروەها غیاب و قەیرانی  رۆشنبیران بەتایبەتی رۆشنبیرانی عەلمانی لە خۆبەخاوەنكردنی ئەو دۆخە كاریگەرییەكی زۆری هەبوو لەسەر شكستی دیموكراسی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا، كارەكتەرە مەزهەبییەكان دەیانویست هەیمەنەی  دۆخێك بكەن كە ناكۆك بوو لەگەڵ كولتوور و بیركردنەوەیان. ئەوان دەیانویست ببنە خاوەنی دیموكراسی لە عێراقی نوێدا كە مەحاڵ بوو، دیموكراسییەك بوو  بە دەم رەشەباوە، قسەكردن لەسەر دیموكراسی لە كۆمەڵگەیەكی ئاینی و خێڵەكیدا  شتێكی ئەستەم و نا لۆژیكە، چۆن دەكرێت باس لە دیموكراسی بكرێت كە كۆمەڵ لەژێر هەیمەنەی كارەكتەری ئاینیدا بێت؟}

 ^{زۆربەی سەركردەكانی عێراق لە رێگای مەزهەبی و  پاشخانی ئاینییەوە دروستبوونە و حوكمی كۆمەڵ دەكەن. ئەوان لە ژێر فشاری ئاین و مەزهەبدان. (ئەكتەرێكی كۆمەڵایەتی دروستكراوی دەستی مەزهەب بێت ، چۆن دەتوانێ‌ فەرمانڕەوایی سیستەمی دیموكراسی بكات) ئەمە یەكێكە لە پرسە گرنگەكان.}

^{چونكە پرۆسەی بەهەمهێنانی تاك  لە كۆمەڵگەی عێراقیدا بەردەوامە لەسەر هەمان فۆرم و دۆخ و گۆڕینی ئەو تاكە لەگەڵ تاكێكی تر  بۆ راستكردنەوەی دۆخەكە هیچ كاریگەریی نەبوو.}

^{لە زۆربەی ئەو كۆمەڵگایانەی كە تیۆكراسی تێدا هەیمەنەدارە و رۆڵێكی بەرچاو و دیاری لە بەڕێوەبردنی كۆمەڵدا هەیە، لەوێدا  بزووتنەوەكانی بەرەوپێشبردنی كۆمەڵ ئیفلیج و دووچاری فەشەل بووە و زیاتر بزووتنەوەی فەندامێنتالیست پەرەی سەندووە.}

^{ئەو توندڕۆییە لە ئاین و مەزهەبەكان لە عێراق بووە هۆی ململانێ‌  لەسەر دەسەڵات لە نێوان ئەو كەسایەتی  تیۆكراسی كە بۆ بەرژەوەندییە تایبەتییەكانیان لە جموجۆڵدا بوون و بەكارهێنانی ئاین بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسیان كە سەرئەنجام  بووە هۆی سەرهەڵدانی چەندان حیزبی سیاسی مەزهەبی و تەوژمی جۆراوجۆر كە ئەمەش مەترسییەكی گەورە بوو لەسەر پرۆسەی دیموكراسی.}

^19/2/2017