عارف قوربانی
لە دوای دروستكردنی دەوڵەتی عێراق و لكاندنی ویلایەتی مووسڵ بەم دەوڵەتەوە بەبێ رەزامەندی و خواستی دانیشتووانەكەی، لەو كاتەوە شتێك هەیە پێی دەگوترێ كێشەی كورد لە عێراق. لە سەرەتای ئەم كێشەیەوە شتێكیش هەبوو پێی دەگوترا پرۆژەی كوردی. واتا لەگەڵ دەستپێكی كێشەكە، كورد بەپێی هەلومەرج و بوار و دەرفەتەكان پرۆژەی خۆی هەبووە بۆ چارەسەركردنی كێشەكەی.
سەرەتا شێخ مەحموودی حەفید بە حوكمی ئەوەی لەو هەلومەرجەدا رابەرایەتی شۆڕش و بزووتنەوەی كوردایەتی دەكرد، خاوەندارێتیی پرۆژەی كوردی گرتە دەست و كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەمەی عێراق و وڵاتە خاوەن بڕیارەكان لە چارەنووسی ئەم ناوچەیە، بەڵام لەبەر زۆر هۆكار، چارەسەری كێشەی كورد نەكرا و بوو بە سەرەتایەكی خراپ لە پێكەوەژیانی كورد و عەرەب لە وڵاتە تازە دامەزراوەكەیاندا.
دوای شكستی هەوڵ و شۆڕشەكەی شێخ مەحموود تا دەگاتە دروستكردنی حیزبی كوردی و تا قۆناغی بەرپاكردنی شۆڕشی چەكداری، منەوەر و دەستەبژێرێكی خوێنەواری ناو كۆمەڵگە، شانبەشانی نوێنەرانی كورد لە ئەنجوومەنی ئوممەی عێراق، نوێنەرایەتی كێشەی كوردیان كردووە و لە چەندین قۆناغ و بەشێوازی جیاجیا پرۆژەی كوردییان پێشكەش كردووە، بەڵام كێشەكە وەك خۆی ماوەتەوە. لە شۆڕشی ئەیلولیشەوە تا راپەڕینی ساڵی 1991 لەگەڵ خەباتی چەكداری كە بەشێك بووە لە پرۆژەی كورد بۆ چارەسەری، سەركردایەتی كورد چەندین جار پەنای بردووەتە بەر گفتوگۆ و پرۆژەی كوردیی خستووەتە سەر مێز، بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ كێشەكەی ئاڵۆزتر بووە.
ئەگەر سەرەتا پرۆژەی كورد بۆ چارەسەركردنی كێشەكەی بریتی بووبێت لە دیاریكردنی سنووری جیاكردنەوەی هەردوو نیشتمانی كوردستان و عەرەبستان و پێكەوەبەستنی هەموو ناوچە كوردییەكان بە یەكەیەكی ئیدارییەوە كە خۆی مافی خۆبەڕێوەبەرێتی تێدا هەبێت، بەڵام لەگەڵ ئاڵۆزبوونی كێشەكە و لێكەوتە جۆراوجۆرەكانی، پرۆژەی كوردیش گۆڕاوە، بەڵام هەمیشە ئەوە خواستە سەرەكیەكەی كورد بووە و داواكاریی تر بەپێی بارودۆخەكان گۆڕاون. بۆ نموونە كاتێك پرسی بەعەرەبكردن دەستی پێكردووە، پرۆژەی كورد بریتی بووە لەو داخوازیەی سەرەوە و پاشان راگرتنی بە عەرەبكردن. كاتێ كوردێكی زۆر خراونەتە زیندانەوە، لەپاڵ خواستە سەرەكیەكە داوای ئازادكردنی زیندانیكراوەكانیش كراوە.
لە دوای راپەڕینی 1991 بەهۆی ئەو هەلومەرجە تازەیەی بۆ كورد هاتە پێش كە خۆی حوكمی بەشێكی كوردستان بكات، پرۆژەی كوردیش بوو بە چارەسەری كێشەی خاك لە ناوچە كوردستانییەكانی ژێر دەستی بەعس. كاتێ سەدام رووخا، دەرفەت بۆ كورد دروست بوو كێشەی خاكیش چارەسەر بكات، وەك چۆن لە دەرفەتی راپەڕینی 1991دا كێشەی خۆبەڕێوەبەرێتی چارەسەر بوو، بەڵام كەمتەرخەمی و هەڵەی سیاسی سەركردەكانی، دەرفەتەكانی لەبار برد.
دواتر بەناچاری پەنای بردە بەر رێوشوێنی دەستووری و یاسایی تا بەشێك لە پرۆژەی كورد بۆ چارەسەر لە دەستووری عێراقدا جێبكرێتەوە، ئەوكات بەهۆی لاوازیی لایەنی عەرەبی و بەهێزیی پێگەی كورد، ئەو بەشەی خواستی كورد بە دەستووریی كرا و رێوشوێنی یاسایی دانرا تا بە قۆناغ بتوانرێت لێكەوتە و گرفتەكانی بەردەم كێشەكە نەهێڵدرێن و دواتر چارەسەری یەكجاریی كێشەكە بێتە ئاراوە.
گەرچی بە دەستووریكردنی پرۆژەی كوردی، بەخواست و رەزامەندیی لایەنی عەرەبیش بوو، بەڵام هەر لە سەرەتاوە دەسەڵاتدارە عەرەبەكانی عێراقی نوێ هاوشێوەی ستەمكارەكانی پێش خۆیان، نەك زەمینەی چارەسەریان خۆش نەكرد، بەڵكوو كێشەكانیان فرەتر و ئاڵۆزتر كرد، بە جۆرێك نەك هەر پرۆژەی كوردی بۆ چارەسەر شكستی هێنا، تەنانەت خەسڵەت و ئەولەویەتی كێشەی كوردیشیان گۆڕی.
ئەگەر تەماشا بكەیت لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردووەوە كە عێراق دروستكرا و كوردستانی پێوە لكێندرا، لەو ساتەوە ئەولەویەتی كێشەی كورد پرسی خاك بووە. لە گفتوگۆ و شۆڕشە چەكدارییەكانیشمان هەمیشە خەبات لەپێناوی وەرگرتنەوەی خاك خواستی هەرە لەپێش بووە، بەڵام لەدوای بە دەستووریكردنی ئەم كێشەیەوە، ساڵ لە دوای ساڵ خواست و داواكاریی كورد هاتووەتە خوارەوە.
تەنانەت تا ساڵی 2010 كێشەكانمان لەگەڵ بەغدا لەسەر جێبەجێنەكردنی مادەی 140 و پاشان هاتە سەر پێشمەرگە. بەڵام لە دوای ئەو وادەیەوە پرسی نەوت بووە ئەولەویەتی ناكۆكی و كێشەكانمان. نوێنەرانی كورد لە بەغدا، وەفدەكانی هەرێم، دیدار و چاوپێكەوتنەكانی نێوان بەرپرسانی هەردوولا، پرسی نەوت و پاشان خاك و پێشمەرگە تەوەری سەرەكی نێوانیان بووە. ساڵ لە دوای ساڵ گۆڕانكاری بەسەردا هات و لە وادەی بڕینی بەشە بودجەی هەرێمەوە لەپاڵ ئەو تەوەرە سەرەكییانە، پرسی بودجەشی هاتە سەر.
ئەمساڵ لەكاتێكدا بەهۆی شەڕی داعشەوە و بەهۆی ئەو پشتیوانییە نێودەوڵەتییەی لە كورد دەكرێت، دەبوو پێگەی كورد بەهێزتر بووایە، هەروەها بەهۆی ئەوەی پێشمەرگە زۆر زیاتر لەو سنوورانەی لە دەستوور لەسەری رێككەوتووین چوونەتە قووڵایی و تاڕادەیەك كۆنترۆڵی بەشێكی خاكیان كردووەتەوە، كە دەبوو ئەوەش یارمەتیدەرێكی تری بەهێزی پێگەی كورد بێت لە بەغدا، كەچی لە كۆتاییەكانی ساڵ و بەهۆی پرۆژە یاسای بودجەی عێراقەوە، كورد بەجۆرێك لەقاڵب درا كە خواست و داواكارییەكانی تەنیا لە (مووچە)دا كورت بكرێتەوە.
ئەگەر تەماشای قۆناغی یەكەمی خواست و داواكاریەكانی كورد بكەیت لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردوو كە تازە كوردستان كرابوو بە بەشێك لە عێراق، بێ ئەوەی هێشتا كورد دەستی دابێتە چەك، بێ ئەوەی كورد هیچ حیزبێكی سیاسی یان بزووتنەوەیەكی جەماوەریی هەبووبێت، بێ ئەوەی خاوەن بستێ خاكی رزگاركراو بووبێت، پرۆژەی كورد بۆ چارەسەری پرسی كورد بریتی بووە لەوەی سنووری نێوان خاكی كورد و عەرەب دەستنیشان بكرێت، ناوچە كوردییەكان یەك یەكەی پێكەوە بەستراوی ئیداری بن، كورد خۆی حوكمی خۆی بكات.
پاش نزیكەی سەدەیەك تێكۆشان، پاش قوربانیدان بە سەدان هەزار هاووڵاتی، لە كاتێكدا بەشی زۆری كوردستان لەژێر حاكمیەتی كورد خۆیدایە، خاوەن حكومەت و هێزێكی گەورەی چەكدار و پشتیوانییەكی بەرفراوانی نێودەوڵەتین، كەچی داخوازیی كورد لە بەغدا تەنیا هاتووەتە سەر مووچە. هێشتا بێ ئەوەی چارەسەری كێشەكانی تر كرابن.
دوور نییە ساڵی داهاتوو ئەولەویەتی داواكاریی كورد داوای دەرمانی نەخۆشخانەكان بێت. ئەمە بەڵگەی چارەسەربوونی كێشەكانی دیكە نییە، وەك ئەوەی تەنها گرفتمان لەگەڵ بەغدا مابێتەوە ئەم كێشانە بێت، ئەوەندەی دەلیلی شكستی پرۆژەی كوردیە بۆ چارەسەری كێشەكانی لەگەڵ عێراق، هێمای لاوازیی پێگەی كورد و نوێنەرەكانێتی لە بەغدا كە دەرەقەتی داواكاری و خواستە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان نایەن.
ئەمەش كورد دەخاتە بەردەم دوو رێگا، یان ئەوەتا دەبێت سەركردەیەكی ئازا دان بە شكستی پرۆژەی كوردیدا بنێت لە عێراق و كۆتایی چیرۆكی كورد رابگەیەنێت. یاخود تەرحی پرۆژەی بەدیل بكرێت. چونكە دوای نزیك بە سەت ساڵ خولانەوە بەدەوری پرۆژەیەكدا، ئەنجامەكەی بەشكست كۆتایی هات. ئەمە حەقیقەتێكی تاڵی چیرۆكی كوردە، ئەوەی نزیك بە سەدەیەكە لە عێراق دەمانویست، گەیشتینە خاڵی كۆتایی كە بەم رێگەیە چارەسەری پرسی كورد ناكرێت، ئەگەر دەمانەوێ بمێنینەوە، پێویستمان بە تەگبیر و رێگەچارەی تر هەیە.
30/12/2016
