زوبێر رەسوڵ

^{بەهۆی ئەو دیفاكتۆ جیۆپۆلیتیكەی كە كورد لە ناوچەكەدا هەیەتی، واتا توركیا و عێراق‌ لە باكوور و باشوور، ئێران‌ و سووریاش لە رۆژهەڵات‌ و رۆژئاوا، ئەم دۆخە جیۆسیاسییە فۆرمێكی تایبەت لە سیاسەتی سەپاندووە بەسەر كورددا كە بواری مانۆڕی سیاسی كەمی هەبێت و دەستكراوەش نەبێت لە هەڵوێست و دیاریكردنی بەرژەوەندییە سیاسییەكانی خۆی، هاوكات تاڕادەیەكی زۆریش نەتوانێت خۆی بپارێزێت لە كاریگەرییە سیاسی و ئابووری و فەرهەنگییەكانی ئەم وڵاتانەش.}

^{ئەوەی ئەو فۆرمە جیۆگرافیەی قووڵتر كردووەتەوە، دابەشبوونی كوردە بەسەر ئەو چوار وڵاتەدا و بەكارهێنانیانە لە ناكۆكییە هەرێمییەكانی نێوانیاندا. بە درێژایی دابەشبوونی كورد بەسەر ئەم چوار وڵاتەدا، كورد هەردەم وەك كارتێكی سیاسی و سەربازی بەكارهێنراوە، بەتایبەت لەلایەن ئێران و سووریا و عێراقەوە. بەكارهێنانی هێزە كوردییەكانی باشووری كوردستان دژی رژێمی بەعس لەلایەن ئێرانەوە، بەكارهێنانی پەكەكە لەلایەن سووریا دژی توركیا، ئەمە بێجگە لەو رێككەوتنە نهێنیانەی دیكە كە ئەم هێزانە بە توركیا و عێراقیشەوە لەگەڵ هێزە كوردییەكان كردوویانە دژ بە یەكتری.}

^{ئێمەی كورد بۆ ئەوەی چیتر ئەو وزە گیانی و ماددییە بەفیڕۆ نەدەین، پێویستە سەرەتا تێگەیشتنێكی واقیعی و زانستیمان هەبێت بۆ ئەو وڵاتانەی كە ئێمەی بەسەردا دابەشكراوین، بە تایبەتیش هەریەكە لە توركیا و ئێران كە تا چەند دەیەیەكی تریش توانای ئەوەیان هەیە شكست بە هەر هەوڵێكی گەلی كورد بهێنن لە ناوچەكەدا، مێژووی شكستخواردووی سەد ساڵەی سیاسیی ئێمەش بەشی هەرەزۆری لەلایەن ئەو دوو هێزەوە لەگۆڕ نراوە.}

^{بۆ تێگەیشتن لە پێوەندییە هەرێمیەكانی نێوان ئەو وڵاتانە (سووریا، عێراق، توركیا و ئێران) پەنا دەبەمە بەر تیۆرێكی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەژێر ناونیشانی (تیۆری ئاسایشی هەرێمی ئاڵۆز-Regional Security Complex Theory. ) بەپێی ئەم تیۆرە، بنەمای پێوەندییەكانی ئەو وڵاتانەی كە كوردیان بەسەردا دابەشكراوە، لە بنەڕەتدا بنەمایەكی ئەمنییە. باری بوزان ( Barry Buzan ) و ئۆلی وەیڤەر (Ole Wæver ) لە كتێبە دانسقەكەیاندا بەناوی Regions and powers the structure of international security گەیشتوونەتە بەرهەمهێنانی تیۆرێك بەناوی ئاسایشی هەرێمی ئاڵۆز، ئەم جۆرە وڵاتانە بەوە پێناسە دەكرێن كە ئاسایشی هەر وڵاتێك بەستراوەتەوە بە وڵاتەكەی دیكەوە، بەجۆرێك كە هەر مەترسییەك لەسەر ئاسایشی هەر وڵاتێك، راستەوخۆ دەبێتە مەترسی بۆ سەر وڵاتەكانی دیكە. دیارە ئێرە بواری ئەوە نییە كە بە وردی تیۆرەكە شرۆڤە بكەین، بەڵام ئەوەی پێوەندی ئەو وڵاتانە دیاری دەكات، بریتییە لە ئامادەبوونی دوالیزمی دژایەتی و دۆستایەتی . ئەم وڵاتانە ئەوەندە كێشە و كێبڕكێیان لەگەڵ یەكتردا هەیە كە بەشی ئەوە دەكات دژایەتی یەكتری بكەن، بەڵام لە هەمان كاتدا بەشی ئەوەندەش پرسی ئاسایشی هاوبەشیان هەیە كە دۆست بن. ئەم تیۆرە دەكرێت زۆر باش بەسەر ئەو وڵاتانەدا جێبەجێ بكرێت كە كوردیان بەسەردا دابەشكراوە. ئەم وڵاتانە كێشەی زۆریان هەیە لەگەڵ یەكتری، ئەگەر كۆكیش بن هەرگیز متمانەیان بەیەكتر نییە، كێرڤی پێوەندییەكانیشیان لە هەڵبەز و دابەزینێكی بەردەوامدایە.}

^{هەریەكە لە عێراق و ئێران تا بۆیان كرا كارتی كوردیان بەكارهێنا لە ململانێی نێوانیاندا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەندین جار كێشەی كورد وەك دوو دۆست كۆیكردوونەتەوە. بۆ سووریا و توركیاش، كێشەی كورد كارتێكی سیاسیی ئەمنی بووە بە دەست سووریاوە بۆ گوشارخستنە سەر توركیا، بەڵام كاتێك رێكدەكەون كێشەی كورد دەبێتە قوربانی، بۆنموونە سووریا تا توانی پەكەكەی دژی توركیا بەكارهێنا، دواتر لەبەر گوشارەكانی توركیا لە 1998 رێبەری پەكەكەی دەركرد لە سووریا تا لە 1999 لە كینیا دەستگیركرا و درایەوە دەست توركیا. مێژووی درێژی كورد بریتی بووە لە دووبارەبوونەوەی ئەو ئەڵقە سیاسیانەی كورد تێیاندا تەنیا قوربانییەكی رەنجبەخەسار بووە.}

^{لە دوای نیسانی 2003 یەكێك لەو هێزە هەرێمیانە (عێراق) دەڕووخێت و چیتر وەك ریجناڵ پاوەرێك نامێنێتەوە بەڵام لەبەر هاوبەشیی كێشەكانیان، سێ هێزەكەی دیكە واز لە عێراق ناهێنن و هەر زوو كێشەی عێراق دەبێتە بەشێك لە ئەجێندای سێ ریجناڵ پاوەرەكەی دیكە: توركیا، ئێران و سووریا. لە 2011 سووریاش چیتر لە لیستی هێزە ئیقلیمییەكانی ناوچەكەدا نامێنێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەریەكە لە ئێران و توركیا بەتەنیا وەك دوو یاریكەری سەرەكیی گۆڕەپانەكە رۆڵ دەگێڕن لە ئاراستەكردنی كێشە ئیتنیكی و ئاینییەكان و وێناكردنی ئەو فۆرمەی دەوڵەت كە خۆیان دەیانەوێت لە عێراق وسووریادا.}

^{هەریەكە لە توركیا و ئێران پاش رووخانی بەعس بەفراوانی ئامادەباشییان هەبوو لە پرۆسەی سیاسی و ئابووری و ئەمنیی عێراقدا، ئێران لە رێگای شیعەكان و توركیاش لە رێگای بەشێك لە سوننەكان و هەرێمی كوردستان. ئەم ئامادەگییە تەواو دروستە بۆ دۆخی سووریاش. واتا لە دوای كشانەوەی بەریتانییەكان لە كەنداوی فارس و ناوچەكەدا هەر یەكە لە توركیا و ئێران تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بە دوو هێزی باڵای ناوچەكە هەژمار دەكرێن و رۆڵێكی سەرەكییان هەیە لە داڕشتنی سیستمی ئەمنی هەرێمی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، تا ئەو ئاستەی دەكرێت بڵێین كە ئاراستەی هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكە تاڕادەیەكی زۆر لەژێر كاریگەریی ئەم دوو وڵاتەدایە، بەتایبەت دوای ئاوابوونی هێزە ئیقلیمییەكانی تری ناوچەكە، وەك سووریا و عێراق و میسر، ئێستا ئەم دوو وڵاتە بە تایبەت لە كاتی كۆكبوونیان، كاریگەرییان لە ئەمریكاش بەهێزترە لە ناوچەكەدا، ئەو روڵەی ئەم دوو وڵاتە دەیگێڕن لە عێراق و سووریا، دەكرێت گەواهیی ئەو راستییە بدات.}

^8/9/2016