د. هیوا حاجی

^{كێ دەڵێ سەردەمی دەوڵەتی نەتەوە بەسەرچووە؟}

^{تا ئەو جێیەی ئێمە ئاگاداربین، ئەوانەی پێیانوایە بیرۆكەی دەوڵەتی نەتەوە گرنگیی خۆی لەدەستداوە دەكرێ بۆ دوو دەستە دابەش بكرێن: یەكەمیان، كۆمەڵێ توێژەری جیهانگەرایین كە پێیانوایە بەهۆی كۆمەڵێ گۆڕانكاریی گەورەی ئابووری (بۆ وێنە دەركەوتنی كۆمپانیا فرە رەگەزەكان، دامەزراندنی رێكخراوە نێودەوڵەتییە ئابوورییەكانی وەك بانكی جیهانی و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و دامەزراوەی بازرگانیی جیهانی) و گۆڕانی سیاسی (لە نموونەی دامەزرانی رێخراوەكانی وەك نەتەوە یەكگرتووەكان و یەكێتی ئەوروپا و پەیمانی باكووری ئەتڵەسی- ناتۆ) و پەرەسەندنی بەرفراوانی تەكنۆلۆژیای گەیاندن و پەیوەندی (لە نموونەی ئینتەرنێت و تەلەڤزیۆنی سەتەلایت و میدیای كۆمەڵایەتی)، هەروەها سەرهەڵدانی كۆمەڵگای مەدەنیی نێودەوڵەتی، دەوڵەتی نەتەوە ئەو رووبەرە فراوانەی جارانی نەماوە بۆ ئەوەی وەك تاكە یاریكەر، تەنانەت لە ئاستی نێوخۆییش، بە ئازادانە رەفتار بكات و سیاسەتی ئابووری و فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی دابڕێژێ و جێبەجێی بكات.}

^{بە كورتی، ئەو تێڕوانینە پێیوایە دەوڵەتی-نەتەوە سەروەریی لەدەستداوە و لەسەریەتی بە لەبەرچاوگرتنی سیاسەت و مەرجەكانی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و كۆمپانیا بازرگانییەكان رەفتار بكات. هەر لەو نێوەندەشدا، ئەم توێژەرانە پێیانوایە دەوڵەت چیتر ناتوانێ هاووڵاتیانی خۆی دەستەمۆ بكات، چونكە خەڵك چاوی كراوەترە و ئاشنایە بە مافەكانی و دەستی دەگاتە زانیاری و دەتوانێ هانا بۆ لایەنە نێودەوڵەتییەكان ببات ئەگەر لەلایەن دەوڵەتەوە بچەوسێنرێتەوە.}

^{گرووپی دووەم ئەو فەیلەسوف و رۆشنبیر و هونەرمەندانەن كە بەدوای ناسنامەیەكی جیهانیدا دەگەڕێن. دەیانهەوێ مرۆڤایەتی دوور لە جیاوازییەكانی رەنگ و زمان و ئایین و نەتەوە و كولتور ببینن. ئەوانە خۆیان بە هاووڵاتی كۆزمۆپۆلیتان دادەنێن. بەلای ئەوانەوە، ئێمە هەموومان مرۆڤین و گرنگ نییە لە كام جوگرافیا دەژی، رەنگی پێستت چۆنە، باوەڕت بە كام ئایینە هەیە، یان بە چ زمانێك قسە دەكەی. ئەمانەش دیسان زۆر چارەی بیرۆكەی دەوڵەت-نەتەوەیان ناوێت، چونكە بە دیدی ئەوان دەوڵەتی-نەتەوە واتە دروستكردنی سنوور لە نێوان مرۆڤەكان و لە كۆتاییدا دوورخستنەوەیان لەیەكتر. لێرەشدا، جیهانگەرایی رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێ لە ئاشناكردنی میللەتان و كولتورەكان بە یەكتر و لەئەنجامدا بنیاتنانی پردی پەیوەندیی زیاتر لە نێوان مرۆڤەكاندا.}

^{لەتەنیشت ئەو دوو گرووپەی سەرەوەدا، لەسەر ئاستی كوردستان، لە دوو ساڵی رابردووەوە لەگەڵ گۆڕانكاری لە دیسكۆرسی سیاسی پەكەكە و لقەكانی بەتایبەتی لە رۆژئاڤا، بە ئاراستەی دووركەوتنەوە لە داوای جیابوونەوە و ئارەزووی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوە، ئەو بابەتە هاتووەتە نێو كایەی گشتییەوە. هەرچەندە بە تێگەیشتنی ئێمە، تا ئێستا ئەو بابەتە وەك مەسەلەیەكی زانستی و بابەتی قسەی لێ ناكرێ، ئەوەی هەیە زیاتر بەكارهێنانی بابەتەكەیە بۆ هێرش و هێرشی پێچەوانەی نێو لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان.}

^{هەموویان هەڵەن!}

^{هەرسێ تێگەیشتنەكەی سەرەوە كە پێیانوایە سەردەمی دەوڵەتی-نەتەوە بەسەرچووە بەهەڵەدا چوون. با لە بەڵێنەكانی جیهانگەراییەوە دەست پێبكەین. ئەوانەی چەپڵەیان بۆ جیهانگەرایی لێدەدا، پێیانوابوو دونیای سەردەمی جیهانگەرایی لەڕووی ئابوورییەوە گەشاوەتر دەبێت، لەڕووی سیاسییەوە دێمۆكراسی زیاترمان دەبێت و مافی مرۆڤ دەچێتە پێش و ئازادییەكان بەرفراوانتر دەبن. لەڕووی كولتووریەوە، دەیانگوت كولتوورەكان زیاتر لێك نزیك دەبنەوە و بواری رق لێبوونەوە و دەمارگیری و هەڵاواردن بەرتەسك دەبێتەوە. كام لەمانە بەدیهاتن؟ تادێ دونیا نایەكسانتر دەبێت.}

<sup>زیاتر لە 80%ی سامانی جیهان لەبن دەستی كەمینەیەكی زۆر بچووكی وڵاتە دەوڵەمەندەكاندایە. لە زۆر گۆشەی ئەم دونیایە نەك دێمۆكراسی نەچەسپا، بەڵكو رێژیمە تۆتالیتارەكان بەهێزتریش بوون. میللەتان لە زۆر بواردا لێك دووركەوتنەوە. تاوانەكانی كینە و دەمارگیری ئایینی و نەتەوەیی لە پەرەسەندندایە. لێرەدا مەبەستمە یەك ئەنجامگیری پێشكەش بكەم: بۆ میللەتانی وەك ئێمە ساویلكەییە ئەگەر خۆشبین بین بە بەڵێنەكانی جیهانگەرایی. جیهانگەرایی ناتوانێ لە مەترسییەكان بمانپارێزێ و نە دەشتوانێ گەشەی ئابووریمان بۆ بەدی بهێنێت. میللەتانی بێ دەوڵەتی-نەتەوە لەبن دەستوپێی ئەوانی دیكەدا دەخنكێن.

لەلایەكی دیكەوە، دەبێ دان بەو راستیە تاڵەدا بنێین كە هێز و كەسایەتییە میانڕۆكان لەژێر هەڕەشەی دۆڕاندان. توندئاژۆكان، لە كولتوور و ئایین و نەتەوە جیاوازەكان، رەنگە بەهێزتربن لەجاران. ئێستا لە جاران زیاتر مەتڕەحە كە باوەڕی دینیت چییە و بە چ زمانێك قسە دەكەیت یان رەنگی قژت چۆنە. لە فڕۆكەخانەی هەر وڵاتێك دابەزیت، سەرنج لە خەسڵەتە بایۆلۆژیەكانت دەدرێ، دەیانهەوێ بزانن ناوت هیچ دەلالەتێكی دینیی هەیە.</sup>

^{ئەمە هەرچەندە وەك مەسەلەیەكی ئەمنی دێتە بەرچاو، بەڵام هیچ لەو راستیە ناگۆڕێت كە لە دنیای ئێستادا گومان لە یەكتر و سەیركردنی ئەوی دیكە وەك سەرچاوەی مەترسی ریشەی لە لاوازبوونی هێزە میانڕەوەكانی دونیای ئێستادایە. پاشان كام رەهەندی گرنگی شێوە ژیانمان، لەسەر ئاستی جیهانیدا، لەیەك دەچێت؟ خوێندنمان، ئاستی بژێویمان، سیستەمی سیاسیمان، ئازادی كەسی و كۆمەڵایەتیمان؟ كامانەیان؟ زۆر لە جێی خۆیەتی مرۆڤ بپرسێ، دانیشتوویەكی داماوی هەولێر یان چەمچەماڵ چۆن دەتوانێ هەست و ناسنامەی چونیەكی لەگەڵ بابایەكی سویسری یان ژاپۆنی هەبێ؟}

^{لە روانگەی كوردیشەوە تەماشای بكەی، دیسان ئەوانەی باوەڕیان بە دەوڵەتی-نەتەوە نییە هەڵەن. پرسیاری مەنتیقی لێرەدا ئەمەی خوارەوەیە: لە مێژووی سەد ساڵی رابردوو گەڕێ، لە ئایندەدا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چ بەڵێنێكی پێیە بۆ میللەتانی بێ دەوڵەت؟ ئایا لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاست دێمۆكراسی دەچێتە پێش تا ئێمە خەونی لەسەر هەڵبچنین؟ بەراست ئاسۆیەك لەبەردەم مافی كەمینە و ئازادیەكان و مافەكانی مرۆڤ بەگشتی لەئارادایە تا ئێمە دیسان بە خەیاڵیەوە شیعر بهۆنینەوە؟}

^{لەڕاستیدا هیچ یەك لەمانە، لانیكەم بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئێستا دەیبینین، لەگۆڕێ نییە. سەرۆك وەزیرانێكی ئیسرائیل گوتبووی "لاوازەكان لە رۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا جێگایان نابێتەوە". زۆر هەڵەیە ئەگەر میللەتێك پێیوابێ كە دەتوانێ بەهێزبێ بەبێ ئەوەی دەوڵەتی خۆی هەبێت. دیارە ئەمە بەهیچ شێوەیەك بەو مانایەش نایەت كە بوونی دەوڵەت ئۆتۆماتیكی دەبێتە سەرچاوەی ناز و نیعمەت. زۆرجار بنیاتنانی دەوڵەت كارەساتی مەزنی لێدەكەوێتەوە ئەگەر بەپێی حیسابات و ئیدارەیەكی كارا بەڕێوەنەچێت.}

^{دەوڵەتی-نەتەوە بە هەڵە تێمەگەن!}

^{هەندێك پییانوایە دەوڵەتی نەتەوە بە مانای دەوڵەتی تاكە نەتەوە دێت. لەڕاستیدا دەوڵەتی- نەتەوە دەكرێ زیاتر لە چەند نەتەوەیەك لەخۆبگرێت. ئەوەی گرنگە لە باسی دەوڵەتی نەتەوەدا، سنووری دانپێدانراو و هەستی هاوبەشی دانیشتووانەكەی و سەروەریی دەوڵەتەكەیە. واتە كە باس لە دەوڵەتی-نەتەوە بۆ كوردستان دەكرێ، مەبەست ئەوە نییە بڵێی دەوڵەتێك بۆ كورد دروست دەكەم تا لەوەوە بڵێن سەردەمی ئەو شتانە بەسەرچووە. ئەوەی گرنگە بتوانی سنوورێك دابمەزرێنی كە لەلایەنی نێو نەتەوەییەوە ناسراوبێت و دانیشتووانەكەی هەستی ئینتمایان بۆ ئەو جوگرافیا نوێیە هەبێت و بەهرەمەند بن لە مافەكانی هاووڵاتیبوون بەبێ لەبەرچاوگرتنی جیاوازییەكانیان.}

^19/8/2016