به‌فراو نووری
له دوو ده‌یه‌ی كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا چه‌مكه‌كانی (شێوازی ژیان) و (مه‌سره‌فكردن) و (ژیانی رۆژانه) به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت دێنه ناو زانستی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌وه، هۆكاره‌كه‌شی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گه‌شه‌ی چینێكی نوێی مامناوه‌ندی له شاره‌كان و سه‌رهه‌ڵدانی توێژینه‌وه و گفتوگۆ ئه‌كادیمیی پۆستمۆدێرنه‌كان، هه‌روه‌ها كاریگه‌ریی زۆری میدیاكان، كه رۆڵێكی گرنگیان له دروستبوونی شێوه‌گه‌لێك له شوناسی كۆمه‌ڵایه‌تیدا هه‌بووه كه له‌سه‌ر بناغه‌ی به‌رهه‌مهێنان و مه‌سره‌ف دروستبوون. شێوازی ژیانكردن به گشتی ره‌نگدانه‌وه‌ی مه‌یل و حه‌ز و به‌هاكانی كه‌سێك، یان گرووپێكه، به واتایه‌كی تر دابونه‌ریت و ڕوانین و زه‌وق و پێوه‌ره ئه‌خلاقییه‌كان و ئاستی ئابووری هه‌موو پێكه‌وه كۆیه‌كن، كه شێوازی ژیانی كه‌سێك، یان گرووپێك دیار ده‌كه‌ن. له‌نێوان نووسه‌ران و فه‌یله‌سووفانی كۆمه‌ڵناسیدا، جۆرج زیمێل یه‌كێك له فه‌یله‌سووفه كلاسیكه‌كانه، كه بۆ خوێندنه‌وه‌ی شێوازی ژیان و بایه‌خدان به خوێندنه‌وه‌ی ئه‌م بابه‌ته هه‌نگاوی یه‌كه‌می هاوێشتووه.
زیمێل كاریگه‌ریی سه‌رهه‌ڵدانی شاره گه‌وره‌كان له‌سه‌ر مۆدێلی مه‌سره‌ف لێك ده‌داته‌وه و تیۆری مه‌سره‌فی ئه‌م بیرمه‌نده له‌سه‌ر ته‌وه‌ری شاره گه‌وره‌كان و به‌رئه‌نجامی شارنشینی دروست بووه. له‌م تیۆرییه‌دا ئازادكردنی تاك له هه‌موو ئه‌و كۆتوبه‌ندانه‌ی كه كۆمه‌ڵگای سوننه‌تی و موحافیزه‌كار له چوارچێوه‌ی هه‌وڵی پته‌وكردن و یه‌كخستنی گرووپه‌كاندا سه‌پاندوویه‌تییه سه‌ر تاكه‌كان، ئاماژه‌یه بۆ ده‌ركه‌وتنی تاكگه‌رایی. لای زیمێل له شاره‌كاندا به‌هۆی تێكه‌ڵبوون له‌ناو سیسته‌مێكی كاركردنی ئاڵۆزدا، شوناسی تایبه‌تی و جیاوازیی له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا له‌ناو چووه، بۆیه له دۆخێكی وه‌هادا تاكه‌كان بۆ نیشاندان و ده‌ربڕینی جیاوازییه‌كانیان په‌نا ده‌به‌نه به‌ر هه‌ڵبژاردنی شێوازی تایبه‌تی مه‌سره‌فكردن و ده‌كه‌ونه خۆجیاكردنه‌وه و دروستكردنی ئه‌و شوناسه ونبووه به داڕشتنی جۆرێك له ستایلی ژیانی جیاواز، كه له ژیانی ئه‌وانی تر نه‌چێت. زیمێل بۆرژواكانی شاری به‌رلین به نموونه ده‌هێنێته‌وه، كه له ترسی له‌ده‌ستدان و بزركردنی شوناسی خۆیان په‌نا ده‌به‌نه به‌ر مه‌سره‌ف، واته به ڕێگای خۆده‌رخستن له شێوه‌ی ژیان و ڕێكخستنی جلوبه‌رگ و ماڵ و ڕه‌فتاری تایبه‌تییه‌وه. زیمێل پێیوایه شێوازی ژیان ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌وڵی مرۆڤه بۆ دۆزینه‌وه‌ی به‌ها بنچینه‌ییه‌كان، یان به واتایه‌كی تر، ده‌ربڕینی شوناسی تاكه‌كه‌سی خۆیانه له‌ئاست ئه‌وانی دیكه‌دا، مرۆڤ كه وای لێ دێت چیتر له ڕێگای گرووپ یان ده‌سته و تاقمه‌وه شوناسی دیاری نه‌كرێت، ببێت به تاكێكی سه‌ربه‌خۆ و له خێڵ و خزم بترازێت، پێویستی به‌وه‌یه له ڕێگای وه‌رگرتنی شێوازێكی تایبه‌تی ژیانه‌وه، تاكگه‌رایی خۆی بسه‌لمێنێت. ئه‌م بیریاره جه‌خت ده‌كاته‌وه كه مرۆڤ بۆ گوزارشتكردن له تایبه‌تمه‌ندیی تاكه‌كه‌سی خۆی شێوازی جیاوازی ره‌فتار و هه‌ڵسوكه‌وت هه‌ڵده‌بژێرێت.
زیمێل توانای ئه‌م هه‌ڵبژاردنه به چۆنێتیی زه‌وق و سه‌لیقه‌ی كه‌سه هه‌ڵبژێره‌ره‌كه ناو ده‌بات. ئه‌م هه‌ڵبژاردنه بریتییه له هه‌ڵبژاردنی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی پێكه‌وه په‌یوه‌ندیدارن و له داڕشتن و بناغه‌دانانی شێوازی ژیاندا رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌گێڕن. شێوازی ژیان ده‌بێته به‌رجه‌سته‌بوونی هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی له زیهنی تاكه‌كه‌سدا هه‌یه، تا شوناسی تایبه‌ت و خۆجیاكه‌ره‌وه‌ی خۆی له ئه‌وانی دیكه دروست بكات. به گشتی پێناسه‌كه‌ی زیمێل ئه‌و راستییه پیشان ده‌دات كه مرۆڤ له رێگه‌ی گواستنه‌وه‌ی روانینه‌كانی خۆیه‌وه بۆ ناو واقیعی كۆمه‌ڵایه‌تی، ستایلی خۆی بۆ ژیان ده‌ستنیشان ده‌كات. روانینه‌كانی مرۆڤ له‌م پێگه و شوێنه كۆمه‌ڵایه‌تییانه‌ی زیمێل ده‌ستنیشانی ده‌كات به ته‌نیا روانینی تایبه‌تی كه‌سه‌كان نین، كه له‌سه‌ر بناغه‌ی بیركردنه‌وه‌یه‌كی ره‌سه‌ن دروست بووبن، به‌ڵكو كاردانه‌وه‌یه‌كی گه‌وره‌ن و له‌و ترسه‌ی تاك و گرووپه‌كانه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه كه له‌به‌رده‌م ئه‌گه‌ری له‌ده‌ستدانی شوناس و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیدا گیرۆده‌ی بوون. شاره پیشه‌سازییه گه‌وره و مۆدێرنه‌كان بوونه‌ته پانتاییه‌ك بۆ قوتدانی تاكه‌كه‌س و گرووپه‌كان و یه‌كڕه‌نگكردنی كۆمه‌ڵگه و ئه‌ندامه‌كانی، له‌م شارانه‌دا ئه‌سته‌مه تاك ئاسان خۆی جیا بكاته‌وه و تایبه‌تمه‌ندیی خۆی بسه‌لمێنێت، شار و پیشه‌سازی وا ده‌كه‌ن شێوازی شوناس و ڕێگه‌كانی كات به‌سه‌ربردن و بیركردنه‌وه و ئیشكردن زۆر له یه‌ك بچین، به‌م هۆیه‌شه‌وه ئاره‌زووی خۆجیاكردنه‌وه و هه‌ڵبژاردن و دۆزینه‌وه‌ی شێوه‌ی تایبه‌تی بۆ ژیان زیاد ده‌بێت. زیمێل ئه‌و حه‌قیقه‌ته نیشان ده‌دات، كه دۆخێكی ئه‌وها كاردانه‌وه‌ی تاك و گرووپه‌كان پێكده‌هێنێت بۆ پاراستنی شوناسی تایبه‌تی، یان به مانایه‌كی دیكه، دروستكردنی سه‌رله‌نوێی شوناس.
به بڕوای زیمێل مرۆڤ پێش ئه‌وه‌ی هیچ شتێك به‌رجه‌سته و جێبه‌جێ بكات جیهانی ده‌وروبه‌ری خۆی ده‌خوێنێته‌وه و هه‌ڵی ده‌سه‌نگێنێت، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات روانینه‌كانی بۆ دونیا و به‌هاكان و ژیان به‌گشتی سه‌ر ڕێ بكه‌وێت و ڕه‌وتێكی دیاریكراو بگرێته به‌ر. ئه‌م هه‌ڵسه‌نگاندن و خوێندنه‌وه‌یه‌ی مرۆڤ بۆ جیهان و به‌تایبه‌ت فه‌زای كۆمه‌ڵایه‌تی خۆی ده‌بێته فاكته‌رێك بۆ ئاگایی و هوشیاریی هه‌ر تاكێك له ئاست پێگه و كاریگه‌ریی خۆیدا، له په‌یوه‌ند به‌و جموجۆڵه كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی و ئابوورییانه‌ی ژیانی شارستانیی مۆدێرنیان داگیر كردووه. شاره‌كان به فه‌زای كۆمه‌ڵایه‌تییه فراوانه‌كه‌یان و به كاریگه‌رییه ئابوورییه‌كانیان توانیویانه تا ئه‌ندازه‌یه‌كی مه‌ترسیدار به‌ها و نه‌ریته دروستكراوه‌كانی خۆیان بخزێننه هه‌ناوی تاكه‌كانه‌وه، به واتایه‌كی تر شار ڕوانین و بیركردنه‌وه‌ی تاكه‌كانی داگیركردووه. شار له روانینی زیمێلدا ئه‌و جێگایه‌یه كه تاك و گرووپه‌كان ناچار ده‌بن به‌ر حه‌قیقه‌تی خۆیان بكه‌ون، بێ گومان ئه‌مه له كاتێكدا ده‌بێت كه تاك و گرووپه‌كان تا راده‌یه‌كی باش له ئاست ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌دا هوشیارییان جووڵابێت، كه شوناس و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان به ئاقاری له‌ناوچووندا ده‌چێت، شار كاتێك ده‌بێت به بزوێنه‌ری شێوازی نوێی ژیان، كه تاكه‌كان بزانن شوناسه كۆنه‌كانیان لێره‌دا و له‌م فه‌زا نوێیه‌دا جێگایه‌كی نییه و به‌هایه‌كی ئه‌وتۆش هه‌ڵناگرێ. لای زیمیل مۆده له‌م یارییه‌دا جێگایه‌كی گرنگی هه‌یه، به باوه‌ڕی زیمێل تاك له ڕێگای گه‌شه‌پێدانی تاكگه‌رایی و په‌یڕه‌وكردنی شێوازه هه‌مه‌ڕه‌نگه‌كانی مۆدیل و مۆده‌وه ده‌توانێت گوشاری ژیانی مودێرن ته‌حه‌مول بكات. به ڕای ئه‌و، ئه‌م شێوه له مه‌سره‌فكردن ڕێگایه‌كه بۆ سه‌لماندنی بوونی خۆیان و پاراستنی ده‌سه‌ڵاتی تاكه‌كه‌سییان.
ئه‌و وای بۆ ده‌چێت كه مۆد جیا له‌وه‌ی سه‌رچاوه و هۆكاری دروستبوونه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گوشاره‌كانی سیستمی شاره گه‌وره‌كان، سه‌مبول و ڕه‌مزی چینایه‌تی و جیاوازیی چینه‌كانیشه. لێره‌وه زیمێل ئاماژه ده‌كات بۆ كاركردی دوو جه‌مسه‌ری مۆد، كه له لایه‌كه‌وه ده‌ربڕینی تاكگه‌رایی و جۆرێك له هه‌ڵبژاردنی جیاوازییه له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تر و پیشاندانی شوناسی خوده له‌م ڕێگایه‌وه، به سه‌رێكی تریش مۆد هۆكاری دروستبوونی چین و توێژه‌كان و جۆرێك له یه‌كگرتنه‌وه‌ی ئه‌م چین و توێژانه ده‌بێت له‌گه‌ڵ یه‌كتردا. مۆد به‌م شێوه‌یه هه‌م ده‌بێته هۆی به‌هێزبوونی هه‌ستی تاكگه‌رایی و هه‌م ده‌بێته هۆی به‌هێزبوونی هه‌ستی له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا بوون. زیمێل به گشتی له خوێندنه‌وه‌ی مه‌سره‌فدا له كۆمه‌ڵگای مودێرندا زۆر جه‌خت له‌سه‌ر دیارده‌ی مۆد و ئاره‌زووی مۆدێلكاری ده‌كات و پێیوایه كه مه‌سره‌فی كاڵا و دروستبوونی شێوازی ژیان به سه‌رێكه‌وه شوناسبه‌خشی مرۆڤ و تاكه‌كانه و به سه‌رێكی تریشه‌وه هۆكاری جیاوازییه له‌گه‌ڵ ئه‌وانی تردا.
له ئه‌مڕۆدا چه‌مكی (شێوازی ژیان) شوێنی چه‌مكی چینی كۆمه‌ڵایه‌تی گرتووه‌ته‌وه، چینی كۆمه‌ڵایه‌تی كه ڕیشه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ تیورییه‌كانی ماركس، كه پێی وابوو چینی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر بناغه‌ی تاك له سیستمی به‌رهه‌مهێنانی ئابووریدا ده‌خولقێت و له‌و ڕێگایه‌شه‌وه چینه كۆمه‌ڵایه‌تییه جیاوازه‌كان به‌رهه‌م دێن، له‌و ڕوانگه‌یه‌وه ژیان به هه‌موو به‌ش و ئاسته جیاوازه‌كانییه‌وه له ڕوانگه‌ی به‌رهه‌مهێنانی ئابوورییه‌وه خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت، له كاتێكدا چه‌مكی ژیانی تایبه‌تی نه‌وه‌ك له‌سه‌ر چالاكی و كرده‌ی به‌رهه‌مهێنانی ئابووری، به‌ڵكو له‌سه‌ر شێوازی مه‌سره‌فكردن خولقاوه و شێوازی مه‌سره‌فكردن شوناسی تاك و شێوه‌ی بیركردنه‌وه و گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كه‌ی دیاری ده‌كات.
چه‌مكی (شێوازی تایبه‌تی) ده‌كرێت ڕوانگه‌یه‌ك بێت له ئه‌مڕۆدا كه واقیعیتر بتوانێت خوێندنه‌وه بۆ ژیان و هه‌ڵسوكه‌وتی مرۆڤه‌كان بكات، گرنگه بۆ تێگه‌یشتنی ئه‌م چه‌مكه پێش هه‌موو بیرمه‌ندێك بگه‌ڕێینه‌وه لای دوو فه‌یله‌سووفی كلاسیك، زیمێل و وبر، دواتریش بۆ بۆچوونه‌كانی بوردیو و گیدێنز. لێره‌دا توانیم ته‌نیا تیشكێكی كه‌م بخه‌مه‌سه‌ر ڕوانینی زیمل و به هیوای ئه‌وه‌ی له داهاتوودا زۆرتر ئاوڕ له‌م چه‌مكه بده‌ینه‌وه.
13/8/2016
