جەنگیز چاندار

قسە و باسی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی لە عێراق، دەبێتە هۆی ئەوەی لە توركیا زۆر تابۆ بشكێندرێن.  بەر لەچەند ساڵێك پیتەر گاڵبرێس پێی راگەیاندم كە دەزگای چاپی پینگوین داوای لێكردووە لەبارەی دامەزراندنی (دەوڵەتی سەربەخۆی كورد) لە عێراق پەرتووكێك بنووسێ و لەوبارەوە پرسیاری لێكردم. ئەو نووسینی پەرتووكەكەی خستبووە مێشكی خۆیەوە. پیتەر گاڵبرێس دامەزراندنی دەوڵەتێكی جیاواز لە كوردستانی عێراق بەپێویست دەزانێ و لەوبارەوە بەڵگەی پتەو و بەهێزی لەدەستدابوو، هیچ كاتێكیش ئەوەی نەشاردووەتەوە. ئەوم، لەساڵی 1980ەوە دەناسی و ناو بەناو بە گاڵتەوە تانەم لێدەدا و پێمدەگوت: وەك لۆرانسی عەرەبستانتۆش دەتەوێ ببیە گالبرێسی كوردستان. ئەویش قەت ئەوەی رەتنەدەكردەوە.
بۆ نووسینی كتێبەكەی سەبارەت بە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی پرسیاری لێكردبووم و منیش لە وەڵامدا پێم گوت " دەوڵەتی سەربەخۆی كورد لە عێراق، لەئەنجامی پارچەبوونی عێراق دێتە ئاراوە، بەڵام ئەگەر عێراق پارچەببێ، بە عێراقەوە سنووردار نابێ. سنووری عێراق، لە ئەنجامی شەڕی جیهانی یەكەم، بە هێز كێشراوە. سنووری هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی نێوەڕاست لە هەمان كات و بەهەمان شێوە كێشراون. بۆیە هەڵوەشانەوەی سنووری عێراق، لەگەڵ خۆی سەرلەنوێ دەستنیشانكردنی هەموو سنوورەكان دێنێتە ئاراوە. جارێكی دیكە دەبێ سەرلەنوێ كارتەكان رێكبخرێنەوە. بۆیە بە (دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ) لەعێراقدا كۆتایی نایێت".
ئەو وەڵامەی من، بۆ پڕۆژە پەرتووكەكەی ئەو زۆر گونجاو نەبوو. زۆریش بەدڵی ئەو نەبوو. پەرتووكەكەی نەنووسی، دواتر پەرتووكێكی دیكەی بەناوی (كۆتایی عێراق) كە لەلایەن دەزگایەكی دیكەی چاپەوە بڵاوكرایەوە، نووسی. لەوێدا گاڵبرێسی دیموكرات باش دابەزیبووە سەر كۆماریخوازەكان و رەخنەی تووندی لێ گرتبوون.
پیتەر گاڵبرێس كوڕی ئابووریناسی گەورە جۆن كێنێس گاڵبرێسە، بەهۆی خوێندنی لە هارڤارد و ئاكسفۆرد، پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵێكی زۆر لە سیاسی و پسپۆڕاندا هەبوو. بۆ نموونە، بەنازیر بۆتۆ، هاوڕێی قوتابخانەو هاوڕێی زۆر نزیكی ئەوبوو. جگە لەوە بەهۆی ئەوەی ساڵانێكی درێژ وەك سیناتۆر لە ئەمریكا و گەورە راوێژكاری كۆمیتەی پەیوەندییەكانی دەرەوە بووە، كاریگەریەكی گرنگی لەسەر بەڕێوەبەرایەتی ئەمریكا هەبووە. بست بە بستی خاكی عێراق، توركیا و سووریا دەناسێ. لە ئەمریكا وەك "پسپۆڕی یەكەمی كاروباری كورد" دەناسرێ.
بەهۆی ئەو تایبەتمەندیانەی، لەكاتی هەرە ئاڵۆزی شەڕی بۆسنا بووە باڵیۆزی ئەمریكا لە زاگرێب، لە گەیاندنی هاوكارییەكان بۆ بۆسنیا رۆڵی هەرە گەورەی بینی دوای راوەستاندنی شەڕ، لە پەیماننامەی دایتۆن دوای ریچارد هۆڵبرۆك (دووەمین ئەكتەر) بوو. لەوكاتەی تیموری رۆژهەڵات لە قۆناغی گواستنەوەی كاتی لەژێر سەرپەرشتی نەتەوەیەكگرتووەكاندابوو، بۆ ماوەیەك بەشێوەی فەخری وەزیری دەرەوەی تیموری رۆژهەڵات بوو. دوا پۆستیشی نوێنەرایەتی نەتەوەیەكگرتووەكان بوو لە ئەفغانستان. سەرەڕای هەموو ئەو پۆستانەی هیچ كاتێك پەیوەندییەكانی لەگەڵ عێراق و كوردستانی عێراقدا نەبڕی. لەوكاتەی دەستووری عێراق ئامادە دەكرا، راوێژكاری بۆ كوردی عێراق دەكرد و هەروەها تاوەكو ئاستێكی بەرز كاریگەری لەسەر بەدەستهێنانی فیدرالی و نامەركەزی هەبوو بۆ كورد لە دەستووری عێراقدا.
ماوەیەك بوو پیتەر گاڵبرێس دەنگی نەبوو تاوەكو ئەوكاتەی ریپۆرتاژێكی گرنگی لەگەڵ رۆژنامەی(رووداو)دا كرد، كە لە هەولێر دەردەچێت. گاڵبرێس لەو ریپۆرتاژەدا پێیوایە بەهۆی گرێبەستە نەوتییەكان، وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی، پەیوەندی توركیا و (كوردی عێراق) و بوونی كورد بە تاكە هاوپەیمانی باوەڕپێكراوی ئەمریكا لە ناوچەكەدا، "زەمینەی دروستبونی دەوڵەتی سەربەخۆی كورد"رەخساوە.
لە وەڵامی پرسیاری (رووداو) دا كە دەڵێ " ئەوكاتەی وڵاتانی بەلقان سەربەخۆییان بەدەستهێنا، تۆ لەو ناوچەیە باڵیۆزی یەكەمی ئەمریكا بووی. بە پشت بەستن بە ئەزموونەكەت، پێتوایە كات گونجاوە بۆ ئەوەی كوردستانی عێراق سەربەخۆ ببێ"، گاڵبرێس دەڵێ "بەڵێ" كات گونجاوە و لەدرێژەی وەڵامەكەشیدا هاتووە:" 90 ساڵە كورد هەوڵدەدات بۆ ئەوەی ببێتە پارچەیەك لە عێراق، بەڵام عێراق (ئەو هەوڵەی ئەوانی) بەفیڕۆدا. لە بەلقان فێری شتێك بووم كە لە پارچەپارچەبوون خراپتر ئەوەیە خەڵكێك ناچاربكەی بەبێ ئارەزووی خۆی لەگەڵ وڵاتێكی دیكەدا بژی".
لە كۆتایی هەفتەی رابردوودا لە كۆبوونەوەیەك لە ئیستەنبۆڵ لەگەڵ یەكێك لە بەڕێوەبەران و نووسەرانی (رووداو)، رێبوار كەریم وەلی، پێكەوە بووین. رێبوار لە قسەكانیدا گوتی " كورد هیچ كاتێك عێراقی بە دەوڵەتی خۆی نەزانیوە". دواتر پێیگوتم "سەربەخۆیی" هیچ كاتێك وەك ئەمجارە بەجیدی نەبووەتە رۆژەڤ.
درێژە بە ریپۆرتاژی (رووداو – گاڵبرێس) دەدەم:
رووداو: پێتوایە، ئاستەنگەكانی بەردەم دەوڵەتی كوردی لە كوردستانی عێراق چین؟
گالبرێس:"سەرۆك مەسعود بارزانی و سەرۆك وەزیر نێچیرڤان بارزانی ئاستەنگە هەرە گرنگەكانی بەردەم سەربەخۆییان نەهێشت. لەگەڵ توركیا پەیوەندییەكی گەرمی سیاسی و ئابووریان دروستكرد، بۆ سەربەخۆیی كوردستان گرێبەستی نەوتیان ئیمزاكرد كە ژێرخانی ئابووری دروستدەكات و لە كوردستان هانی چەندین جۆر وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی دەدەن. هەروەها لە عێراق و لەم ناوچەیەی كە ئامادەیە بۆ تەقینەوە، بۆ ئەمریكایان سەلماند كە هاوپەیمانێكی دیموكرات و متمانەپێكراون."
خاڵی هەرە سەرنجڕاكێشی ریپۆرتاژەكە پرسیاری (رووداو) بوو " دەربارەی پشتگیری ئەمریكا لە دواڕۆژدا بۆ سەربەخۆیی كوردستان چی دەڵێ"، گاڵبرێس لە وەڵامدا دەڵێ"زۆربەی كات ئەمریكا پشتگیری لەحاڵەتی دیفاكتۆیی دەكات و پێدەچێ  پشتگیری لە جیابوونەوە نەكات تاوەكو ئەوكاتەی كە روودەدات. ئەمریكا هیچ هاوڕێیەكی باشتری لە كورد نییە، لەبەرئەوە هیچ رێگەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نابێ جگە لەوەی كە سەربەخۆیی كوردستان قبوڵ بكات".
لێدوانی پیتەر گاڵبرێس دەربارەی چوونی كۆمپانیای گەورەی ئەمریكی ئێكسۆن مۆبیلیش بۆ كوردستان زۆر سەرنجڕاكێشە و دەڵێ" ئەوە گەورەترین ئاماژەیە بۆ پەسندكردنی پیشەسازی نەوتیی كوردستان كە گەورەترین كۆمپانیای نەوتی جیهان هاتووە كاری وەبەرهێنان بكات لەوبوارەدا لە كوردستان".
دەنگۆی ئەوە هەیە كە كوردستانی عێراق و توركیا بۆ چارەسەری كێشەی كەركووك سازش دەكەن و كەركووك دەگەڕێتەوە سەر كوردستان، لەبارەی دەوڵەمەندی سامانی ژێر زەوی و پێكەوە كاركردن لەگەڵ توركیا لەنێو هەندێك ناوەنددا قسە و قسەلۆك هەیە.
ئاڵۆزی نێوان هەولێر – بەغدا، واتە بارزانی – مالیكی بۆ ئاڵۆزی نێوان ئەنقەرە – بەغدا واتە تەیب ئەردۆغان و نوری مالیكی گۆڕا. هەروەها بەرچاوە كە ئۆپۆزیسیۆنی سووریا لەنێو توركیا سەنگەر دەگرێت، هەروەها ئۆپۆزیسیۆنی رژێمی بەغدا دێنە توركیا و لە توركیا نیشتەجێدەبن.
ئەگەر رێگە لە رەوتی رووداوەكانی عێراق نەگیرێ و هەروەها ئەمە رێگا لەبەردەم جیابوونەوەی كورد لە بەغدا بكاتەوە، نەبووە و مومكین نییە ئەوەیان بەبێ (چەتری توركیا) بەدیبێت . بێگومان ئەو پێشكەوتنە كوردەكانی سووریاش دەخاتە سەر پێ. بەهەمان شێوە رووداوەكانی سووریا كاریگەری لەسەر هاوكێشە ناوخۆییەكانی عێراق دەبێ و لە ئەنجامی سیاسەتی تووندی مەزهەبچییانەی مالیكی وەك ئەوەیە شەڕی شیعە – كورد بێتە ئاراوە.
بەم شێوەیە بەرامبەر هەر هەنگاوێكی پەیوەست بە كورد، ناچارین سەیری سێگۆشەی توركیا – عێراق – سووریا بكەین. توركیا كە (لەناوخۆیدا) هەر هەنگاوێك بەرامبەر بەكورد بنێ، لە رەهەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی بەرامبەر بە عێراق – سووریا تێدەگەین. توركیا هەر هەنگاوێكی لە سیاسەتی دەرەوەی لە ناوچەكە، (لەناوخۆ) و (لەدەرەوە) بە سیاسەتی خۆی بەرامبەر كورددا دەچێتەوە.
لەو كاتەی لە عێراق (سەربەخۆیی كورد) دەكەوێتە رۆژەڤەوە، لە توركیا تابۆكان دەشكێن و لەگەڵ خۆی رێگا بۆ رووداو و ئەنجامی دیكە دەكاتەوە.
پێویستە بە رادەی سووریا سەیری رووداوە ناوخۆییەكانی عێراقیش بكەین.

*لە رۆژنامەی (رادیكال)ی توركی رۆژی 2/5/2012 وەرگیراوە