كامەران محەممەد عەزیز
دەمێكە هیچ بەشێكی جیهان هێندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شوێنی خوێنڕشتن نەبووە، جا هۆكارەكەی ململانێی شیعە و سوننە، ململانێی شاهێزە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتییەكان، توندڕۆیی ئیسلامی، دواكەوتوویی ئابووری و كۆمەڵایەتی، دیكتاتۆریەت یان هەر شتێكی دیكە بێت. مەترسیی گەورە لە 2016 و ساڵەكانی دواتردا بریتی دەبێت لەوەی كە لەسەر سیستەمی دەوڵەت (state system) لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست بووە، لەسەر ئەو سیستەمەی كە دەوڵەتەكانی ناوچەكە لەڕێگەیەوە هاتوونەتە دونیاوە، ئەو سیستەمەی سنوور و دەسەڵاتەكانی تێدا داڕێژراوە، حاڵی حازر لەبەردەم مەترسییەكی جددی و هەڕەشەی هێزە ناتەقلیدییەكاندایە، هەمیشەش مەترسی لەسەر سیستەم لە هەر شوێنێكدا بێت، مەترسییەكی وجودی و چارەنووسساز دەبێت.
رەگوڕیشەی سیستەمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی دوای رێككەوتننامەی سایكس-بیكۆ كە تێیدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو سیستەمێك لە چەند دەوڵەتێكی سەربەخۆ لەلایەن هێزە ئیمپریالییەكانی جیهانەوە پتر لەسەر بنەما و لێكدانەوە جیۆپۆلەتیكییەكان دامەزرا، لەوساوە تاكە فۆرمی شەرعیی حوكمڕانی بریتی بووە لە دەوڵەت و جەوهەری ئەو سیستەمەش بریتی بووە لە راگرتنی هاوسەنگیی هێز لەنێوان پێشبڕكێ جیۆپۆلەتیكییەكان.
ئایا هەرگیز ئەو سیستەمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەباشی كاری كردووە یان نا؟ گونجاو بووە یان نا؟ لێرەدا ناتوانین وەڵامی ئەو پرسیارانە بدەینەوە، ئەوەی جێی مەترسییە ئەوەیە كە ئەو سیستەمە لەبەردەم هەڕەشەی گۆڕاندایە. داعش و هەروەها سیاسەتی دەرەوەی ئێران گەورەترین هەڕەشەیان لەسەر سیستەمی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست كردووە. ئایا داعش و هاوشێوەكانی لەگەڵ سیاسەتی دەرەوەی ئێران چ جێگرەوەیەكیان بۆ سیستەمی دەوڵەت هەیە؟
داعش
داعش و شێوازی كاركردنی و پەیامە سیاسییەكەی، هەروەها ئەو پاڵنەر و ژینگەیەی كە داعشی هێنایە دونیا، یەكێكن لەو هەڕەشانەی كە سیستەمی ناوچەكەیان هێناوەتە هەژان. لەڕاستیدا كارێكی یارمەتیدەر نابێت تێگەیشتن لە داعش تەنیا لە چوارچێوەی كارە نابەجێكان و كوشتارەكانی ئەو هێزەدا كورت بكرێتەوە، یان وەكو هاوكار و هاوڕێ و كۆپی پەیستی قاعیدە بناسرێت، بەڵكو یەكێك لە خەسڵەتە جەوهەرییەكانی داعش وەكو هێزێك بریتییە لە رەتكردنەوەی سیستەمی دەوڵەت لە رێگای شكاندنی سنوورەكان و دواتر بانگەشەكردنی ئایدیا و سیستەمی خەلافەت. خەلافەتیش بەر لە هەموو شتێك بریتی بووە لە سیستەمێكی سیاسی لە ناوچەكەدا.
داعش بەتەنیا ناتوانێت ئەو سیستەمە بگۆڕێت ئەگەر ژینگەیەكی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی لەبار بۆ ئەو مەبەستە نەیەتە كایەوە، ئەوەی ئەو كارەی داعشی نزیكتر لە دوا دێستینەیشنی خۆی كردووەتەوە، بریتییە لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران لەبواری شكاندنی ئەو سیستەمە كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ یەكەم رۆژی بەرپابوونی "شۆڕشی ئیسلامی".
سیاسەتی دەرەوەی ئێران
لەپاڵ هەڕەشەی داعش لەسەر سیستەم، سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە دروستكردنی میلیشیا و گرووپی چەكداری نانیزامی بۆ ئەنجامدانی جەنگی بەوەكالەت لە سووریا، عێراق، لوبنان، یەمەن و بەحرەین كە مێژوویەكی سی ساڵەیی هەیە، بووەتە هۆی دروستكردنی ژینگەیەك تێیدا سیستەمی دەوڵەت و حكومەتە مەركەزییەكانی رووبەڕووی ناسەقامگیرییەكی زۆر كردووەتەوە، جگە لەمەش بووەتە رێگر لەبەردەم هاوپەیمانێتی و پەیوەندییە هەرێمایەتییەكان.
بەردەوامبوونی ئەو سیاسەتە دەبێتە هۆی گرتنەبەری هەمان سیاسەت لەلایەن نەیارەكانیەوە، ئاكامەكەشی لاوازكردنی سیستەم دەبێت لە ناوچەكەدا. هەڕەشەكانی ئێران و داعش بەیەكەوە لە 2016 دا ئەگەری ئەوەیان هەیە ببنە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی و سەرهەڵدانی دەوڵەتی ناكارا و شكستخواردووی زیاتر كە چیتر توانای كۆنترۆڵكردنی ململانێ و توندوتیژییان لە ناوخۆی وڵاتەكانیاندا نەبێت.
مەترسییەكە لەوەدایە، تاچەند سیستەمی دەوڵەت لەبەردەم هەڕەشەدا بێت، ئەوەندە ئەگەری بەرشكستبوون و لاوازبوونی حكومەتەكانی لێ دەكەوێتەوە، لاوازبوونی حكومەتەكانیش، ئەگەری سەرهەڵدانی گرووپی توندڕەوی زیاتر دەكات و ئەگەری كۆنتڕۆڵكردنی رەوشی گۆڕانكارییەكان لەلایەن گرووپە تیرۆریستییەكانەوە زیاتر دەبێت.
كورد چی بكات؟
راستە خەباتی كورد بە درێژایی سەدەیەك بریتی بووە لە وەستانەوە بەرامبەر سنوورەكانی سایكس-بیكۆ، بەڵام خەباتی كورد بۆ تێكدانی سیستەمی دەوڵەت لە ناوچەكەدا نەبووە، بەڵكو بۆ جێكردنەوەی خودی خۆی بووە لەنێو ئەو سیستەمەدا. گۆڕانكاری لە سیستەمی هەر ناوچەیەك هیچ كاتێك ئاسان و خێرا نابێت، بەڵام بەردەوامبوونی هەڕەشەكانی ئێران و داعش و گرتنەبەری هەمان سیاسەت لەلایەن هێزی دیكەوە، دەبنە هۆی لاوازكردن و ناواقیعیكردنی سیستەمی دەوڵەت.
بۆیە یەكێك لە ئەركە گەورەكانی كورد لە 2016دا دەبێت تێگەیشتن بێت لە مەیل و دیدگا جیاوازەكان لەسەر سیستەمی دەوڵەت و پرسی سەربەخۆیی و پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا و ئێران و سعودیە وابەستەی ئایندەی سیستەم دەبێت، بۆیە دەبێت "سیاسەتی كورد" وەكو هەڕەشە لەسەر سیستەم دیزاین نەكرێت، تەنیا بۆ جێكردنەوەی خۆی بێت.
ئەمریكا چی دەكات؟
تەنانەت ئەگەر هەموو ئەو سیناریۆیانەی پێشووتر راست دەربچن، بێ گۆڕانكاریی جیهانی، زۆر بە زەحمەت گۆڕانكاری لە بەشێكی جیهاندا روودەدات، بۆیە ئەمریكا چی دەكات و چی دەوێت یەكلاكەرەوەیە. ئەوەی ئەمریكا لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا كردوویەتی راگرتنی سیستەمی دەوڵەت بووە لەڕێی پاراستنی دەوڵەتە هاوپەیمانە مێژووییەكانی وەكو میسر، سعودیە، توركیا، ئوردن و وڵاتانی كەنداو.
لەپاڵ ئەمەشدا نەیهێشتووە ئێران بە شێوەیەك لاواز ببێت بكەوێتە ژێر هەڕەشەی ئەو هێزانەوە، هەروەها نەشیویستووە هێندە بەهێز ببێت كە ببێتە هەڕەشە لەسەر ئەو دەوڵەتانە، بەڵام پاراستنی ئەو هاوسەنگییە لە جەنگی سووریادا رووبەڕووی هەڕەشە و كێشەی دووسەرە بووەتەوە. پێناچێت لە 2016دا ئەمریكا جێگرەوەی دیكەی هەبێت، باشیش تێگەیشتووە لەوەی هەڕەشەی جددی لەسەر سیستەمی دەوڵەت وادەكات سەقامگیری و هاوسەنگی تێكبچێت، بەڵام پاراستنی سیستەم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەكو ئامانج و ئەولەویەتی سیاسەتی ئەمریكا دەمێنێتەوە، ستراتیژیەتی ئەمریكاش بۆ بەدواداچوونی ئەو سیاسەتە، پاراستنی هێزە تەقلیدییەكانی ناوچەكە دەبێت. لەبەرئەوە 2016 ئەگەرچی ساڵێكی ئاڵۆز و ناڕۆشن دەردەكەوێت، پێناچێ زۆر جیاواز بێت لە 2015.
rudaw
17/1/2016
